Podsumowując naleŜy podkreślić, Ŝe we współczesnej cywilizacji europejskiej rów-nieŜ i seniorzy podlegają, tak jak i reszta społeczeństwa, wielu przeobraŜeniom. Niektó-rzy wycofują się z aktywnego Ŝycia, wymagają wsparcia, uboŜeją, są osamotnieni oraz schorowani, ale są i tacy, którzy stają się uczniami dorosłymi, są lepiej wyedukowani, na-leŜą do waŜnych konsumentów, uczestników społeczeństwa informacyjnego i czasu wol-nego. PapieŜ Jan Paweł II dostrzegał jednak niekorzystne zmiany w traktowaniu ludzi starszych przez współczesne społeczeństwa. UwaŜał teŜ, Ŝe marginalizowanie dziś pro-blemów starości oraz śmierci powinno stać się tematem bardzo wstydliwym dla współ-czesnej cywilizacji. Podkreślał ponadto znaczenie edukacji w tym zakresie oraz
postulo-wał konieczność humanizacji Ŝycia oraz zmiany stosunku wobec ludzi starszych, zwłasz-cza przez młode pokolenie. Zwracał równieŜ uwagę na to, Ŝe Kościół, zwłaszzwłasz-cza poprzez duszpasterstwo ludzi starszych, obok udzielania pomocy osobom starszym, powinien tak-Ŝe zwrócić uwagę na kształtowanie prawidłowych relacji pomiędzy poszczególnymi po-koleniami (Strzelec 2008, s. 176-177). Odkrywanie, przekonywanie oraz wprowadzanie w Ŝycie tych związków to skuteczny bowiem sposób na budowanie trwałych więzi mię-dzyludzkich. A poniewaŜ ludzie młodzi korzystają z doświadczeń, mądrości oraz dorobku duchowego i materialnego ludzi w podeszłym wieku, dlatego równieŜ i oni przede wszystkim powinni uczyć się współŜycia z nimi i pełnej ich akceptacji. Posłuch bowiem dla orientacji Ŝyciowej tych ostatnich, wynikającej z osobistych przeŜyć, jest gwarancją lepszej przyszłości dla kolejnych młodszych generacji (Dyczewski 1976).
NaleŜy wreszcie podkreślić, Ŝe dzisiaj pogłębia się takŜe świadomość wielu ludzi starszych odnośnie sensu Ŝycia i przemijania oraz ich miejsca w społeczeństwie. Postępu-je równieŜ wiedza o starości, wynikająca z rozwoju nauk o człowieku. Chodzi szczegól-nie o postęp w psychologii, medycyszczegól-nie, socjologii i geriatrii (Worach-Kardas, 1982, s. 57-59). Rodzi to takŜe konieczność dostrzeŜenia oraz wykorzystania przez Kościół tego wielkiego potencjału ludzi starszych. Zwłaszcza więc w katechezie i duszpasterstwie moŜna oraz powinno podejmować się takie tematy, jak: umiejętność podtrzymywania sił fizycznych, uczuciowych, intelektualnych i duchowych. Innymi waŜnymi kwestiami będą tutaj takie zagadnienia, jak: wykorzystanie czasu wolnego, rozumienie oraz akceptowanie ograniczeń wieku, wzrost w wierze, przygotowanie do śmierci, uczestnictwo w Ŝyciu wspólnoty kościelnej itp. (Alberich, Binz 1993, s. 78). W ten sposób współczesne duszpa-sterstwo jeszcze bardziej przyczyni się do zaktywizowania ludzi starszych w ich posłudze na rzecz wspólnoty rodzinnej (np. pomoc w religijnym wychowaniu wnuków), wspólnoty religijnej w wymiarze parafialnym oraz społecznym (Bagrowicz 1978, s. 330-331).
Literatura:
Alberich E., Binz A., 1993, Adulti e Catechesi. Elementi di metodologia catechetica dell`eta adulta, Torino.
Bagrowicz J., 1978, Młodzi wobec starszych „Ateneum Kapłańskie”, nr 90, z. 2.
Benedykt XVI, 2008, „Dziadkowie są cennym skarbem kaŜdej rodziny”. Przemówienie do uczestników XVIII Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Rady ds. Rodziny (5 IV 2008); zob. www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/przemowienie/dziadko-wie_ 05042008.html.
Boniecki A., 2010, Mądrość ludzi starych, „Tygodnik Powszechny”, nr 3182, z. 27. Chudy W., 1999, Czas człowieczy, „Ethos”, nr 47.
Czerniawska O., 1987, Aktywność przyparafialna osób starszych, „Obecność”, nr 7. Dyczewski L., 1976, Więź pokoleń w rodzinie, Warszawa.
