Zdrowie jest pojęciem wieloznacznym i interdyscyplinarnym. Termin ten uŜywany jest najczęściej w medycynie oraz w naukach o kulturze fizycznej, jednak pozostaje takŜe w kręgu zainteresowań innych dyscyplin naukowych m.in. socjologii, psychologii, peda-gogiki czy filozofii. Stąd teŜ bierze się trudność ze zdefiniowaniem pojęcia „zdrowie”. RóŜnorodność definicji i interpretacji wynika z perspektywy przyjętej przez daną dyscy-plinę naukową oraz kontekstu, w którym zdrowie jest ujmowane. Inne będzie rozumienie zdrowia dla lekarza, inne dla socjologa, filozofa czy teŜ polityka.
Zdrowie było i jest uznawane za jedną z najcenniejszych wartości ludzkiego Ŝycia. MoŜna powtórzyć za Platonem: Zdrowie jest najpierwszym dobrem, uroda drugim, a bo-gactwo trzecim. KtóŜ nie chciałby być zdrowym, pięknym i bogatym. Zdrowie moŜna traktować jako wartość w kontekście jednostkowym, grupowym i społecznym.
Najstarsze poglądy dotyczące pojęcia zdrowia, a sięgające czasów staroŜytnych, opie-rały się na załoŜeniu, Ŝe zdrowie, to po prostu brak choroby (Rydzyński, Madej, Grusz-czyński 1981, s. 12). Ta prosta, dychotomiczna definicja uległa przewartościowaniu wraz z rozwojem nauk przyrodniczych i społecznych. Zainicjował on ujmowanie problemu zdrowia jako pewną dyspozycję człowieka (Binnebesel 2006, s. 64).
Najbardziej popularna, choć budząca równieŜ zastrzeŜenia, definicja zdrowia została zaproponowana przez WHO. Według niej zdrowie to pełen dobrostan fizyczny, psychicz-ny i społeczpsychicz-ny, a nie jedynie brak choroby czy niedomagania. Zdrowie to równieŜ zdol-ność adaptacji do warunków zmieniającego się środowiska społecznego i naturalnego oraz radzenie sobie z tymi zmianami w róŜnych warunkach (Korczak, Leowski 1977, s. 3). Natomiast w Karcie Ottawskiej z 1987r. określono, iŜ „zdrowie jest tworzone i do-świadczane przez ludzi w siedliskach ich codziennego Ŝycia, gdzie uczą się, pracują, od-poczywają, bawią i kochają. Jest tworzone poprzez troskę o siebie i innych”. W definicji tej odnaleźć moŜna idee wpływu człowieka na jego stan, a więc echo promocji zdrowia (Persaud 1998, s. 95).
Obecnie pojęcie „zdrowie” obejmuje jedność zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego, a to oznacza, Ŝe nie jest ono zaleŜne jedynie od biologicznych czynników, lecz takŜe od psychicznej i społecznej aktywności oraz, Ŝe stabilizuje się w toku harmo-nijnego, psychicznego i duchowego rozwoju człowieka.
Szerokie postrzeganie kategorii zdrowia widoczne jest zwłaszcza w rozwaŜaniach opartych na teorii salutogenezy Antona Antonovsky’ego. Ten holistyczno-funkcjonalny model przekonań zdrowotnych nawiązuje do humanistycznych orientacji w medycynie i nurtów współczesnej ekologii. Jest on przeciwieństwem powszechnego modelu patoge-nicznego, którego istotą jest nacisk na leczenie objawów choroby. Antonovsky definiował zdrowie znacznie szerzej niŜ czyniono to w powszechnym podejściu. W salutogenezie po-jęcie to, oprócz zdrowia fizycznego, zawiera takŜe liczne dodatkowe elementy:
zadowo-Przyjaźń a zdrowie psychiczne w okresie starości 159 lenie, radzenie sobie organizmu ze stresem, samorealizację, dostrzeganie sensu, więzy społeczne, radzenie sobie ze zmianą (Antonovsky 2005).
W podejściu salutogenicznym kluczowe miejsce przypada świadomej aktywności człowieka, który ma poczucie wpływu i odpowiedzialności za swoje zdrowie, jego po-ziom, ochronę i pomnaŜanie, posiada wiedzę o swoim zdrowiu, praktycznie ją wykorzy-stuje, a w razie choroby, jako pacjent czynnie współpracuje z lekarzem. Takie spojrzenie leŜy u podstaw orientacji prozdrowotnej i promocji zdrowia (Antonowsky 2005).
