Jak wspomniano wcześniej przyjaźń jest relacją charakterystyczną niemalŜe dla wszystkich okresów ludzkiego Ŝycia. W kaŜdym z nich pełni waŜną rolę. Stosunkowo liczne są badania nad rolą przyjaźni w okresie dzieciństwa i adolescencji, niewielka na-tomiast ich liczba dotyczy relacji przyjaźni w dorosłości, w tym równieŜ starości. Wyniki tych nielicznych badań wskazują, iŜ „począwszy od 75 roku Ŝycia liczba utrzymywanych przyjaźni stopniowo maleje. Większość związków dotyczy sprawdzonych przyjaciół, a poniewaŜ oni powoli wymierają liczba tych kontaktów stale się zmniejsza” (Bee 2004, s. 592). Ponadto starsi ludzie często tracą przyjaźnie z powodu wdowieństwa, przestają utrzymywać kontakty z przyjaciółmi pozostającymi w relacjach małŜeńskich czy partner-skich. Taki stan skutkuje zazwyczaj samotnością i poczuciem osamotnienia seniorów. Bierność, alienacja, wycofanie z Ŝycia społecznego często powodują apatię, frustrację, stany depresyjne, destrukcję i cierpienie. Człowiek stary wobec samotności często bywa bezradny.
Istnieje coraz więcej dowodów świadczących o tym, iŜ relacje z przyjaciółmi – nie-kiedy w przeciwieństwie do kontaktów z członkami rodziny – korzystnie wpływają na dobrostan starszych ludzi. „Związki z przyjaciółmi pod koniec Ŝycia mają mniej ambiwa-lentny charakter niŜ kontakty z członkami rodziny, chociaŜ nie znaczy to, Ŝe są mniej skomplikowane” (tamŜe, s. 592). Bee zauwaŜa, Ŝe przyjaciele zaspokajają inne potrzeby starszego człowieka niŜ robią to członkowie jego rodziny. Osoby pozostające w przyjaź-niach częściej odczuwają ogólne zadowolenie z Ŝycia, przyjaźnienie się korzystnie wpły-wa na samoocenę. Zmniejszeniu ulega równieŜ liczba przypadków osamotnienia w star-szym wieku. (tamŜe, s. 592).
Przyjaźń, mająca charakter wzajemny, niesie ze sobą „znamiona równouprawnienia”, ma mniej stresujący i bardziej ceniony charakter niŜ relacje rodzinne. Przyjaciele, pocho-dzący zazwyczaj z tej samej grupy pokoleniowej, dotrzymują starszemu człowiekowi to-warzystwa, asystują przy wykonywaniu róŜnych czynności, słuŜą pomocą przy wykony-waniu codziennych zadań, stwarzają sytuacje do radości i śmiechu. (tamŜe, s. 592).
NaleŜy równieŜ podkreślić fakt, Ŝe badania nad przyjaźnią prowadzone na gruncie psychologii, socjologii i innych dyscyplin naukowych ujawniły jej istotny wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka. Wykazano, Ŝe ludzie otoczeni osobami bliskimi – rodziną, przyjaciółmi – cieszą się lepszym zdrowiem, lepiej radzą sobie w sytuacjach trudnych, kryzysowych i ponoszą mniej negatywnych konsekwencji sytuacji stresowych (Kawula 1996, s. 6). Zygmunt Bauman pisał, Ŝe „w warunkach przygodności krąg przyja-ciół jest alternatywą szpitala dla umysłowo chorych…” (1995, s. 280).
Przyjaźń a zdrowie psychiczne
M. Szyszkowska twierdzi, Ŝe przyjaźń jest jednym ze sposobów zachowania zdrowia psychicznego (1992, s. 89). Przyjmując, Ŝe Ŝycie bez przyjaciół obniŜa poziom zadowole-nia, zmienia nastawienie do innych ludzi, zmienia poznanie innych i samego siebie, nie daje moŜliwości czerpania satysfakcji z róŜnych form ludzkiej działalności (Niebrzydow-ski, Płaszczyński 1989). Nie sposób nie zgodzić się z tą tezą. Przyjaźń daje moŜliwość zapewnienia jej partnerom znaczącego zakresu homeostazy z najbliŜszym otoczeniem społecznym, a ta jak juŜ wspomniano, jest warunkiem zdrowia psychicznego.
