Sytuacja polskich seniorów w porównaniu z zachodnimi rówieśnikami jest wyraźnie odmienna. Podczas gdy w innych państwach juŜ od lat stwarza się warunki do aktywnego stylu Ŝycia dla osób starszych, w Polsce kwestiom tym nie towarzyszyło dotychczas zna-czące zainteresowanie. Obecnie jednak, gdy struktura demograficzna ulega zmianie i po-pulacja szybciej się starzeje, a intensywność tego procesu nadal będzie wzrastała, warto przyjrzeć się bliŜej wypracowaniu nowych aktywnych form społecznego współŜycia w społeczeństwie.
W wielu obszarach codzienność stała się dla seniorów łatwiejsza, mimo, Ŝe Ŝycie sta-ło się pospieszne i nerwowe. Współcześni seniorzy są jednak zdrowsi, lepiej wykształce-ni, materialnie lepiej usytuowani i posiadają moŜliwości, aby aktywnie Ŝyć. Niestety sta-rość często jednak pojmowana jest jako etap Ŝycia, który wiąŜe się z izolacją od „młodej” reszty społeczeństwa.
JednakowoŜ obraz polskich seniorów ulega w ostatnich latach licznym przeobraŜe-niom. Coraz częściej dostrzegane są działania, których celem jest stworzenie moŜliwości aktywnego uczestnictwa osób starszych w Ŝyciu publicznym, wzmocnienie ich pozycji oraz zwiększanie ich samodzielności i podmiotowości. Nawet jeśli ktoś kończy pracę za-wodową osiągając wiek emerytalny, nie oznacza to, Ŝe nagle zwolniony jest ze wszelkich obowiązków. Wielu seniorów podejmuje funkcje opiekuńcze i wspiera swoje dzieci, bądź teŜ wnuki, inni zaczynają realizować swoje marzenia i hobby. W celu poprawy funkcjo-nowania seniora w społeczności lokalnej wykorzystuje się dziś zasoby instytucjonalne i organizacyjne. Pomoc ta ma mobilizować do samoorganizacji i podejmowania inicjatyw oddolnych, budować sieci współpracy i podtrzymać umiejętności uczestniczenia w Ŝyciu społeczności lokalnej poprzez pełnienie w nich ról społecznych.
Jednym z podstawowych warunków rozwoju jednostkowego i zbiorowego jest edu-kacja permanentna. Pojawia się tutaj pytanie, czy odgrywa ona znaczącą rolę takŜe w Ŝy-ciu polskich seniorów? Chęć do podejmowania edukacji w wieku późnej dorosłości jest widoczny, związane jest to z otwartością na nowe drogi prowadzące do osobistego rozwo-ju i pozwala na kreowanie pozytywnej starości. MoŜliwości jakie tutaj się pojawiają są róŜnorodne, począwszy od powszechnie znanych Uniwersytetów Trzeciego Wieku, Klu-bów Seniora, poprzez pracę wolontariacką w kraju i za granicą, aŜ po zdobywanie wiedzy w procesie samokształcenia. Wielu seniorów z jednej strony bierze udział w oferowanych zajęciach, z drugiej sami inicjuje róŜne formy edukacji nieformalnej. Nie sposób jednak przecenić liczby organizacji edukacyjnych i wydaje się, Ŝe dostęp do edukacji powinien zostać rozszerzony i skoncentrowany na przydatności nauczanych treści. Istotne jest tak-Ŝe, aby instytucje i organizacje stwarzały moŜliwości większego zaangaŜowania się
senio-Aktywność seniorów formą obrony przed zagroŜeniem wykluczeniem społecznym 79 rów w tworzenie i współdecydowanie, co mogłoby przyczynić się do wzrostu odpowie-dzialności starszych osób w społeczeństwie. Dlatego teŜ naleŜy tworzyć przestrzenie, gdzie starsi wraz z młodymi otrzymają szansę na wspólne angaŜowanie się.