Salutogeneza koncentruje się takŜe na poszukiwaniu zasobów i czynników wspierają-cych i podtrzymująwspierają-cych stan zdrowia. Wynika to juŜ z samej nazwy modelu: gdzie salus oznacza szczęście, zdrowie a geneza – powstanie. MoŜna więc powiedzieć, Ŝe zwolennicy salutogenezy badają jak powstaje zdrowie i zadowolenie.
Centralnym elementem teorii salutogenezy jest tzw. poczucie koherencji, czyli „glo-balna orientacja człowieka, wyróŜniająca stopień, w jakim człowiek ten ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, Ŝe bodźce napływające w ciągu Ŝycia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają charakter ustrukturyzowany, przewidy-walny i wytłumaczalny; dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce; wyzwania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i za-angaŜowania” (Antonovsky 2005, s. 23).
Według Antonovsky’ego poczucie koherencji posiada swoje trzy składowe: poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności (tamŜe). Poczucie zrozumiałości odnosi się do stopnia spostrzegania przez jednostkę bodźców płynących z wewnętrznego i zewnętrzne-go otoczenia. Poczucie zaradności wiąŜe się z postrzeganiem własnych zasobów, jako wystarczających, by sprostać bodźcom z otoczenia. Zasoby to między innymi: zdrowie, odporność, przedmioty materialne, wiedza, intelekt, osobowość, przynaleŜność do grup społecznych, relacje i kontakty z innymi ludźmi, w tym z przyjaciółmi (Terelak 1999). Osoba o wysokim poczuciu zaradności w sytuacji krytycznej jest świadoma posiadanych zasobów i potrafi je wykorzystać do stawienia czoła problemowi. Poczucie sensowności – sprawia, Ŝe jednostka wyzwania stawiane przez Ŝycie traktuje jako warte wysiłku, zaan-gaŜowania i mające sens. Osoby o wysokim poczuciu sensowności posiadają waŜne i istotne dla siebie sfery aktywności, w które angaŜują się, inwestują swój czas i umiejęt-ności. Mogą być one związane z pracą, rodziną czy hobby (Antonovsky 2005).
Podsumowując, osoba z wysokim poczuciem koherencji z większym prawdopodo-bieństwem zareaguje na stresor w sposób aktywny i z wiarą, Ŝe posiadane przez nią zaso-by są w tej sytuacji wartościowe i efektywne. Dzięki temu jej emocje nie są skrajne i nadal udaje się je kontrolować, poniewaŜ napięcie nie przekształca się automatycznie w dystres i nie blokuje mechanizmu radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Z tego teŜ po-wodu rzadziej obserwuje się stosowanie nieracjonalnych mechanizmów obronnych, a za-miast tego, widzi się raczej próbę racjonalnej koncentracji na zadaniu (Terelak 1999; An-tonovsky 2005).
Jak wspomniano wyŜej zdrowie to homeostaza stanu fizycznego, psychicznego i spo-łecznego jednostki. W ostatnich latach da się zaobserwować wzrost zainteresowania zdrowiem psychicznym. Tu takŜe istnieje trudność ze zdefiniowaniem pojęcia. Wynika ona przede wszystkim z niemoŜności krótkiego, syntetycznego ujęcia problemu człowie-ka jako jedności biologiczno-psychiczno-społecznej przy jednoczesnym podkreśleniu dy-namiki jego rozwoju.
Na polskim gruncie szeroko problematyką zdrowia psychicznego zajmował się mię-dzy innymi Kazimierz Dąbrowski. Autor ten uwaŜał, Ŝe ze względu na objawy psychopa-tologiczne zdrowie psychiczne moŜna określić jako brak cięŜkich i chronicznych obja-wów psychopatologicznych o charakterze inwolucyjnym, dyssolucyjnym i upośledzają-cym (Dąbrowski 1989, s. 33). Jednak dla Dąbrowskiego zdrowie to znacznie więcej niŜ brak objawów psychopatologicznych. Zdrowie psychiczne „to zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeŜywania, odkrywania i tworzenia coraz wyŜszej hierarchii rzeczywistości i wartości, aŜ do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego” (Dąbrowski 1989, s. 32). Zdrowie psychiczne to przede wszystkim zdol-ność do wielopłaszczyznowego i wielopoziomowego ciągłego rozwoju psychicznego jed-nostki (tamŜe, s. 31).
