Analiza narracji na podstawie metody dokumentarnej

Praca nad materiałem badawczym rozpoczęła się od transkrypcji, która jest traktowana jako rodzaj protokołu wywiadów, zawierającego opis spotkań z narratorami. Sposób sporządzania transkrypcji jest istotny, ponieważ może znacznie ułatwić proces wieloetapowej analizy i interpretacji materiału ba-dawczego. W transkrypcji zastosowano numerację wierszy, co usprawnia poru-szanie się po tekście i szybkie odnajdywanie miejsc podczas analizy.

W celu zapewnienia anonimowości badanym w transkrypcjach wywia-dów zrezygnowano z imion, aby nie ujawnić danych personalnych. Posłużono się oznaczeniami „K” dla kobiet oraz „M” dla mężczyzn, przypisując numery poszczególnym osobom w obrębie każdej płci. Uznano, że dla wielopoziomo-wej analizy wszystkich narracji przejrzyste jest zastosowanie przyjętego ozna-czenia.

W pierwszym etapie badań zastosowano program komputerowy Atlas.ti, którego podstawowym zadaniem było wyszukiwanie, łączenie, modelowanie i mapowanie plików tekstowych. Program był pomocny jedynie we wstępnym etapie porządkowania materiału badawczego. Do generowania teorii było nie-zbędne przede wszystkim wielokrotne czytanie i wnikliwa analiza fragmentów transkrypcji w kontekście wszystkich narracji. Programy komputerowe mogą służyć głównie wspomaganiu pracy analitycznej badacza. Nigdy nie zastąpią wnikliwej analizy i osobistego generowania teorii przez osobę prowadzącą ba-dania. Mogą jedynie wspierać jego intelektualne wysiłki, a przede wszystkim usprawnić organizacyjnie przebieg badań.

Praca nad zgromadzonym materiałem – rezultatem przeprowadzonych wywiadów, przebiegała zgodnie z procedurami rekonstrukcyjnej formuły ba-dań, w której transkrypcje wywiadów były zasadniczym materiałem empirycz-nym poddaempirycz-nym analizie i reinterpretacji. Fundamentem analizy danych jako-ściowych jest przejście od surowych danych do znaczących opisów poprzez posługiwanie się kodami, kategoriami i konceptami. Kody służą przypisywaniu jednostek znaczenia do informacji zebranych podczas badań. Nadawane są fra-zom, segmentom tekstu powiązanym z problematyką badawczą. Natomiast kategorie analityczne odnoszą się do jednostek danych, które są znaczącymi segmentami przeanalizowanego materiału. Odzwierciedlają przede wszystkim cel badań i uwrażliwiają na właściwy sens. Nasycanie istotnych kategorii zna-czeniami i identyfikowanie ich własności, a potem ich integrowanie, prowadzi do stopniowego budowania teorii (Lincoln, Guba 1985, za: Kubinowski 2010, s. 245-246).

Analiza, która w badaniach jakościowych jest oparta głównie na indukcji, pojawia się przed samym rozpoczęciem projektu badawczego i nie ma postaci linearnej, lecz przebiega wielowymiarowo i nieregularnie. Interpretacja doku-mentarna postępuje w trybie kołowej, zwrotnej interpretacji i reinterpretacji zebranego materiału. Proces analizy bazuje na wieloaspektowej pracy z

po-144

szczególnymi danymi, kodowaniu ich, syntetyzowaniu, porządkowaniu oraz poszukiwaniu wyłaniających się wzorów. Natomiast interpretacja danych poja-wia się w odniesieniu do rozwijania idei, koncepcji czy kategorii będących wy-nikiem analizy. Polega ponadto na wyjaśnianiu teoretycznych konstruktów w odniesieniu do teorii, a także uzasadnianiu ważności wyników badań.

W zastosowanej metodologii badań rekonstrukcyjnych dąży się do rekon-strukcji procesów kreowania rzeczywistości społecznej. Badacz nie wychodzi od teoretycznych stwierdzeń i kategorii, lecz dopuszcza do głosu najpierw sa-mych badanych, przyjmując ich codzienny sposób opisu i kategoryzacji rze-czywistości. Dopiero na podstawie zebranego materiału rekonstruuje się katego-rie teoretyczne, przechodząc na uogólniony poziom interpretacji oraz opis spo-łecznej rzeczywistości. Rekonstruowana teoria określa, dla jakich przestrzeni doświadczenia i dla jakich obszarów codziennej praktyki typowe są rekonstru-owane zasoby pragmatycznej wiedzy.

