Rekonstrukcyjna formuła badań społecznych

Kluczowe znaczenie w formule badań rekonstrukcyjnych ma porządek epistemologiczny, według którego eksplikacja teoretycznych kategorii w znacz-nym stopniu zostaje wyprowadzona z danych empirycznych. Na podstawie materiału badawczego formułowane są nowe kategorie i teorie, będące następ-stwem zebranych doświadczeń narratorów. W badaniach rekonstrukcyjnych dane empiryczne tworzą epistemologiczny horyzont odniesienia dla rekonstru-owanej teorii (Bohnsak 2004, s. 18-22).

Badacz wnioskuje indukcyjnie i wychodzi od opisu doświadczenia bada-nych, a opis ten zawiera obserwacje poczynione z perspektywy uczestników życia społecznego. Dane nie są ujmowane z punktu widzenia teorii, lecz teoria

by badanych osób dobranych losowo. Przedstawiciele badań jakościowych są przy-wiązani do orientacji typu emic, opartej na studiach przypadków, uwzględniają ich specyfikę (Denzin, Lincoln 2009, s. 34-36; Konarzewski 2000, s. 25-26).

134

rozwija się w trakcie dyskusji z danymi empirycznymi. Zbieranie i analiza da-nych nie są oddzielonymi od siebie etapami pracy, lecz wzajemnie się przepla-tają. Wstępnie wypracowane kategorie opisowe stają się punktem wyjścia do prowadzenia dalszych wywiadów, aby odkryć odmienne warianty badanego zjawiska. Teoretyczne kategorie są rozwijane w czasie pracy na materiale empi-rycznym i traktowane jako jej wynik. W rezultacie można otrzymać teorię spo-łeczną, która pozwala interpretować badane zjawisko w pełnym kontekście i dynamicznym toku wydarzeń.

Metodologia badań rekonstrukcyjnych i zastosowana w monografii me-toda dokumentarna odwołują się m.in. do prac krytycznych z socjologii feno-menologicznej A. Schulza i socjologii wiedzy K. Mannheima. Zasadniczym aspektem prakseologicznej socjologii wiedzy jest proces nabywania oraz kon-struowania wiedzy poprzez doświadczenie i działanie. Interpretacja dokumen-tarna prowadzona zgodnie z wymaganiami i założeniami metody dokumentar-nej opiera się na konstruktywistyczdokumentar-nej perspektywie poznawczej. Polega na tym, że badacza interesuje sposób i tryb tworzenia faktów społecznych, to jak w toku doświadczenia tworzona jest wiedza i znaczenie, a nie substancja rze-czywistości społecznej. Istotna jest pragmatyczna wiedza, która jest nabywana i aktywowana w praktyce dnia codziennego na podstawie przeżyć i doświad-czeń. Codzienne doświadczenie jawi się jako produkt pragmatycznego, przeży-ciowego procesu tworzenia społecznej rzeczywistości, jest także warunkiem tego procesu. Metoda dokumentarna daje wgląd w wiedzę przedrefleksyjną, pozyskiwaną na drodze praktycznego działania, czyli tworzenia rzeczywistości społecznej (Bohnsak 2004, s. 17-20, 2003, s. 396-397).

Perspektywa obserwatora, w ujęciu K. Mannheima, opiera się na gene-tycznym (socjogenegene-tycznym) podejściu analigene-tycznym, które bierze w nawias pytanie o to, co stanowi fakty społeczne i kulturowe, a koncentruje się na tym, jak one powstają, czyli na pytaniu o społeczne procesy tworzenia tego, co się uznaje za fakty. Zatem znaczenie ma nie to, co jest uznawane za obiektywny sens, tylko to, jak się on staje (Mannheim 1964, za: Bohnsak 2004, s. 18). Me-toda dokumentarna wymaga traktowania obserwowanych zjawisk jako

doku-mentu, dowodu na istnienie ukrytego schematu, którego obecność stanowi

zało-żenie badawcze. Schemat jest odtworzony na podstawie dowodów, które są interpretowane na bazie tego, co wiadomo o podstawowym schemacie. Zjawi-sko i obserwowany schemat tłumaczą się wzajemnie. Metoda służy więc ustala-niu, o czym dana osoba mówi, kiedy nie jest to jednoznaczne (Garfinkel 2007, s. 101-102).

