Aktywność społeczna świadczy o dobrej kondycji społeczeństwa obywatelskiego, dlatego teŜ zagadnienie to odgrywa duŜą rolę. Badania dotyczące zaangaŜowania prowa-dzone są w wielu krajach; postaram się przedstawić tutaj krótki ich przegląd.
3 Aktywność Polaków w organizacjach obywatelskich 1998-2010. CBOS, Warszawa BS/16/2010.
4
Aktywność seniorów formą obrony przed zagroŜeniem wykluczeniem społecznym 75
N i e m c y
Wiedza na temat społecznego zaangaŜowania w ciągu ostatnich 15 latach uległa po-lepszeniu, a liczba naukowych opracowań znacznie wzrosła5. W Niemczech moŜna wy-róŜnić trzy fazy w badaniach dotyczących zagadnień aktywności społecznej:
1 faza rozpoczyna się w okresie, w którym wzrosło znaczenie kwestii związanych ze społeczeństwem obywatelskim 1980/1990, a kończy się w roku 1999, kiedy to przepro-wadzono pierwsze Freiwilligensurvey. 2 faza trwa do roku 2004, (drugie badanie Freiwil-ligensurvey); obecnie trwa zaś 3 faza.
W pierwszej fazie badania związane były z wzrostem znaczenia nowych ale jedno-cześnie teŜ istniejących juŜ koncepcji społeczeństwa obywatelskiego. W centrum zainte-resowań znalazło się polityczne rozumienie społeczeństwa obywatelskiego i jego zaanga-Ŝowania. W tej fazie zwrócono równieŜ uwagę na fakt, iŜ tradycyjnie uŜywane dotych-czas w społeczeństwie określenie „Ehrenamt” przestało odpowiadać rzeczywistości w wyniku zmian, które nastąpiły w ludzkich zachowaniach. Wówczas teŜ zauwaŜono znaczny wzrost aktywności w ramach organizacji pozarządowych oraz inicjatyw w obszarze środowiska lokalnego, szybko przełoŜyło się to na większe zainteresowanie badaniami trzeciego sektora. Badania rozpoczęto w 1999 roku międzynarodowym projek-tem porównawczym – John Hopkins Comparative Nonprofit Sector Projekt (CNP).
Druga faza to okres, kiedy wyniki badań znalazły wyraz w nowo tworzonych koncep-cjach. Reorientacja badań znalazła odzwierciedlenie w wielu pracach zbiorowych (tam-Ŝe). Charakterystycznym wynikiem prowadzonych przez Komisje Enquete dyskusji „Przyszłość społecznego zaangaŜowania” (1999-2002) stało się zaistnienie nowego ter-minu na określenie obywatelskiego zaangaŜowania. Pojęcie to zostało zdefiniowane przy uŜyciu całego szeregu kryteriów (odniesienie do dobra powszechnego, dobrowolności, nieodpłatności, jawności), dzięki temu „zaangaŜowanie” otrzymało nowe ramy społecz-no- teoretyczne.
W trzeciej fazie badań aktywności społecznej, która rozpoczęła się około roku 2004 kontynuowana była myśl szerszego spojrzenia na problematykę zaangaŜowania. Obecnie poświęca się więcej miejsca tematom, które do tej pory pozostawały na marginesie a mianowicie: migrantom, fundacjom, seniorom, wolontariatowi.
Badania prowadzone są w Niemczech często przez uniwersytety np. przez Zentrum für zivilgesellschaftliche Entwicklung (Zze) we Freiburgu, Centrum für soziale Investitionen und Innovationen (CSI) w Heidelbergu, Zentrum für Non profit-Management (npm) w Mo-nastyrze, Forschungsstelle bürgerschaftliches Engagement und Sozialkapital Uniwersytet Konstancja, Forschungszentrum für Bürgerschaftliches Engagement na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie.