Empiryczne argumenty na temat związku między posiadaniem przyjaciół a zdrowiem przytacza m.in. Paul Martin w ksiąŜce „Umysł, który szkodzi” (Martin 2000). Autor ten wykazuje, iŜ doświadczenia przeprowadzane na ssakach naczelnych pokazały, Ŝe „towa-rzystwo przyjaznych, znajomych osobników zmniejsza wpływ przewlekłych stresorów na działanie systemu odpornościowego” (tamŜe, s. 188). Nie bez znaczenia dla zdrowia jest teŜ stresogenna rozłąka z przyjaciółmi, która prowadzić moŜe do „przejściowego obniŜe-nia reaktywności limfocytów i innych wskaźników funkcji układu odpornościowego” (tamŜe). Martin wykazuje takŜe, iŜ istnieją fakty wskazujące na to, iŜ zdrowotny wpływ interakcji społecznych przekracza bariery międzygatunkowe. Prowadzone na tym polu badania naukowe pokazały, Ŝe „utrzymywanie silnych, opartych na wzajemnej Ŝyczliwo-ści związków sprzyja zdrowiu psychicznemu i fizycznemu” (tamŜe, s. 169). Odpowiednia ilość i jakość relacji społecznych jest niezbędna dla dobrostanu psychicznego i fizyczne-go. Stałe wsparcie przyjaciela daje ochronę przed przewlekłymi stresorami, oddziałując na percepcję, zachowanie i działanie układu odpornościowego, ułatwiając takŜe zdrowe zachowania (tamŜe, s.182 i nast.).
Wydaje się, Ŝe moŜna takŜe postawić tezę, iŜ Ŝycie bez przyjaciół oznacza mniej sku-teczne funkcjonowanie w codzienności. W okresie starości, kiedy codzienność, z uwagi na rosnący stopień zniedołęŜnienia, niesie ze sobą pewne trudności, niezwykle cenna, a wręcz bezcenna moŜe okazać się przyjacielska pomoc. Jak wykazano we wcześniej-szym fragmencie tekstu jednym ze znaczących składników przyjaźni jest wsparcie. Wsparcie społeczne, to pomoc, dostępna dla jednostki w sytuacjach trudnych, stresowych (Sarason 1982, za: Sul 2002). MoŜna je określić jako „rodzaj interakcji społecznej, która zostaje podjęta przez jednego lub obu uczestników w sytuacji problemowej, trudnej, stre-sowej lub krytyczne” (Sęk, Cieślak 2005, s. 18). Jest niezbywalnym składnikiem spirali Ŝyczliwości (Kawula,1997, s. 11). Jak podkreśla Kawula czasem człowiekowi potrzebna jest konkretna pomoc, ale często wsparciem jest sama obecność drugiego człowieka lub choćby świadomość, Ŝe nie jest się samemu (tamŜe, s. 12). Wsparcie nie musi jednak od-nosić się wyłącznie do sytuacji trudnych, moŜe takŜe dotyczyć sytuacji codziennych.
Przyjaźń moŜe pełnić rolę głównego źródła wsparcia. Naturalne (spontaniczne), a jed-nocześnie dobrowolne sieci wsparcia działają skuteczniej i korzystniej, dlatego, Ŝe nie stygmatyzują, nie są związane z kosztami i są łatwiej dostępne (Sęk, Cieślak 2005, s. 17). Wsparcie w przyjaźni przejawiać się moŜe w rozmowie, poprzez wyraŜanie emocji, zro-zumienie i akceptację, doradzanie, pocieszanie w trudnych chwilach, pomoc w doraźnych problemach. W toku interakcji moŜe dochodzić do przekazywania bądź wymiany emocji, informacji, instrumentów działania i dóbr materialnych. Wymiana moŜe być jednostronna lub dwustronna, a jej kierunek moŜe być stały lub zmienny. Celem wsparcia w przyjaźni moŜe być ogólne podtrzymanie, zmniejszenie stresu, opanowanie kryzysu przez towarzy-szenie, tworzenie poczucia przynaleŜności, bezpieczeństwa i nadziei oraz zbliŜenie do rozwiązania problemu i przezwycięŜenia trudności (tamŜe, s. 18).
