Przyjaźń jest relacją występującą niemal we wszystkich okresach Ŝycia ludzkiego – począwszy od wczesnego okresu dzieciństwa, a kończąc na starości, stanowiąc w kaŜdej fazie istotny element egzystencji. Jest zjawiskiem uniwersalnym i ponadczasowym, towa-rzyszącym człowiekowi w kaŜdym układzie historycznym. Zawsze była i nadal jest obec-na w ludzkim Ŝyciu, chroni przed samotnością i osamotnieniem, wewnętrzną i zewnętrzną
Przyjaźń a zdrowie psychiczne w okresie starości 163 izolacją, biernością, obojętnością, wyobcowaniem i nicością w Ŝyciu społecznym. Stano-wi, często niedoceniany, swoisty fenomen ludzkiego Ŝycia.
Termin philia oznaczający przyjaźń pojawił się w Grecji w VI wieku p.n.e. Wcześniej funkcjonował przymiotnik philos oznaczający coś własnego, osobistego (Poliseno 2003, s. 17). „Analogia łącząca przywiązanie do przynaleŜących nam rzeczy z miłością budują-cą przyjaźń prawdopodobnie zapoczątkowała przejście od przymiotnika dzierŜawczego do rzeczownika, chociaŜ nie moŜna wykluczyć moŜliwości, Ŝe juŜ wcześniej przymiotnik philos posiadał zarówno znaczenie posiadania jak i przywiązania” (tamŜe, s. 17). Jak po-daje Poliseno pierwsza wyraźna refleksja na temat przyjaźni pojawiła się w Fajdrosie Pla-tona w „mowie o miłości” Lizjasza (s. 18). W tekście tym przyjaźń, rozumiana jako „zja-wisko sentymentalno-racjonalne”, zostaje przeciwstawiona namiętnej miłości. Właściwe miejsce przyjaźni nada jednak Arystoteles, który przypisze jej system zasad etycznych, uwalniając tym samym od przypisanego przyjaźni liryzmu.
Znaczenie słowa „przyjaźń” zmieniało się na przestrzeni wieków, odzwierciedlając głębokie przemiany, jakie zachodziły w sposobie konceptualizowania relacji międzyludz-kich i w samych wzorcach tych relacji. Florian Znaniecki pisał: „Prawdopodobnie najbar-dziej znane spośród długotrwałych, dobrowolnych relacji międzyludzkich, tak bliskie, jak relacje rodzinne, lecz niezaleŜne od więzów krwi, są relacje „przyjaźni”. Wyłoniły się one w róŜnych złoŜonych społecznościach, ale dopiero w staroŜytnej Grecji i Rzymie osiągnę-ły pełnię rozwoju – sądząc po świadectwach pozostawionych w dziełach Platona, Kseno-fonta, Arystotelesa, epikurejczyków i Cycerona. O przyjaźni rzadko wspomina się w lite-raturze średniowiecznej, bo w tym czasie podstawowe relacje wymagające współdziałania ludzi ze sobą miały z załoŜenia charakter religijny. OdŜyła ona jednak w renesansie, a te-raz jest szeroko rozpowszechniona w świecie zachodnim” (za: Wierzbicka 2007, s. 73).
Przyjaźń, ze względu na złoŜoność, jest pojęciem niezwykle skomplikowanym i trud-nym do zdefiniowania. Analiza definicji dostępnych w literaturze pozwala stwierdzić, Ŝe trudności w definiowaniu przyjaźni wynikają zarówno z okresów historycznych, warun-ków społeczno-kulturowych, jak i zainteresowań naukowych. Przyjaźń analizuje się na róŜne sposoby, w róŜnych wymiarach i w róŜnorodnych perspektywach poszukując jej uniwersalnego wzorca. PoniŜej autorka prezentuje kilka wybranych definicji przyjaźni:
Według Słownika Współczesnego Języka Polskiego (1996, s. 199) przyjaźń to „więź oparta na wzajemnej Ŝyczliwości, szczerości, zaufaniu, pomocy; Ŝyczliwość, serdeczność (…). Nieco szerzej pojęcie to definiowane jest w Słowniku Języka Polskiego: przyjaźń to bliskie, serdeczne stosunki z kimś oparte na wzajemnej Ŝyczliwości, szczerości, zaufaniu, moŜności liczenia na kogoś w kaŜdej okoliczności, Ŝyczliwość, serdeczność okazywana komu” (1993, s. 750).
W pozycjach z zakresu psychologii autorzy zwracają uwagę na jeszcze inne czynniki określające przyjaźń. Józef Pieter w Słowniku Psychologicznym z 1963r. definiuje ją w sposób następujący: „(…) jest to mniej lub więcej bezinteresowna sympatia do kogoś traktowanego równorzędnie, połączona z gotowością niesienia pomocy i z potrzebą współŜycia, w szczególności spotykania się i wywnętrzniania się” (1963, s. 215).
