Zbadanie problemu samobójstw osób starszych jest sprawą waŜną, a w niej najwaŜniej-szą – ich przyczyn, sytuacji osobistej i społecznej osób, które się tego aktu dopuszczają.
Wśród przyczyn za istotne naleŜy uznać przyczyny społeczne, które biorą swój kon-tekst z zaburzeń w społecznym funkcjonowaniu jednostki. E. Durkheim w swojej koncep-cji oskarŜa wadliwie funkcjonujące społeczeństwo (suicydogenne) o popychanie do pato-logicznych zachowań jego członków (Sułek 1979). Zachowania autodestrukcyjne są wy-nikiem konfliktu ról pełnionych przez jednostkę, co z kolei wiąŜe się z dezintegracją ta-kich czynników jak: prestiŜ społeczny, status materialny, dostęp do dóbr. Jednostka ska-zana jest na przeŜywanie silnego konfliktu, którego przełamanie moŜliwe jest tylko po-przez rezygnację z aspiracji do pełnionych ról oraz dostępu do dóbr, a taka decyzja niesie z sobą ryzyko utraty sensu Ŝycia i wybrania samobójstwa jako jedynej drogi rozwiązania konfliktu.
Istotnym uwarunkowaniem samobójstw w kontekście społecznym zdaje się być takŜe dezintegracja środowisk miejskich, rozluźnienie więzi rodzinnych i sąsiedzkich, niedosta-teczna kontrola społeczna, obserwowalny spadek jej intensywności jest widoczna zwłasz-cza na terenach wiejskich i w małych społecznościach, np. w osiedlach.
Za czynniki społeczne samobójstw szczególnie istotne w przypadku osób starszych, oprócz samego wieku, uznać powinniśmy zwłaszcza status materialny i społeczny, stan cywilny (wdowieństwo), rodzinę (rozluźnienie więzi, konflikty), miejsce zamieszkania (anonimowość w duŜych grupach, miastach), przewlekłe choroby (somatyczne, nowotwo-rowe, psychiczne), utrata pracy (wiek okołoemerytalny). Ryzyko zachowań suicydalnych jest większe, co zrozumiałe, w przypadku osób przewlekle chorych oraz po stracie współ-małŜonka (zarówno w wyniku śmierci, jak i rozwodu).
Osoby starsze w wyniku pojawienia się powyŜszych sytuacji mają trudności z utrzy-maniem funkcjonowania na wcześniejszym poziomie, często zdarza się, Ŝe nie mogą peł-nić dotychczasowych ról społecznych i nie potrafią znaleźć sobie nowego miejsca w spo-łecznościach, w których wiodą swoje Ŝycie – w rodzinach, we wspólnotach, róŜnego ro-dzaju grupach – koleŜeńskich, zawodowych. Szczególnie niebezpieczne zdaje się być wdowieństwo, ale równieŜ czynniki związane z pozycją materialną (świadczenia emery-talne i rentowe), statusem społecznym (emeryta, seniora wymagającego opieki i/lub świadczeń socjalnych). Z sytuacją tego rodzaju wiązać się moŜe równieŜ gorsza pozycja w rodzinie, mniejsze poczucie własnej wartości, ujemny bilans Ŝyciowy, kontestacja wła-snego Ŝycia i dokonań. Poczucie izolacji i osamotnienia (wdowieństwo, samotność, za-niedbanie przez najbliŜszych) jest powaŜnym czynnikiem ryzyka, któremu towarzyszą in-ne, jak: utrata pracy, problemy socjalin-ne, niski status socjo-ekonomiczny, choroby
(nowo-Samobójstwo w starości jako sposób na uniknięcie obniŜenia jakości Ŝycia 187 tworowe, wielochorobowość, niesprawność fizyczna), przewlekłe zespoły bólowe (Bin-czycka-Anholcer 2005, s. 78-80).