Dyczewski L.,1994, Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze, Lublin.
Gajda J., 2008, Kult ciała i młodości i godne starzenie się, [w:] R. Konieczna-Woźniak (red.), Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – radości – dylematy, Poznań.
Aktywność seniorów w społeczno-religijnym wychowaniu dorastających wnuków 57 Hodges S., 2002, Mental Heath, Depression, and Dimension of Spirituality and Religion,
“Journal of Adult Development”, nr 9.
Isakiewicz E., 2010, Czas lecących Ŝurawi, „Tygodnik Powszechny”, nr 3182, z. 27. Isakiewicz E., 2010, Kwestia mentalności, „Tygodnik Powszechny”, nr 3182, z. 27. Jankowski D., 2008, Znaczenie pracy nad swoim rozwojem w okresie późnej dorosłości,
[w:] R. Konieczna-Woźniak (red.), Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – radości – dylematy, Poznań.
Jan Paweł II, 1981, Adhortacja apostolska „Familiaris consortio”, o zadaniach rodziny chrześcijańskiej we współczesnym świecie, Watykan.
Jan Paweł II, 1982, Adhortacja apostolska „Catechesi Tradendae”, Rzym.
Jan Paweł II, 1986, „Twórcza rola ludzi starszych w Kościele i społeczeństwie”. Przemó-wienie do ludzi starych w Walencji (8 XI 1982), [w:] Jan Paweł II w Portugalii, Hiszpanii i Lourdes, Warszawa.
Jan Paweł II, 1988, Adhortacja apostolska „Christifideles laici” o powołaniu i misji świeckich w Kościele i w świecie dwadzieścia lat po Soborze Watykańskim II, Rzym. Jan Paweł II, 1996, „Bądźcie nieugięci, gdy trzeba bronić prawdy”. Spotkanie z młodzieŜą
w Como, „L`Osservatore Romano”, nr 7-8.
Jan Paweł II, 1999, „O szacunek dla ludzi w podeszłym wieku”. Przemówienie do uczestni-ków konferencji „Kościół, a ludzie starsi” (Watykan, 31 X 1998), „Ethos”, nr 47. Jan Paweł II, 2002, „Ludzie starsi w Ŝyciu społeczeństwa”. List papieski do uczestników
II Światowego Zgromadzenia poświęconego problemom starzenia się ludności (Wa-tykan, 2002), „L`Osservatore Romano”, nr 6.
Jan Paweł II, 2004, List do moich braci i sióstr – ludzi w podeszłym wieku, Wrocław. Kępiński A., 2003, Poznaj siebie. Samotność, lęk, depresja, Kraków.
Mead M., 2000, Kultura i toŜsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa. Molesztak A., 2008, Badania nad wybranymi aspektami zadowolenia zŜycia społecznego osób starszych w Polsce i w Niemczech, [w:] (R. Konieczna-Woźniak), Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – radości – dylematy, Poznań.
Pross H., 1973, Gleichberechtigung im Beruf. Eine Untersuchung mit 7000 Arbeitnehme-rinnen in der EG, Frankfurt a/M.
Renner M., 1969, Strukturen sozialer Teilhabe im höheren Lebensalter mit besonderer Berücksichtigung der sozialen Beziehungen zwischen den Mitgliedern der erweiterten Kernfamilie, Bonn.
Strzelec M., 2008, Potrzeby osób w podeszłym wieku w nauczaniu Jana Pawła II, [w:] R. Konieczna-Woźniak (red.), Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – radości – dylematy, Poznań.
Szymik J., 1999, Bóg „przygarnia i unosi“. Przemijanie w blasku Wcielenia, z ks. prof. J. Szymikiem rozmawia K. Hudzik, „Ethos”, nr 47.
Trafiałek E., 2001, Rola ludzi starszych w kontynuacji kulturowej, [w:] A. Zych (red.), Demograficzne i indywidualne starzenie się. Wyzwanie edukacyjne, Kielce.
Wawrzyniak J., 2008, Aktywność edukacyjna jako styl Ŝycia w starości (i na emeryturze), [w:] R. Konieczna-Woźniak (red.), Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – radości – dylematy, Poznań.
Wiktorowicz M., 2008, Kulturowa rola osób starszych. Socjologiczna analiza problemu, [w:] A. Fabiś (red.), Aktywność społeczna, kulturalna i oświatowa seniorów, Bielsko-Biała.
Worach-Kardos H., 1982, Uczestnictwo ludzi starszych w Ŝyciu społecznym, [w:] Ludzie starsi w Polsce – ich warunki i potrzeby, Warszawa.
Zulehner P., Denz H., 1993, Wie Europa lebt und glaubt. Europäische Wertstudie. Tabel-lenband, Wien.