A u s t r i a
Badania aktywności społecznej w Austrii koncentrują się na trzecim sektorze i na ba-daniu organizacji społeczeństwa obywatelskiego, badania te są silnie powiązane z urzę-dowymi statystykami i zaangaŜowaniem na poziomie indywidualnym (tamŜe). WaŜnymi instytucjami badawczymi w tym obszarze są: Instytut Interdyscyplinarnych Studiów
5
Monitor Engagement. Ausgabe Nr1 Nationaler und internationaler Stand der ngegementforschumg. BMFSFJ, Ber-lin 2009, s. 9.
Nonprofit (NPO-Institut) i Instytut Polityki Społecznej, oba działają w ramach wiedeń-skiego Uniwersytetu Ekonomicznego. W czerwcu 2009 roku ukazał się „1. Raport – za-angaŜowanie społeczne w Austrii”, znaleźć moŜna tam między innymi informacje na te-mat: struktur w ramach sektora pracy wolontariackiej, związków pomiędzy sektorem pra-cy ochotniczej a pracą zawodową, społeczne zaangaŜowanie w dyskursie międzynarodo-wym, dane na temat zaangaŜowana społecznego młodzieŜy, migrantów, kobiet oraz męŜ-czyzn. Co ciekawe, biorąc pod uwagę dalszy rozwój zaangaŜowania w austriackim Ra-porcie formułuje się wniosek, iŜ w przyszłości oczekiwana jest raczej jakościowa zmiana, aniŜeli ilościowy przerost aktywnych osób w społeczeństwie.
S z w a j c a r i a
Pomiary aktywności społecznej w Szwajcarii dotyczą w głównej mierze następują-cych obszarów: zaangaŜowania w trzecim sektorze i badania organizacji, zaangaŜowania przedsiębiorstw, badania partycypacji i kapitału społecznego. Badania prowadzone są przez Szwajcarskie Stowarzyszenie w Zurychu (SGG) i powołaną w 2002 roku Komisję Badań Wolontariatu (FKK)6. W szwajcarskich analizach podstawowe miejsce zajmuje termin praca ochotnicza (Freiwilligenarbeit), charakteryzujący się: dobrowolnością, i nieodpłatnością. Centralne miejsce w badaniach w Szwajcarii zajmuje „Monitor pracy ochotniczej w Szwajcarii”(Stadelmann-Steffen, Freitag, Bühlmann 2007). Monitor ten nie dostarcza bazowych informacji dotyczących aktywności społecznej a stanowi jedynie uzupełnienie modułu „Bezpłatna praca” badającego potencjał pracowniczy. Porównanie pomiędzy rokiem 1997 a 2007 pokazuje spadek aktywności społecznej w szwajcarskim społeczeństwie: formalne zaangaŜowanie zmniejszyło się w tym okresie z 27% do 24%, a nieformalne spadło z 23% do 21% (tamŜe). ZaangaŜowanie formalne związane jest z aktywnością w organizacjach i instytucjach, zaś nieformalne wynika z własnej inicjaty-wy i ma miejsce poza instytucjami związane jest często np. pomocą sąsiedzką, Warto do-dać, iŜ istnieją tu wyraźne róŜnice biorąc pod uwagę regiony językowe i kantony.
F r a n c j a
We Francji badania aktywności związane są z: trzecim sektorem i organizacjami łecznymi, ekonomią społeczną, formami partycypacji w demokracji oraz kapitałem spo-łecznym (tamŜe). Wiele róŜnych instytucji podejmuje badania między innymi Urząd Statystyczny Francji (CEMS), Centre d’études des mouvements sociaux (CEMS), Centre de recherche pour l’étude et l’observation des conditions de vie, Institut de recherche et d´information sur le volontariat (IRV), Organizację „France Bénévolat”. We Francji istotną formę organizacyjną dla osób, które są aktywne stanowią stowarzyszenia, które pozwalają na wyraŜanie swojego zaangaŜowania i właśnie na istocie stowarzyszeń sku-piona jest szczególna uwaga badawcza zarówno w perspektywie politycznej jak i nauko-wej. Od 2002 roku regularnie odbywają się teŜ obrady konferencyjne dotyczące rozwoju Ŝycia stowarzyszeniowego. RóŜne badania traktujące o stowarzyszeniach wskazują na uporządkowane pole badań, w którym pytania dotyczące zaangaŜowania są mocno zinte-growane. Znacznie mniej miejsca poświęca się w badaniach fundacjom skupiającym się
6
Aktywność seniorów formą obrony przed zagroŜeniem wykluczeniem społecznym 77 na kształtowaniu kultury filantropii. Koncepcja ekonomii społecznej pokrywa się we Francji z trzecim sektorem, zaś o demokratycznych formach partycypacji informuje „Ba-romètre de la citoyenneté” 2004.