Nieco inną definicję proponuje J. Prokŭpek (1972), dla którego zdrowie psychiczne to „stan kiedy wszystkie funkcje psychiczne przebiegają w optymalny sposób, harmonijnie, umoŜliwiają prawidłowe odbieranie zewnętrznej rzeczywistości, adekwatne i szybkie re-agowanie na wszystkie bodźce, a takŜe rozwiązywanie zarówno codziennych jak i nie-oczekiwanych zadań, stałe doskonalenie się i uzyskiwanie satysfakcji ze swoich czynno-ści” (za: Kondáš 1984, s.48). Natomiast dla Persaud’a fundamentem zdrowia psychiczne-go jest „umiejętność utrzymania równowagi między wymogami świata wewnętrznepsychiczne-go i zewnętrznego” (1998, s. 87).
Trzy zasadnicze kryteria zdrowia psychicznego zaproponowała M. Jahoda:
1. Jednostka aktywnie przystosowuje się i spełnia oczekiwania swojego środowiska. Prze-ciwieństwem tego zachowania będzie niedostateczne zróŜnicowane przystosowanie wyraŜające się w biernej akceptacji warunków środowiska.
2. Jednostka charakteryzuje się spójną osobowością i zachowuje jej stabilną integrację, która nie zostaje naruszona mimo zmian zachowania koniecznych do aktywnego przystosowania się.
3. Jednostka spostrzega świat i siebie niezaleŜnie od swoich osobistych potrzeb (tamŜe). Kryteria zaproponowane przez Jahodę nie obejmują wprawdzie zadowolenia i udo-skonalania się, zawierają jednak elementy wymienione takŜe przez innych autorów w ich rozwaŜaniach nad normalną osobowością (tamŜe, s. 49).
Zdrowie psychiczne nie oznacza więc wyłącznie brak objawów zaburzeń psychicz-nych i zaburzeń zachowania. Jego istotą jest harmonia w obrębie struktury osobowości, harmonia ze środowiskiem społecznym, dobre samopoczucie, zdolność do działania, do miłości. Zdrowy, dojrzały emocjonalnie człowiek respektuje potrzeby swoje i innych lu-dzi. Jest dobrze przystosowany społecznie – stara się utrzymywać dobre, satysfakcjonują-ce kontakty z innymi ludźmi. Jest autonomiczny, aksatysfakcjonują-ceptuje samego siebie. Jest takŜe tole-rancyjny – przyznaje sobie i innym prawo do popełniania błędów, nie stawia sobie i in-nym nierealnych wymagań. Akceptuje pewną dozę niepewności w świecie. Jest otwarty na zmiany, zmienia poglądy, gdy ma poczucie, Ŝe jest w błędzie. Przyjmuje odpowie-dzialność za swoje Ŝycie, takŜe odpowieodpowie-dzialność za własne trudności, nie obwiniając in-nych osób ani warunków społeczin-nych za własne niepowodzenia. Jest zaangaŜowany w to, co się dzieje wokół niego, stawia sobie kreatywne cele, dąŜy do lepszego Ŝycia. Stara się realizować swoje cele Ŝyciowe, godząc się z ryzykiem niepowodzenia.
Stan zdrowia psychicznego jest niezwykle waŜny dla pomyślnego, satysfakcjonujące-go Ŝycia. Większość ludzi zazwyczaj wie co robić, aby zachować zdrowie fizyczne
(od-Przyjaźń a zdrowie psychiczne w okresie starości 161 powiednia dieta, ćwiczenia fizyczne, sen itp.). Natomiast niewiele osób wie jakie czynniki mają znaczący wpływ na zdrowie psychiczne. Niektórzy badacze uwaŜają, iŜ na zdrowie człowieka wpływają w około 5-10% czynniki genetyczne, 5-10% środowisko fizyczne, 25% otoczenie społeczne, 50% styl Ŝycia, 10-20% medycyna naprawcza (Piątkowski, Titkow 2002, s. 23). Jak z tego wynika aŜ 75% czynników wpływających na ludzkie zdrowie pochodzi z otoczenia społecznego człowieka oraz jego stylu Ŝycia.