W badaniach dotyczących reinterpretacji backpackingu przez pryzmat doświadczeń narratorów uczestniczących w procesie badawczym przeprowa-dzono analizę zarówno formułującą, jak i refleksywną.

Interpretacja formułująca (opisowa) opierała się na dosłownej analizie tematyki poszczególnych narracji, sprowadzała się do sformułowania treści materiału empirycznego w języku narratorów. Zadaniem interpretacji formułu-jącej był podział tekstu i odkodowanie tematycznej struktury wypowiedzi po-szczególnych narratorów. Był to etap dosłownej analizy wypowiedzi, grupowa-nie jednostek tematycznych oraz tego, co narratorzy chcieli przedstawić pod-czas wywiadów. Podział tekstu odnosił się do tego, jakie wątki podejmowali badani, o czym opowiadali z własnej inicjatywy lub w kontekście pytań badaw-czych. Oddzielono następujące po sobie fragmenty transkrypcji, w których po-jawiały się różne tematy. Zostały one zakodowane poprzez nadanie im hasło-wych określeń poruszanych przez narratorów. W interpretacji formułującej wyodrębniono zatem to, co narratorzy mówili o backpackingu – był to poziom wiedzy pojęciowo-teoretycznej utożsamiany z deklarowanymi opisami podróż-niczej rzeczywistości. Wyłoniono kategorie wiodące, powtarzające się w wy-powiedziach badanych takie, jak: język, czas, przygotowania, powroty, korzy-ści, spotkania, motywy i pieniądze. Tematy wyodrębnione w interpretacji for-mułującej były podstawą do kolejnego etapu, a mianowicie do interpretacji refleksywnej, w której skoncentrowano się na sposobie i trybie, na tym, jak badani opowiadali o poszczególnych aspektach backpackingu. Ważne było roz-różnienie tego, co jest wypowiadane wprost od tego, jak dane tematy i w jakich ramach są podejmowane.

Interpretacja refleksywna (formalna) była próbą określenia formy wypo-wiedzi, pokazywała, jak dana treść została wyrażona przez narratorów. Istotne było również to, o czym oni nie mówili, które kwestie zostały przemilczane, pominięte (Garfinkel 2007, s. 56). Sposób ten, określany jako wzór orientacji, nie dokumentował się w pojedynczych przypadkach, lecz przyglądano się

ob-145 szerniejszym wypowiedziom, które były zamkniętymi całościami. Analizowano dokumentarne znaczenie wypowiedzi, rekonstruowano koniunktywne doświad-czenie, określając specyfikę podstawowych wzorów orientacji poprzez kompa-rację zwrotną (refleksywną11

). W interpretacji refleksywnej znaczące było to, jak narratorzy mówili o backpackingu, jak wpływał on na postrzeganie innych ludzi, świata, jaką rolę miały dla nich kontakty interpersonalne (z podróżujący-mi i tubylcapodróżujący-mi) i jakie znaczenie badani nadawali podróżowaniu. Interpretacja refleksywna, zawarta w materiale badawczym, była rozwijana aż do relatywne-go nasycenia interpretacji, kiedy wprowadzenie nowych horyzontów odniesie-nia nie wnosiło już nic nowego do przeprowadzonej analizy. Zwrotnie anali-zowano funkcje poszczególnych wypowiedzi w odniesieniu do szerszych kon-tekstów. Uwidoczniało się to przez porównywanie z innymi przypadkami, kiedy ta sama tematyka była podejmowana z racji odmiennego doświadczenia w od-mienny sposób.

Podstawową metodologiczną zasadą interpretacji refleksywnej jest anali-za komparatywna, polegająca na poszukiwaniu wspólnych tematów i podobnej problematyki, które ze względu na odmienne doświadczenia zostały przepraco-wane w sposób zróżnicowany. Można rozróżnić jej dwie formy, a mianowicie wewnątrz przypadku i pomiędzy przypadkami. Porównanie wewnątrz przypad-ku ma na celu weryfikacje wyłonionych wcześniej ram orientacji. Poszczególne składniki ram orientacji, uzyskiwane w analizie tekstu, zostają złożone we wzór, który staje się modus operandi dla danego przypadku. Warunkiem wyło-nienia się takiego wzoru, typiki jest zidentyfikowanie określających go ram orientacji we wszystkich tematycznie zbliżonych fragmentach (Nentwig-Gese-mann 2004, s. 101-105).