Istnieje wiele badań na temat prozdrowotnej funkcji wsparcia. Ich wyniki pokazują, Ŝe wsparcie pełni korzystną rolę dla zdrowia i dobrostanu, gdyŜ „niezaleŜnie od stresu da-je człowiekowi poczucie przynaleŜności, które działa ogólnie wzmacniająco” (Sęk, Cie-ślak 2005, s. 24). Wykazano, Ŝe osoby otoczone wsparciem są zdrowsze od tych, które wsparcia nie mają (tamŜe). Komfort, jaki jednostka odczuwa dzięki wsparciu sprawia, Ŝe ma ona znacznie silniejsze poczucie dobrostanu. Samotność, a co za tym idzie brak wsparcia sprzyja niekorzystnym stanom zdrowia a nawet jest związana z ryzykiem
śmier-Przyjaźń a zdrowie psychiczne w okresie starości 169 ci (por. Knoll, Schwarzer 2005). Bezpośredni efekt wsparcia polega równieŜ na tym, Ŝe osoby posiadające wspierające otoczenie, są w znacznie mniejszym stopniu naraŜone na wydarzenia stresogenne a takŜe, Ŝe wydarzenia te wywołują u nich niŜszy poziom stresu. W tym znaczeniu wsparcie zabezpiecza przed pojawieniem się stresorów, modyfikuje spostrzeganie stresu, a więc ma działanie profilaktyczne (Sęk, Cieślak 2005, s. 25-26).
Popularna hipoteza buforowa zakłada, Ŝe w sytuacji silnego stresu istniejące spo-strzegane i otrzymywane wsparcie społeczne „działa jako bufor wobec zagroŜenia patolo-gią, gdyŜ obniŜa występujące napięcie stresowe i umoŜliwia przezwycięŜenie trudności, włącza się w złoŜony mechanizm stresu i radzenia sobie osłabiając jego negatywne skut-ki” (Sęk, Cieślak 2005, s. 26). Bliska więź moŜe więc łagodzić awersyjne skutki stresu.
W literaturze przedmiotu najczęściej wyróŜnia się pięć, róŜnych treściowo, rodzajów wsparcia: emocjonalne, informacyjne, instrumentalne, rzeczowe (materialne) i duchowe.1 Wsparcie emocjonalne polega na przekazywaniu emocji podtrzymujących, uspokajają-cych, odzwierciedlających troskę, pozytywne ustosunkowania do osoby wspieranej (Sęk, Cieślak 2005, s. 19). Wsparcie informacyjne (poznawcze) to wymiana informacji, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji, połoŜenia Ŝyciowego i problemu. „Chodzi tu takŜe o dostarczenie informacji zwrotnych o skuteczności podejmowania przez osobę wspieraną róŜnych działań zaradczych” (tamŜe). Wsparcie instrumentalne jest rodzajem „instruktaŜu”, to przekazywanie informacji o konkretnych sposobach postępowania. Mo-Ŝe przyjąć formę wymiany instrumentów (sposobów) postępowania, zdobywania infor-macji i dóbr materialnych. Wsparcie rzeczowe (materialne) to świadczona materialna, rzeczowa i finansowa pomoc, ale takŜe bezpośrednie fizyczne działanie na rzecz osób wspieranych. Wsparcie duchowe, to pomoc związana z odniesieniem się do sfery sensu Ŝycia, a takŜe śmierci (tamŜe).
Wydaje się, Ŝe w przyjaźni w okresie starości duŜe znaczenie odgrywają wszystkie wymienione rodzaje wsparcia. Wsparcie emocjonalne dostarcza potrzebnego pocieszenia, ukojenia, ale jest równieŜ czynnikiem podwyŜszającym samoocenę przyjaciela i popra-wiającym jego samopoczucie. Zachowanie wspierające stwarza poczucie przynaleŜności, cierpiący przyjaciel moŜe uwolnić się od napięć, negatywnych uczuć, moŜe wyrazić swo-je obawy, smutek. Wsparcie o charakterze instrumentalnym dostarcza środki do rozwią-zywania konkretnych zadań praktycznych – np. pomoc w zakupach, przygotowaniu posił-ków, uregulowaniu spraw urzędowych, wizycie u lekarza itp. Wsparcie informacyjne, to rady i informacje, jak rozwiązać problem, dzielenie się własnym doświadczeniem, co moŜe być szczególne cenne dla osób starszych, często zagubionych w „gąszczu cywilizacyjnym”. Niemniej cenne jest wsparcie o charakterze towarzyskim, czyli wspólne „bycie”, odwie-dzanie, wspólna aktywność towarzyska itp. (Szczepańska, Gaweł-Luty 2009, s. 40). Wsparcie „moŜe mieć charakter autentycznego wzmocnienia psychicznego jednostki (…)” (Zaborowski 1994, s. 242), ma więc istotny wpływ na jej zdrowie psychiczne.