Natomiast w Słowniku Psychologicznym pod redakcją W. Szewczuka przyjaźń uj-mowana jest jako „związek uczuciowy między dwiema osobami atrakcyjnymi dla siebie (na ogół bez erotycznego komponentu), wyraŜający się w bezinteresownej sympatii, go-towości niesienia pomocy, we wspólnych zainteresowaniach, takŜe wspólnym realizowa-niu działań” (1979, s. 222).
W Encyklopedii Psychologii cytowana jest definicja P. Wright’a: „(…) przyjaźń jest związkiem interpersonalnym, który nie moŜe być zaprogramowany i określony co do spełnianych w nim przez partnerów ról. W przeciwieństwie do innych związków między-osobowych przyjaźń nie rozpoczyna się Ŝadną umową, decyzją, nie wynika równieŜ z Ŝadnych interakcji, gdyŜ jest związkiem w pełni spontanicznym i dobrowolnym” (Wri-ght, za: Szewczuk 1998, s. 498).
L. Niebrzydowski, psycholog zajmujący się badaniem relacji przyjacielskich na pol-skim gruncie, przyjaźń określa jako specyficzny związek dwóch osób, niepodlegający Ŝadnym definicjom normatywnym ani Ŝadnym prawom logicznym. Autor ten uwaŜa, Ŝe przyjaźń, to związek, który „spośród wszystkich innych związków w najmniejszym stop-niu moŜe być zaprogramowany i określony, co do spełniania w nim przez partnerów ról. W przeciwieństwie do innych związków międzyosobowych, przyjaźń nie rozpoczyna się Ŝadną umową lub decyzją, ani teŜ nie wynika z Ŝadnych intencji, gdyŜ jest związkiem w pełni spontanicznym i dobrowolnym” (Niebrzydowski, Płaszczyński s. 33). Przyjaźń opiera się więc na indywidualnym i subiektywnym sposobie postrzegania partnera, a tak-Ŝe własnym subiektywnym sposobie interpretowania jego zachowań. Przyjaciel to ktoś kto nie moŜe być zastąpiony, gdyŜ jest on indywidualnością niepowtarzalną. Niebrzy-dowski podkreśla w przyjaźni (…) wysoki poziom dobrowolnej, wzajemnej zaleŜności partnerów, niezaleŜnie od nagród i korzyści, jakie członkowie diady mogą dostrzegać w obcowaniu ze sobą (…). Występuje dąŜenie przyjaciół do uzyskania (zapewnienia so-bie) poczucia własnej wartości i równowagi psychicznej. DąŜenie to przejawia się po-przez tendencję do afirmowania poczucia odrębności własnej i odrębności przyjaciela zawartej w najistotniejszych cechach określających jego osobę, a takŜe do oceniania sie-bie w sposób pozytywny i do zmian w kierunku pozytywnego samorozwoju. Przyjaźń za-kłada ponoszenie wkładu, inwestowanie „własnego ja” w związki charakteryzujące się gotowością do przyjęcia współpracy, współzaleŜności ze strony partnera oraz wzajemne-go osobistewzajemne-go zaangaŜowania (wyraŜonej troski) przynoszącewzajemne-go zyski (dywidendy) w po-staci konkretnie przeŜywanych wartości podwyŜszających samoocenę oraz przyczyniają-cych się do poczucia własnej uŜyteczności (Niebrzydowski, Płaszczyński 1989, s. 36).
Badacze przyjaźni Argyle i Hendreson relację tę określili poprzez zdefiniowanie przy-jaciół: „Przyjaciele to ludzie, których lubimy, których towarzystwo sprawia nam przyjem-ność, z którymi mamy wspólne zainteresowania i razem robimy róŜne rzeczy, którzy są pomocni i pomagający, którym moŜna zaufać, z którymi czujemy się swobodnie i którzy dają nam emocjonalne wsparcie” (Aryle, Henderson 1985, za: Steward 2000, s. 377).
Natomiast w Oksfordzkim Słowniku Filozoficznym przyjaźń definiowana jest jako związek czysto osobisty, który „zakłada cnotę, lecz przeciwstawia się uniwersalistyczne-mu wymogowi bezstronnego traktowania wszystkich ludzi, przyjaciel jest bowiem kimś kogo traktujemy inaczej niŜ pozostałych” (1997, s. 327).