Wszystkie procedury rekonstrukcyjne badań społecznych są związane nierozerwalnie z komparacją, ponieważ interpretacyjna rekonstrukcja przypad-ków następuje na tle porównawczych horyzontów odniesienia, oznaczających pozycję, na której badacz spostrzega tekst. Komparacja jako styl i sposób ustawicznego porównywania przenika całość praktyki badawczej (Nohl 2004, s. 64-65). Analiza komparatywna jest obecna na wszystkich etapach, od doboru osób do badań, przez interpretację formułującą oraz refleksyjną, aż po uzyska-nie typologii. Komparatywność uzyska-nie jest ograniczona jedyuzyska-nie do poszukiwania podobieństw oraz jednorodności. Oprócz elementów wspólnych, niezbędna jest rekonstrukcja horyzontów odniesienia – reakcji odmiennych, kontrastowych, nie przynależnych do tej samej klasy (Bohnsak 2004, s. 29-30). Zasadniczym

11 Jak trafnie zauważa S. Krzychała (2004, s. 234), w odróżnieniu od refleksji rozumia-nej jako namysł nad doświadczeniem oraz zdystansowanie się od rzeczywistości i własnych doznań, refleksyjność podkreśla element zwrotności, zwrócenia się do rzeczywistości i do swoich wrażeń. Doświadczenie staje się horyzontem odniesienia, punktem porównania oraz kryterium wrażliwości.

146

etapem analizy jest typologia wykorzystująca zasadę kontrastu w tym, co wspólne i wspólności w kontrastach. Elementy wspólne, dostrzeżone w zesta-wionych opisach przypadków, wskazują typowość doświadczeń badanych. Identyfikacja kontrastów jest podstawą do wyłaniania poszczególnych typolo-gii.

Dzięki jasnemu odniesieniu ram orientacji do warunkujących je prze-strzeni doświadczenia możliwa jest socjogenetyczna konstrukcja typologii. Nadbudowana jest na uprzednio wypracowaną typologię epistemogenetyczną, w której poprzez poszukiwanie maksymalnych oraz minimalnych kontrastów można wskazać specyfikę każdej typiki lub typu i odróżnić je od siebie. W ty-pologii socjogenetycznej badacz odpowiada na pytanie dla kogo/czego typowe są określone figury orientacji? Jest to przejście od struktury przypadku w stronę struktury doświadczenia koniunktywnego, w których są dostrzegalne specyficz-ne i wielowarstwowe aspekty każdego z przypadków oraz różnorodspecyficz-ne typiki. Wielowymiarowość typologii zachodzi wówczas, gdy każdy przypadek ujmuje się jako interferencję różnych typik. Im więcej wymiarów (typik) ujawniających się w danym przypadku, tym wyższy stopień uogólniania całej typologii (Nen-twig-Gesemann 2004, s. 88-93). Zastosowanie poszczególnych zasad metody dokumentarnej pozwoliło wyodrębnić kategorie oraz typy, które zostały szcze-gółowo opisane w rozdziale siódmym monografii.

Proces analizy wymagał wielokrotnego czytania, wnikliwej analizy wszystkich transkrypcji, powrotów do interpretowanych fragmentów oraz po-równań pomiędzy wypowiedziami poszczególnych osób. Uwzględniono sche-mat komunikacyjny wypowiedzi, a mianowicie sposób prezentowania wypo-wiedzi, pomagający wyłonić części narracyjne, opisowe i argumentacyjne. Dzięki temu można porównać fragmenty, w których narrator opowiadał o oso-bistym doświadczeniu, z tymi, w których były widoczne zasoby wiedzy po-wszechnej. W kontekście badań istotne było odróżnienie tego, co znajduje się w praktyce respondenta, w czym dokumentują się wzory orientacji, od zagad-nień, którymi operował on na poziomie ideologicznym.

Ważną rolę w tej strategii badawczej odgrywał dobór przypadków, który służył empirycznemu wygenerowaniu kategorii teoretycznych. Do badań zosta-ły włączone te przypadki, na przykładzie których można rozwijać oraz uszcze-góławiać określone kategorie i wyszczególnione typy. W tym ujęciu każdy przypadek miał znaczenie nie ze względu na jego specyfikę, lecz tworzone na jego podstawie teoretyczne kategorie i typy.