Długotrwała izolacja społeczna, zaniedbanie, samotność i związany z tym stres, które dotykają wiele starszych osób mogą predysponować do wielu somatycznych i psychicz-nych chorób. Jak wykazują Knoll i Schwarzer od integracji społecznej, wsparcia moŜe
1
W literaturze przedmiotu zdania co do typów wsparcia są podzielone (por. np. Pommersbach J. (1988) Wsparcie społeczne a choroba, „Przegląd Psychologiczny” 31, s. 503-523, Cieślak R. (1998) Wsparcie społeczne i stres w pra-cy kierowniczej, „Czasopismo Psychologiczne” 4, s.29-46, Sęk H.(2001) O wieloznacznych funkcjach wsparcia społecznego w: Cierpiałkowska L., Sęk H. (red.) Psychologia kliniczna i psychologia zdrowia. Wybrane zagadnie-nia, Poznań. Autorka podaje typologię najczęściej wyróŜnianą i poddawaną badaniom.
leŜeć nie tylko zachorowanie, ale takŜe przebieg choroby i wyzdrowienie (2005, s. 38 i nast.). Wykazano równieŜ, Ŝe relacje społeczne tworzą ochronę przed przedwczesną śmiercią. (tamŜe, s. 39).
M. Szyszkowska zauwaŜa ponadto, iŜ przyjaźń zmniejsza lęk przed innymi ludźmi, „pomaga przezwycięŜać niepewność siebie i wytrzymywać wrogie nastawienia innych. Dodaje odwagi” (1992, s. 87). Przyjaźń sprawia, Ŝe przezwycięŜone zostaje poczucie nie-zrozumienia przez innych, poczucie, Ŝe jest się samemu w określonym sposobie przeŜy-wania świata. Autorka twierdzi, Ŝe „podporę, moŜna znaleźć w przyjaźni, równieŜ i dlate-go, Ŝe w wypadku dłuŜszych juŜ czasowo więzi, daje ona poczucie zgodności naszej dzi-siejszej postaci ze sobą dawniejszym” (tamŜe), co w okresie starości wydaje się być szczególnie cennym. Przyjaciel jest świadkiem wewnętrznych przemian, często w nich uczestniczy. Pozwala zwiększać poziom wiedzy o tym, co prawdziwe, waŜne, prowokuje do dąŜenia do celów przyjętych jako słuszne i własne. Przyjaźń zmusza do wykraczania poza siebie, dając przy tym trwały punkt odniesienia (tamŜe).
Na koniec warto odwołać się do omawianej wcześniej salutogenezy. Przyjmując, w myśl tej koncepcji, Ŝe na szeroko pojęte zdrowie składają się równieŜ takie elementy jak radzeniem sobie ze stresem, adaptacja do zmian, dostrzeganie sensu Ŝycia, sensu dzia-łania, aktywności, poczucie zadowolenia, zadowalające więzi społeczne moŜna załoŜyć, Ŝe Ŝycie w przyjaźni daje większe moŜliwości osiągnięcia zewnętrznej i wewnętrznej równowagi, a co za tym idzie pozytywnie wpływa na stan zdrowia. W tym znaczeniu przyjaźń pełnić moŜe funkcję prozdrowotną.
Pamiętając, Ŝe w podejściu salutogenicznym kluczowe miejsce przypada świadomej aktywności człowieka, który ma poczucie wpływu i odpowiedzialności za swoje zdrowie moŜna odnaleźć na tym polu pedagogiczne implikacje.
Przyjaciel moŜe być pomocny w osiąganiu poczucia koherencji, w osiąganiu poczucia sensowności świata, jego zrozumieniu, a takŜe odkrywaniu moŜliwości sprostania jego wymaganiom. Człowiek o silnym poczucie koherencji mobilizuje adekwatne dla danej sy-tuacji zasoby i potrafi je w pełni wykorzystać. Potrafi równieŜ orientować się w swoich emocjach, a tu bez wątpienia pomocne są relacje przyjaźni, gdzie partnerzy uczą się ich rozpoznawania. Ta umiejętność pozwala odczuwać mniejsze zagroŜenie ze strony własnej emocjonalności. Jednostki pozostające w przyjaźni łatwiej radzą sobie z problemami, a kiedy nie mogą ich rozwiązać potrafią się przystosować, mniej przy tym cierpiąc. Przy-jaciel moŜe dawać moŜliwość doświadczania wewnętrznej harmonii i siły, a to jest istotą poczucia koherencji.