Autorka Friendship processes Beverly Fehr w rozwaŜaniach na temat „Czym jest przy-jaźń?” cytuje definicje kilku badaczy zajmujących się tą problematyką: „Przyjaźń jest defi-niowana jako związek oparty na dobrowolnych, spontanicznych i wzajemnych relacjach, w którym uczestnicy zaangaŜowani są osobiście i stanowią dla siebie unikalne, wyjątkowe i atrakcyjne indywidualności (są niezastępowalni)” (Wright 1984, za: Fehr 1996, s. 7).
Przyjaźń: dobrowolna współzaleŜność pomiędzy dwiema osobami, mająca miejsce w określonym czasie, mająca na celu ułatwienie ich społeczno-emocjonalnego
funkcjo-Przyjaźń a zdrowie psychiczne w okresie starości 165 nowania; w zaleŜności od typu wiąŜe się z róŜnym stopniem zaangaŜowania, intymności, sympatii i wzajemnej pomocy, wsparcia (Hays 1988, za: Fahr 1996, s. 7).
Przyjaźń: To bliski, osobisty, oparty na trosce związek charakteryzujący się takimi uczuciowymi atrybutami jak: wzajemność, czułość, serdeczność. Do cech przyjaźni nale-Ŝy równieŜ wzajemna chęć utrzymywania związku, uczciwość i szczerość, zaufanie, in-tymność i otwartość, lojalność i trwanie w czasie (Donelson, Gullahorn 1977, za: Fahr 1996, s. 7).
Przyjaciel to ktoś, kto nas lubi i pragnie naszego dobra oraz wierzy, Ŝe jego uczucia i dobre intencje są odwzajemniane (Reisman 1979, za: Fahr 1996, s. 7).
Przyjaciele to osoby, które spontanicznie szukają swojego towarzystwa i bliskości bez silnej społecznej presji (Hartup 1975, za: Fahr 1996, s. 7).
Jak podaje Fehr za Davis’em i Todd’em (1985) do podstawowych cech definiujących przyjaźń zaliczyć naleŜy: sympatię, otwartość (zwierzanie się), otrzymywanie wsparcia, niezawodność związku (zaufanie) i wspólną aktywność (Fehr 1996, s. 7-8).
MoŜna zauwaŜyć, Ŝe większość definicji koncentruje się przede wszystkim na tym czym jest przyjaźń i mogą zostać poszerzone o wyraźne stwierdzenia czym ona nie jest. Nie moŜna jednak przyjąć załoŜenia, Ŝe którakolwiek z definicji wyczerpuje i precyzuje to zagadnienie. Oprócz wyróŜnienia cech przyjaźni badacze zazwyczaj zakładają, Ŝe przy-jaciele, to osoby niespokrewnione i nie będące partnerami seksualnymi. Istnieją jednak badania naukowe, które pokazują, Ŝe niektóre osoby właśnie członków rodziny postrzega-ją jako przyjaciół. Fakt, Ŝe jedni naukowcy małŜonków, czy krewnych zaliczapostrzega-ją do grona przyjaciół, a inni nie równieŜ świadczy o skomplikowanej naturze tej relacji (Fehr 1996, s. 8 i nast.).
Ponadto da się równieŜ zauwaŜyć, iŜ w słownikach językowych przyjaźń określa się jako bliską, serdeczną więź charakteryzującą się określonymi cechami (atrybutami), do których najczęściej zalicza się: Ŝyczliwość, szczerość, zaufanie i pomoc. Natomiast psy-chologowie przyjaźń ujmują jako interpersonalny związek uczuciowy oparty na sympatii, bezinteresowności i pomocy, tworzący specyficzną zaleŜność jej partnerów. W defini-cjach tych akcentuje się takŜe wspólne zainteresowania i wspólną aktywność (wspólne działania) przyjaciół. Podkreśla się równieŜ spontaniczny i dobrowolny charakter przy-jaźni oraz jej korzystny wpływ na samoocenę uczestników.
Dokonując analizy powyŜszych treści moŜna przyjąć, Ŝe: 1. Przyjaźń jest bliską relacją międzyludzką.