K. Mannheim w istotny sposób wpłynął na etnometodologię, a jej inspi-rator H. Garfinkel zakreślił program metodologiczny nastawiony na zmianę podejścia analitycznego, charakteryzującego się przede wszystkim pytaniami typu jak? (centralny element metody dokumentarnej). H. Garfinkel przedstawia

obiektywną rzeczywistość faktów społecznych jako ustawiczne wypełnianie (accomplishment) nawzajem zgranych ze sobą aktywności życia codziennego,

135

czyli jako ciągły proces tworzenia rzeczywistości społecznej (Bohnsak 2004,

s. 18). Zainicjował on przełom w socjologii fenomenologicznej, będącej, oprócz socjologii wiedzy K. Mannheima, ważnym źródłem inspiracji etnometodologii. Według A. Schutza zdolność do działania ludzi bazuje na tym, że w typowy sposób konstruują oni racjonalnocelowe zamiary i plany (motywy typu „aby”), na których realizację ukierunkowują aktywność. Motywowanie w trybie

„aże-by” jest aktem woli, przekształca wewnętrzne fantazjowanie w działanie

roz-grywające się w świecie zewnętrznym. A. Schutz (2008, s. 134) precyzyjnie wyjaśnia specyfikę zastosowania formy ażeby i ponieważ: Używając językowej

formy ażeby, spoglądam na trwający wciąż proces działania, jawiący się przez to w perspektywie czasowej przyszłości. Natomiast posługując się językową formą „ponieważ” do wyrażenia autentycznej relacji „ażeby”, spoglądam na uprzedni projekt oraz czyn antycypowany modo futuro exacti. Motyw ponieważ

odnosi się do przeszłości, czyli genezy projektowania. Ujmując subiektywny aspekt dwóch kategorii motywów, znaczące jest to, że motyw ażeby odnosi się do nastawienia aktora znajdującego się w procesie realizacji swojego działania. Jest to więc kategoria subiektywna, objawiająca się obserwatorowi wtedy, kiedy zapyta aktora o znaczenie, które nadaje swojemu działaniu. Natomiast motyw

ponieważ jest kategorią obiektywną dostępną obserwatorowi, który rekonstruuje

postawę aktora wobec swojego działania i uwzględnia stan rzeczy w otaczają-cym świecie, wywołany działaniem aktora. Obserwator, na podstawie obserwa-cji zakończonego zachowania, rekonstruuje leżące u jego podstaw motywy

aże-by lub ponieważ aktora (Schutz 2008, s. 134, 152).

Propozycja wyjścia poza dychotomie subiektywizmu indywidualnych in-tencji i obiektywizmu struktury działania została zawarta właśnie w socjologii wiedzy Mannheima i metodzie dokumentarnej. W metodzie tej zostają wyróż-nione subiektywnie formułowane przez jednostki motywy i intencje działania (wiedza pojęciowo-teoretyczna) oraz stałe, ponadjednostkowe wzory orientacji i działania (zasoby ateoretycznej wiedzy). Wiedzę komunikatywną (pojęciową) można wyrazić za pomocą ogólnie zrozumiałych opisów, pojęć i kategorii. Pokrywa się ona z zamiarem komunikacyjnym badanych, z tym, co chcą do-słownie wyrazić. Natomiast wiedza koniunktywna, rzadziej uświadamiana, dostarcza ludziom wyczucia istoty i sensu doświadczanej rzeczywistości. Za-zwyczaj nie jest wyrażona wprost w wypowiedzi, tekście. Można ją określić jako wiedzę w działaniu, dokumentuje się przede wszystkim w tym, jak narra-torzy formułują swoje stanowisko. Jest to także wiedza milcząca, ateoretyczna, przyjmowana jako oczywistość (Bohnsak 2004, s. 18-20).

Rozróżnienie dwóch poziomów wiedzy ma zasadnicze znaczenie dla me-tody dokumentarnej, a także badań rekonstrukcyjnych. Tym wymiarom wiedzy odpowiadają dwa wymiary doświadczenia, a mianowicie komunikatywny oraz koniunktywny.

136