Idąc tym torem myślenia moŜna przyjąć, Ŝe przyjaźń zalicza się do czynników łago-dzących zmagania z napięciem wywoływanym róŜnorodnymi stresorami pochodzącymi z zewnętrznego i wewnętrznego świata człowieka. Przyjaźń moŜe więc być sytuacją, któ-ra skutecznie neutktó-ralizuje czynniki stresogenne, a w konsekwencji pozytywnie wpływa na zdrowie psychiczne (w efekcie równieŜ fizyczne) jednostki.
Takie podejście ukazuje moŜliwości szeroko rozumianego pedagogicznego oddziały-wania na poziom zdrowia człowieka przede wszystkim przez kreowanie poczucia kohe-rencji, mającego bezpośrednie konsekwencje fizjologiczne i psychiczne dla jego organi-zmu. Edukacja, proces wychowania stwarzają moŜliwości budowania świadomości wpływania na własny stan zdrowia równieŜ poprzez nawiązywanie i utrzymywanie satys-fakcjonujących bliskich relacji międzyludzkich. Jeśli zaliczyć przyjaźń do czynników wspierających i podtrzymujących dobry stan zdrowia osób w podeszłym wieku, to nie ma wątpliwości, iŜ jest to obszar, którym powinni zainteresować się badacze z zakresu
an-Przyjaźń a zdrowie psychiczne w okresie starości 171 dragogiki i gerontologii. Naukowcy podkreślają, Ŝe utrzymywanie bliskich relacji mię-dzyludzkich jest umiejętnością a nawet sztuką. Ten aspekt podkreślał Erich Fromm odno-sząc się wprawdzie do uczucia miłości, ale równie adekwatnie da się przełoŜyć jego idee na relację przyjaźni. Dla Fromm’a miłość jest sztuką, umiejętnością wyćwiczalną, której trzeba się uczyć w trakcie całego Ŝycia. Fromm pisze, Ŝe „jeśli chcemy nauczyć się kochać musimy postępować w sposób identyczny jak wówczas, gdy chcemy nauczyć się jakiej-kolwiek innej sztuki, powiedzmy muzyki, malarstwa, stolarstwa, sztuki medycznej czy in-Ŝynieryjnej” (Fromm 1992, s. 16). Podobne spojrzenie prezentuje Maria Grzywak-Kaczyńska, która równieŜ zauwaŜa, Ŝe miłości (postawy miłości) trzeba się uczyć i to przez całe Ŝycie (2005, s. 374) oraz Maria Szyszkowska, która twierdzi, Ŝe „wspólnie trzeba się uczyć przyjaźni oraz postępować dalej w trosce o jej pielęgnowanie” (1992, s. 87).
W literaturze z tego zakresu dostępne są wprawdzie poradniki odnoszące się do zagad-nień związanych z utrzymywaniem relacji przyjaźni, ale nie są to pozycje stricte pedago-giczne. Ponadto najczęściej adresowane są do osób młodych, przez co nie uwzględniają specyfiki i uwarunkowań fazy starości. Celem autorki niniejszego tekstu, który oczywiście nie wyczerpuje tematu, było zainteresowanie naukowców tą problematyką. Często szukając rozwiązań zmierzających do poprawy sytuacji osób starszych, poprawy ich jakości Ŝycia i poczucia satysfakcji Ŝyciowej pomijamy sytuacje dla ludzkiej egzystencji najbardziej na-turalne. Bliskości, zaufania, otwartości, wzajemności, poczucia więzi emocjonalnej i wspar-cia potrzebuje człowiek w kaŜdym wieku. Cechy te nabierają jednak szczególnego znacze-nia w okresie starości. Przyjaźń, która nie jest oczywiście panaceum na wszystkie troski, które niesie ze sobą starość, moŜe czynić ją łagodniejszą i „ładniejszą”.
Literatura:
Antonovsky A., 2005, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa.