H o l a n d i a
Holenderskie badania charakteryzują się: szerokim zakresem znaczeniowym pojęcia zaangaŜowanie, wyraźnymi powiązaniami z badaniami kapitału społecznego, analizą nie-formalnych działań7. Wśród głównych instytucji badawczych wymienić naleŜy Sozial and Cultural Planing Office of the Netherlands (SCP) i naleŜące do niego Instytuty Social Re-search oraz Uniwersytet Tilburg od lat zajmujący się analizą społeczeństwa obywatel-skiego. Istotne pole badawcze stanowi obszar dotyczący prognostyki, wyróŜnia się tutaj studium „Volunteering up to 2015: A Forward Study”. Zawiera ono wyniki róŜnych ana-liz np. European Value Studies i Time Use Survey i na tej podstawie prognozuje trendy aktywności społecznej do roku 2015. Udział osób aktywnych w Holandii plasuje się na poziomie 25-30% społeczeństwa (2006).
W i e l k a B r y t a n i a
W Wielkiej Brytanii rozumienie terminu zaangaŜowanie i społeczeństwo obywatel-skie implikuje obszar badawczy. Przede wszystkim poruszana jest tematyka: stosunku pomiędzy trzecim sektorem a państwem, kapitału społecznego, citizenship, ewaluacji, mierzenia jakości aktywności (tamŜe). Charakterystyczne dla brytyjskich badań w po-równaniu z innymi krajami europejskimi jest pełnienie roli prekursora w poszukiwaniu odpowiedzi na wiele pytań. WaŜne impulsy dla aktywności społecznej płyną z Office of the Third Sector (OTS) i Third Sector Research Centre Uniwersytetu w Birmingham, cen-trum to stanowi wiodącą instytucję badającą zaangaŜowanie społeczne w Wielkiej Bryta-nii. Szereg istotnych danych o wielkości i dynamice inicjatyw i organizacji społecznych oferuje pojawiający się corocznie „UK Civil Society Almanac” przygotowany przez Na-tional Council for Voluntary Organisations (NCVO).
S z w e c j a i N o r w e g i a
Badania w Szwecji i Norwegii naznaczone są skandynawską tradycją związaną z ruchami społecznymi (rolników, rybaków, robotników, grup religijnych, ruchów absty-nenckich, akcjonariuszy) (tamŜe). W badaniach aktywności omawia się rolę instytucji obywatelskich w czterech wymiarach: 1. jako szkołę demokracji, 2. jako głos grup intere-su oraz zmarginalizowanych, 3. jako znaczenie usług pełnionych przez instytucje obywa-telskie, 4. mobilizujące znaczenie zasobów, którymi dysponują instytucje. Badania w obu krajach koncentrują się głównie na dwóch ostatnich wymiarach, co ma na celu zwrócenie uwagi na zmieniające się stosunki między państwem a społeczeństwem (alternatywą dla państwa opiekuńczego). Coraz mocniej w badaniach uwidacznia się równieŜ funkcja, jaką pełnią organizacje społeczne w mobilizowaniu zasobów ludzkich.
7
PowyŜej przytoczone informacje wyraźnie pokazują, Ŝe badania dotyczące aktywno-ści społecznej przeprowadzane są przez liczne instytucje i koncentrują się na róŜnych ob-szarach. W wiedzy tej nadal występują jednak wyraźne deficyty, a podstawom brakuje dostatecznego teoretyczno-empirycznego ugruntowania. Brak ogólnie przyjętych definicji określających pojęcia utrudnia prowadzenie działań badawczych. Niejednolite rozumienie terminów i kryteria w określaniu struktur w róŜnych krajach utrudniają prowadzenie ba-dań porównawczych.