Nowa sytuacja, jaką jest starość społeczna i kryzysy z nią związane („puste gniazdo”, „śmierć społeczna” czyli przejście na emeryturę, obniŜenie sprawności fizycznej, słabsze zdrowie, zanikający krąg znajomych i malejąca aktywność na skutek marginalizacji spo-łecznej seniorów), wymaga od osób starszych wypracowania nowych postaw, wejścia w nowe role, co staje się dla wielu ogromnym wyzwaniem – zwłaszcza samotnych, bez wsparcia rodziny. Gorsza sytuacja materialna, nowy status społeczny związany z rolą biorcy (emeryta) wpływa takŜe na pozycję człowieka starszego w samej rodzinie, a to z kolei na niŜsze poczucie własnej wartości, samoocenę, kreujące w duŜym stopniu znak bilansu Ŝycia.
Spadek statusu społecznego i ekonomicznego, poczucia uŜyteczności i prestiŜu jest zmianą najbardziej bolesną w tej fazie Ŝycia, stąd śmierć samobójcza moŜe wydawać się sposobem na rozwiązanie istniejących trudności i niezaspokojonych potrzeb psychicz-nych (Nerło 2007, s. 74-76).
Intencja zakończenia własnego Ŝycia stała się kryterium podziału zachowań suicydal-nych:
– demonstracyjne zachowanie o niewielkim zagroŜeniu śmiercią, – próby ambiwalentne,
– próby śmiertelne o niewielkiej szansie przeŜycia ich (Dorpat, Boswell 1963 za: Ho-łyst 2002, s. 424).
Innym kryterium podziału jest zmiana kierunku agresji z otoczenia na siebie, wów-czas mówi się o zamachach samobójczych:
– prawdziwych, kiedy jednostka za wszelkie niepowodzenia i trudności obwinia sama siebie, stąd i agresja skierowana jest na siebie,
– rzekomych, niesprecyzowanych pod względem przypisywanej winy i przyczyn, – demonstratywnych, kiedy akt samobójczy ma być wyrazem obwiniania otoczenia,
innych ludzi za trudności i nieszczęścia odczuwane przez jednostkę (PłuŜek 1972, za: Hołyst 2002, s. 427).
Akt samobójczej śmierci bywa nader często manifestacją – nie tylko odczuwanego nieszczęścia, lecz równieŜ autonomii oraz prawa do wyboru i decyzji o tym, jak rozwią-zać ten (osobisty) dramat. Jest to informacja dla otoczenia, a jednocześnie działanie zgod-ne ze stylem Ŝycia jednostki i jej postawami prezentowanymi w fazie (późzgod-nej) dorosłości, wynikającymi z przeŜywanych kryzysów (Nerło 2007, s. 78). Wartościowanie śmierci samobójczej w okresie późnej dorosłości jest odmienne, niŜ śmierci we wcześniejszych fazach Ŝycia, a wynika to z faktu, iŜ inny jest społeczny odbiór straty, jaka się z nią wiąŜe, a takŜe wartości, jaką przypisujemy tej fazie Ŝycia. Oceniając człowieka przez pryzmat przydatności społecznej, niŜej cenimy Ŝycie (a takŜe śmierć) człowieka starszego, często schorowanego i mniej aktywnego, niŜ człowieka młodego i w pełni sił. Rzadko zdarza się, by akt samobójczy w starszym wieku był pozbawiony zamiaru (rzeczywistego) ode-brania sobie Ŝycia (Nerło 2007, s. 77). Przyczyn takiego postępowania naleŜy upatrywać, jak juŜ wspomniałam, nie tylko w problemach zdrowotnych i psychicznych, ale równieŜ społecznych, ekonomicznych i rodzinnych (Binczycka-Anholcer 2005, s. 85). Uznać za-tem moŜna, iŜ samobójstwa osób starszych są najczęściej wyrazem ich skomplikowanej
sytuacji psychicznej i emocjonalnej oraz rezultatem małego zainteresowania, nieskutecz-nej pomocy, braku wsparcia, a takŜe słabnących więzi w rodzinie i społecznościach, osa-motnienia, często wadliwego systemu socjalnego. Wśród najczęstszych przyczyn aktów samobójczych osób w wieku senioralnym moŜna wymienić:
– choroby depresyjne i zaburzenia psychiczne – wyobcowanie, samotność, utrata wsparcia
– problemy z zatrudnieniem, trudności ekonomiczne – problemy rodzinne
– trudne doświadczenia Ŝyciowe – choroby somatyczne
– alkoholizm i inne uzaleŜnienia (Tucholska 2006, s. 137).