Takie działania wspierające seniorów realizowane są w Niemczech w ramach pro-gramu „Aktywni w starości” (Aktiv im Alter) Federalnego Ministerstwa do Spraw Rodzi-ny, Seniorów, Kobiet i MłodzieŜy (Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend)8. Adresatami tego programu są wspólnoty samorządowe, w nich bowiem rozwija się jednostka oraz jej współŜycie z innymi pokoleniami w kontekście kulturowym. Cel, który przyświeca programowi związany jest ze stworzeniem i umocnieniem nowego po-zytywnego wizerunku społeczeństwa osób starszych. W dłuŜszej perspektywie ma nato-miast przyczynić się do wzmacniania indywidualnego zaangaŜowania i dalszego rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. W roku 2008 kiedy rozpoczęto program zaproszono do niego 50 wspólnot, rok później do programu zaproszono kolejnych 100 wspólnot. W mo-delowym programie „Aktywni w starości” zostało zainicjowane powstanie sieci lokalnych partnerów, dzięki temu projekty realizowane przez seniorów prezentowane są na szer-szym forum docierając do opinii publicznej, a to w konsekwencji pokazuje, Ŝe osoby star-sze angaŜują się na rzecz swojego środowiska lokalnego.
W ramach programu podpisane zostało memorandum, które wyraźnie zarysowuje wy-tyczne i stwarza perspektywy społecznego i poliwy-tycznego działania. W memorandum do-strzegalnych jest sześć następujących kontekstów:
– infrastruktura dla aktywnej starości,
– partycypacja polityczna,
– mieszkanie i otoczenie,
– kształcenie i kultura,
– sąsiedztwo i usługi,
– sport, zdrowie oraz prewencja (tamŜe, s. 10-11).
Starszym osobom łatwiej jest się społecznie angaŜować, jeŜeli są w stanie znaleźć w swoim otoczeniu warunki pozwalające na taką aktywność, dotyczy to zaspokojenia i realizacji potrzeb dnia codziennego oraz szans na mobilność. W tych kwestiach waŜną rolę odgrywają w Niemczech „Biura Seniorów”, Biura pośrednictwa wolontariatu (Fre-iwilligenagenturen) oraz Grupy Wsparcia dla osób starszych. Drugi aspekt związany jest z mieszkaniem; starsi chętnie przebywają w znanym dla siebie otoczeniu, waŜne jest więc takie przygotowanie pozbawionego barier mieszkania, które pozwoli na normalne funk-cjonowanie w przyjaznej atmosferze. Reprezentanci seniorów mogą teŜ mieć istotny wkład w obszarze polityki, mogą oni zaistnieć na tym polu nie tylko jako przedstawiciele swojej grupy wiekowej, lecz jako wyraziciele interesów innych generacji. Kolejną waŜną kwestią jest całoŜyciowe uczenie się, które stanowi warunek wstępny zakończonego po-wodzeniem uczestnictwa w Ŝyciu społecznym. Wobec tego takŜe oferty kształcenia we wspólnotach samorządowych powinny odpowiadać na potrzeby i zainteresowania senio-rów. RóŜne formy i podmioty kultury odgrywają przy tym znaczącą rolę. Nie bez znacze-nia pozostaje takŜe zapewnienie pomocy i opieki dla osób potrzebujących, a to funkcjonu-je najlepiej w społecznościach, gdzie tworzy się lokalne sieci zaleŜności, w skład których wchodzą zarówno sąsiedzi jak i przedstawiciele profesjonalnych usług np. medycznych. Ostatnią, ale równie waŜną kwestią jest zdrowie, które umoŜliwia aktywny udział w Ŝyciu
8
społeczności lokalnej. Z tej przyczyny sport i róŜnego rodzaju propozycje związane z ru-chem powinny odpowiadać na potrzeby starszych osób.
Program „Aktywni w starości” rozpoczyna się we wspólnotach samorządowych od postawienia pytań w celu ustalenia potrzeb w stosunku do instytucji oraz usług skierowa-nych do osób starszych. Na podstawie wyników badań moŜna stwierdzić, Ŝe najwaŜniej-sze dla seniorów okazuje się: stworzenie moŜliwości spotkań i wspólnego spędzania wol-nego czasu, zbudowanie platformy informacyjnej, utworzenie nowych moŜliwości miesz-kania na starość z infrastrukturą pozbawioną barier, pozyskanie chętnych do wspólnych projektów w ramach działań lokalnych, wsparcie w nawiązaniu kontaktów z lokalnymi instytucjami. Realizacja tych zadań pozwala na aktywne uczestnictwo osób starszych w działaniach środowisk lokalnych. Wyniki projektu wskazują równieŜ, iŜ w wielu miej-scach praca społeczna utoŜsamiana jest z zaangaŜowaniem w stowarzyszeniach społecz-nych, które kształtują lokalną kulturę zaangaŜowania.