Bauman Z., 1995, Wieloznaczność nowoczesna. Nowoczesność wieloznaczna, PWN, Warszawa.
Bee H., 2004, Psychologia rozwoju człowieka, Zysk i S-ka, Poznań.
Binnebesel J., 2006, Pedagogiczne moŜliwości kształtowania poczucia koherencji w kon-tekście salutogenetycznej koncepcji zdrowia A. Antonovsky’ego, „Psychoonkologia” t. 10, nr 2.
Blackburn S. (red.), 1997, Oksfordzki słownik filozoficzny, KsiąŜka i Wiedza, Warszawa. Dąbrowski K., 1989, W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, PWN, Warszawa.
Fehr B., 1996, Friendship processes, Thousand Days, London, New Delhi. Fromm E., 1992, O sztuce miłości, Wydawnictwo Sagittarius, Warszawa.
Grzywak-Kaczyńska M., 2005, Wychowanie do miłości-miłości trzeba się uczyć, [w:] F. Adamski (red.), Wychowanie personalistyczne. Wybór tekstów, Wydawnictwo WAM, Kraków.
Hill D.R., 2009, Pozytywne starzenie się. Młodzi duchem w jesieni Ŝycia, Laurum, Warszawa. Kawula S., 1997, Spirala Ŝyczliwości-od wsparcia do samorozwoju, [w:] E. Kantowicz (red.), Wsparcie społeczne w róŜnych układach ludzkiego Ŝycia, Wydawnictwo Glob, Olsztyn.
Knoll N., Schwarzer R., 2005, „Prawdziwych przyjaciół…”. Wsparcie społeczne, stres, choroba i śmierć, [w:] H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, PWN, Warszawa.
Kondáš O., 1984, Psychologia kliniczna, PWN, Warszawa.
Korczak C., Leowski J., 1977, Problemy higieny i ochrony zdrowia, WSiP, Warszawa. Manstead A.S.R., Hewstone M., 1996, Psychologia społeczna, Jacek Santorski & Co.,
Warszawa.
Martin P., 2000, Umysł, który szkodzi, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań.
Niebrzydowski L., Płaszczyński E., 1989, Przyjaźń i otwartość w stosunkach międzyludz-kich, PWN, Warszawa.
Persaud R., 1998, Pozostać przy zdrowych zmysłach. Jak nie stracić głowy w stresie współczesnego Ŝycia, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co, Warszawa.
Piątkowski W., Titkow A. (red.), 2002, W stronę socjologii zdrowia, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Poliseno A., 2003, Krótki traktat o przyjaźni, Wydawnictwo Bratni Zew, Kraków.
Rydzyński Z., Madej A., Gruszczyński W., 1981, Zdrowie psychiczne, Wydawnictwo MON, Warszawa.
Sęk H., Cieślak R., 2005, Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, [w:] H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, PWN, Warszawa.
Słownik Języka Polskiego, 1993, Szymczak M. (red.), PWN, Warszawa.
Słownik psychologiczny, 1963, Pieter J.(red.), Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków. Słownik Współczesnego Języka Polskiego, 1996, Dunaj B. (red.), Wydawnictwo Wilga,
Warszawa.
Steward J. (red.), 2000, Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, PWN, Warszawa.
Stuart-Hamilton I., 2006, Psychologia starzenia się, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań. Sul B., 2001, Przyjaźń jako wsparcie społeczne, „Auxilium Socjalne”, nr 1,
Szewczuk W. (red.), 1998, Encyklopedia psychologii, Fundacja Innowacja, Warszawa. Szczepańska M., Gaweł-Luty E., 2009, Przyjaźń jako wartość w relacjach społecznych
dzieci i młodzieŜy, Impuls, Kraków.
Sztompka P., 2002, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków. Szyszkowska M., 1992, Zagubieni w codzienności, ANAGRAM, Warszawa.
Terelak, J.F., 1999, Psychologia menedŜera, Wydawnictwo Difin, Warszawa. Turner J.S., Helms D.B., 1999, Rozwój człowieka, WSiP, Warszawa.
Wierzbicka A., 2007, Słowa klucze. RóŜne języki – róŜne kultury, Wydawnictwo UW, Warszawa.
Zaborowski Z., 1994, Współczesne problemy psychologii społecznej i psychologii osobo-wości, Profi, Warszawa.
Renata Konieczna-Woźniak