Wśród czynników ryzyka podaje się takŜe coraz częściej wiek senioralny, co sugeruje trudność kontynuowania Ŝycia spowodowaną samym faktem wejścia w fazę starości (Ma-ris 1993). Stąd jednym z najistotniejszych wniosków stało się przekonanie, iŜ wydłuŜenie Ŝycia nie idzie w parze z jego jakością i poczuciem dobrostanu seniorów.
Samobójstwo moŜe być realizowane róŜnymi metodami – od gwałtownych (powie-szenie się) po przedłuŜające się, powolne (głodzenie się, nieprzyjmowanie leków), po-przedzone chorobą (depresją), czy zaŜywaniem środków psychotropowych, alkoholizo-waniem się. Bez względu na towarzyszące i współistniejące okoliczności – problemem pozostaje poznanie zjawiska, potrzeb i warunków funkcjonowania osób starszych do-puszczających się aktów samobójczych. Samobójstwo traktowane jako jednorazowy czyn – akt – nie oddaje w pełni problematyki tego skomplikowanego poznawczo zdarzenia, za-tem najwłaściwsza jest tu definicja B. Hołysta (1983), który samobójstwo określa jako „trwający niekiedy całymi latami ciąg wzajemnie ze sobą powiązanych myśli i czynów.” Z takim ujęciem koresponduje rozumienie samobójstwa jako efektu „(…) wielowymia-rowego stanu złego samopoczucia u osoby o niezaspokojonych potrzebach, która samo-bójstwo uwaŜa za najlepsze rozwiązanie jakiegoś ze swoich problemów” (James, Gilli-land 2005). Takie ujęcie samobójstwa sugeruje, czy wręcz nakłada, konieczność poznania całej sfery funkcjonowania podmiotu, by poznać owe myśli i czyny implikowane jego specyficzną, trudną sytuacją. Opisany przez Hołysta (2002, s. 121) Suicydogenny Układ Sytuacyjny zawiera w sobie splot czynników i róŜnych okoliczności, które do samobój-stwa prowadzą, wykluczając właściwie istnienie jednej (czy nagłej) przyczyny. W okresie starości mogą istnieć czynniki zaburzające (normalne) funkcjonowanie człowieka i wpływające w sposób specyficzny na decyzję o zakończeniu Ŝycia: izolacja społeczna, nagła zmiana warunków Ŝycia (niskie dochody, niedołęŜność, przeprowadzka do DPS), niezadowolenia z Ŝycia.
Dane dotyczące lat 1993-1995 zawierają wskaźniki (liczba samobójstw dokonanych przypadająca na 100 tys. osób w danym przedziale wiekowym) oddające zakres problemu dla przedziału wiekowego 65-74 lata w wielu krajach Europy, wśród których najwyŜsze znajdujemy na Węgrzech (53,2), w Rosji (45,7), Bułgarii (34,7) oraz Austrii (33,2), w Polsce (17,8). W wieku 75 lat i więcej są jeszcze wyŜsze i wynoszą: na Węgrzech (96.0), w Rosji (47,9), Bułgarii (68,5) oraz Austrii (57,1), Szwajcarii (50,6), Francji (48,1) i Polsce (14,9) (za: Tucholska 2006, s. 135).
Statystyki przedmiotowego zjawiska w Polsce z 2004 roku wskazują na wzrost wskaźnika samobójstw w populacji seniorów: 19,0 wśród osób powyŜej 65 roku Ŝycia,
Samobójstwo w starości jako sposób na uniknięcie obniŜenia jakości Ŝycia 189 18,8 w grupie powyŜej 75 roku Ŝycia (Binczycka-Anholcer 2005, s. 77). Ponadto analizy dokonane na przestrzeni lat 1960-1990 wskazują na wzrost zachowań samobójczych w populacji seniorów (z 11,4 w 1960 roku na 17,6 w 1990 dla grupy wiekowej 65-74 lat oraz z 13,5 na 18,0 dla osób w wieku 75 lat i więcej) (tamŜe, s. 136).