Podsumowując wyniki programu moŜna zauwaŜyć, Ŝe jak do tej pory był on bardzo efektywny. We wspieranych wspólnotach samorządowych powstało wiele Zespołów po-dejmujących waŜne decyzje (Gremia), grup projektowych zajmujących się specjalnymi tematami takimi jak: jak mieszkać na starość, stworzenie linii autobusowych w celu wzmocnienia mobilności lub propozycje spędzania wolnego czasu. Widać więc wyraźnie, Ŝe fakt umoŜliwienia brania czynnego udziału seniorom w przedsięwzięciach w środowisku lokalnym przynosi rezultaty korzystne z jednej strony dla samych senio-rów, z drugiej zaś dla całej wspólnoty. Dzięki temu aktywność staje się czynnikiem słecznego rozwoju wspólnot samorządowych, wspierając istotne wartości społeczne, po-zwalając na dalsze kształcenie, jak równieŜ własną samorealizację.
Podsumowanie
Reasumując całość rozwaŜań ujętych powyŜej, pragnę zwrócić uwagę na potencjał tkwiący w osobach starszych, który moŜnaby spoŜytkować zarówno dla dobra samych seniorów, jak i dla całego społeczeństwa. Niestety wartość tych zasobów zbyt często nie jest właściwie postrzegana zarówno przez rząd, jak i przez trzeci sektor. Aktywność se-niorów z pewnością stanowi remedium przeciw wykluczeniu społecznemu. Oczywiste jest, Ŝe część osób przybywa w stanie wykluczenia dlatego, Ŝe taka jest ich wola i taki styl Ŝycia im najbardziej odpowiada. Niemniej jednak istnieje teŜ grupa osób, która zostaje wykluczona poniewaŜ posiada pewne cechy, które sprawiają, iŜ dla większości społe-czeństwa nie przedstawiają oni Ŝadnej wartości, są więc zbędni w sensie społecznym. Wydaje się jednak, Ŝe starość sama w sobie nie moŜe stać się czynnikiem wykluczenia społecznego.
Najlepszym sposobem na Anti-Aging jest pozostawanie aktywnym i pielęgnowanie społecznych kontaktów. Wyniki niemieckiego programu „Aktywni w starości” świadczą o tym, Ŝe w krótkim czasie wzbudził on w grupie seniorów pozytywny rezonans. MoŜna więc wnioskować, Ŝe motywacja jako stan gotowości do podjęcia aktywnej roli w społe-czeństwie to oferta na którą seniorzy oczekują. Aby proces motywacyjny zadziałał, waŜne jest z pewnością pokazanie, Ŝe cel jest potrzebny i przede wszystkim osiągalny wówczas łatwiej o wykreowanie chęci zrobienia czegoś.
Aktywność seniorów formą obrony przed zagroŜeniem wykluczeniem społecznym 81 Seniorzy chętnie podejmują działania w swoich wspólnotach, jeśli zostają do współ-pracy zaproszeni, kiedy ich poglądy i opinie są uznane za waŜne, wysłuchane i brane pod uwagę, gdy decyzje dotyczące osób starszych podejmowane są w konsultacjach z nimi. Dzięki temu stwarza się im szanse na działania w miejscu zamieszkania i pełne uczestnic-two w Ŝyciu społeczności lokalnej. MoŜna mieć nadzieję, Ŝe taki trend coraz częściej za-cznie się pojawiać w środowiskach lokalnych i stanie się trwałym elementem polityki wobec osób starszych.
Literatura:
Aktywność Polaków w organizacjach obywatelskich 1998-2010, CBOS, Warszawa BS/16/2010
Mitgestalten und Mitentscheiden. Das Programm „Aktiv im Alter”, 2009, BMFSFJ, Berlin.
Monitor Engagement. Ausgabe Nr 1 Nationaler und internationaler Stand der Engege-mentforschumg, 2009, BMFSFJ, Berlin.
Obraz typowego Polaka w starszym wieku, CBOS, Warszawa BS/2/2010 Olechnicki K., Załęcki P., 1997, Słownik socjologiczny, Toruń.
Raport o kapitale intelektualnym Polski, 2008, Warszawa.
Stadelmann-Steffen I., M. Freitag, M. Bühlmann, 2007, Freiwilligenmonitor Schweiz, Zürich.
Netografia:
Volunteering in the European Union, Educational, Audiovisual & Culture Executive Agency. Directorate General Education and Culture, Brussels 2010, stan z 06.02.2011. http://ec.europa.eu/ citizenship/pdf/ doc1020_en.pdf, stan z dnia 28.06.2010.
Aleksandra Litawa, Małgorzata Szarota