Stopień bliskości jest wyznacznikiem wzajemnego poznania. Prowadzi do satysfak-cjonującego obie strony kontaktu poznawczego i emocjonalnego;
2. Przyjaźń jest relacją charakterystyczną dla wszystkich okresów Ŝycia człowieka. Od-grywa waŜną rolę w prawidłowym rozwoju i adaptacji przez całe Ŝycie jednostki. Przyjaźń pozytywnie wpływa na rozwój emocjonalny i poznawczy;
3. Przyjaźń jest relacją o charakterze oceniającym, a nie kategoryzującym;
4. Przyjaźń dokonuje się w sytuacji określonej perspektywy przestrzenno-czasowej i wraz z jej zmianą moŜe podlegać ewaluacji i zmianie. W sytuacji mającej miejsce w danej przestrzeni i czasie przyjaciel stanowi niepowtarzalną, niezastąpioną indywi-dualność;
5. Przyjaźń jest relacją dobrowolną i bezinteresowną. Przyjaźń nie jest obowiązkiem, jest jednym z najmniej sformalizowanych spośród bliskich związków. Będące w przyjaźni
jednostki nie mają względem siebie Ŝadnych oficjalnych obowiązków ani zobowiązań prawnych, a wynikające zaleŜności są całkowicie dobrowolne;
6. Przyjaźń jest charakteryzowana między innymi przez takie cechy jak: wzajemność, zaufanie, otwartość, intymność, więź emocjonalna, wsparcie;
Przyjaźń jest więzią, która wymaga od przyjaciół wzajemnej świadomości swojego istnienia i stosunku do siebie. Wzajemność przejawia się w doznawaniu przyjaźni i obda-rzaniu przyjaźnią. Wzajemność jest cechą spontaniczną i dobrowolną.
Zaufanie jest jednym z fundamentów i podstawowych więzów przyjaźni. Zaufanie to wiara, przekonanie w to, Ŝe motywacją drugiego partnera jest bycie uczciwym oraz to, Ŝe chce on czynić, doradzać, wspierać dobrze, myśląc o przyjacielu, a nie o sobie.
Otwartość (zwierzanie się, ujawnianie, odsłanianie siebie, ujawnianie własnego „ja”), to cecha, która prowadzi do zwiększenia bliskości i przywiązania.
Intymność (bliskość zewnętrzna i wewnętrzna), to cecha, która prowadzi do skutecz-nego kontaktu poznawczego i emocjonalskutecz-nego. Przyjaciele zachowują bliskość fizyczną (kontakt cielesny- uścisk dłoni, pocałunek, poklepanie po plecach itp..) oraz bliskość psy-chiczną i emocjonalną (dzielą się osobistymi, intymnymi, niedostępnymi dla innych my-ślami, przeŜyciami, potrzebami itp.). Intymność daje dostęp do najgłębszych pokładów osobowościowych przyjaciela.
Więź emocjonalna przejawia się przede wszystkim w sympatii, wzajemnym „lubieniu się”. Jest wymiarem spójności związku, jest więzią, która warunkuje istnienie przyjaźni. Więź emocjonalna w przyjaźni jest więzią spontaniczną o charakterze pozytywnym – daje poczucie przywiązania, jest ściśle związana ze wsparciem emocjonalnym.
Przyjaźń moŜe pełnić rolę głównego źródła wsparcia. Wsparcie moŜe mieć charakter emocjonalny (pocieszenie, ukojenie, podwyŜszenie samooceny), instrumentalny (pragma-tyczne środki do rozwiązywania zadań praktycznych), informacyjny (rady i informacje, jak rozwiązać problem), towarzyski (wspólne „bywanie”, działanie, gromadzenie do-świadczeń) (Szczepańska, Gaweł-Luty 2009, s.40).
1. Przyjaźń jest relacją przyczyniającą się do poznania i samopoznania
Pobudza poznawczo dzięki rozwijaniu wspólnych zainteresowań i pasji, stymuluje rozwój intelektu, wyobraźni, poszerza krąg wiedzy, rozbudza nowe wartościujace idee, pozytywnie wpływa na rozwój poczucia afirmacji, odrębności własnej i przyjaciela za-wartych w najistotniejszych cechach określających jego osobę, a takŜe skłania do tworze-nia pozytywnego obrazu samego siebie oraz do samorozwoju, ubogaca duchowo.
2. Przyjaźń jest relacją wzajemnej wymiany między przyjaciółmi
Przyjaciele wymieniają się wzajemnie uzyskując przy tym zarówno korzyści jak i po-nosząc koszty. Korzyści i koszty mogą być przy tym bardzo róŜne. Doradzając przyjacie-lowi moŜe nastąpić wymiana wiedzy na prestiŜ, uznanie, wdzięczność. Koszty z kolei to np. poświęcony czas czy wykorzystywanie posiadanych zdolności. Zgodnie z takim punk-tem widzenia nawet w działaniach pozornie całkowicie bezinteresownych kryje się – nie zawsze uświadamiana – chęć uzyskania czegoś w zamian: np. podziwu, prestiŜu, sławy, wdzięczności itp. (Sztompka, 2000). Wzajemna wymiana między przyjaciółmi prowadzi do pomocy w realizacji planów i dąŜeń Ŝyciowych, ułatwia zaspokajanie potrzeb jej uczestników. Korzyści uzyskiwane w procesie wymiany wpływają na poziom zadowole-nia z Ŝycia.