Budowanie tożsamości dzięki kulturowej różnorodności

Poznawanie, doświadczanie odmiennych i odległych kultur pozwala na redefinicję własnej tożsamości oraz zmienianie obrazu samego siebie. Kontakt z innymi kulturami wpływa na kreowanie tożsamości otwartej, dzięki czemu staje się ona dynamicznym, ciągle zmieniającym się konstruktem, który zawiera nie tylko elementy kultury własnej, ale także przejęte z innych kultur. Budując świat wewnętrzny, człowiek musi się odnieść do świata społecznego, z którym

50

się spotyka i który zmienia się nieustannie. Zazwyczaj wzbogacaniu wiedzy o świecie zewnętrznym towarzyszy rozwój wewnętrzny, znajomość charakteru i emocji.

Tożsamość jest kategorią, w której zawarte jest z jednej strony poczucie identyczności z jakimś fragmentem, czy też przejawem rzeczywistości, z drugiej zaś strony, tworzy się ona w oparciu o poczucie własnej wyjątkowości, niepo-wtarzalności, czy też oryginalności. Na dojrzałą, pełną tożsamość składa się więc, z jednej strony, poczucie zadomowienia w świecie, bycia w nim „u sie-bie”, z drugiej zaś strony poczucie własnego, niepowtarzalnego ja

(Nowak--Dziemianowicz 2007, s. 15). Człowiek ma silne poczucie indywidualności, potrzebę zaznaczania swojej odrębności względem innych. Tożsamość pozwala człowiekowi zdobywać dalsze doświadczenia w relacjach społecznych.

Tożsamość nie jest sztywnym rdzeniem osobowości, wokół którego opla-tają się cechy danej jednostki, lecz wytworem dynamicznego oddziaływania. Człowiek tworzy ją przez całe życie na podstawie zarówno własnych do-świadczeń, obserwacji zachowań innych, zasobów pamięci komunikacyjnej, jak i wszystkiego, co zawiera pamięć kulturowa wykorzystująca media. Tożsamość jest czymś, co raczej należy wytworzyć, aniżeli odkryć jako przedmiot naszych wysiłków. Jej dynamiczny charakter pozwala na ciągłe dodawanie nowych ele-mentów z aktualnych doświadczeń i przebudowanie dotychczasowych, które zyskują inne znaczenia.

Tożsamość, prócz wymiaru indywidualnego, ma charakter relacyjny. Oznacza to, że jest tożsamością wobec kogoś. Zmiany warunków życia i oto-czenia poprzez wzrastającą mobilność przyczyniają się do poszerzania sieci kontaktów różnej jakości. W rozpatrywaniu tożsamości istotne są stosunki po-między osobami, ich usytuowaniem i udziałem w społecznościach praktyki. Aktywności w sferze praktyki, niekiedy rutynowe, dzieją się zawsze w kontak-cie z innymi oraz w nierozerwalnym związku ze społeczno-kulturowym kontek-stem, w którym te relacje są usytuowane. Nasze interakcje społeczne wypełnia wiedza, która jest przekazywana poprzez dialog albo wyrażane przez ludzi nar-racje. Budowanie tożsamości bazującej na relacjach społecznych jest niekoń-czącym się, dynamicznym procesem trwającym przez całe życie. Proces kształ-towania tożsamości oraz jej przedefiniowywania niejako jest wymuszany przez zmieniające się warunki życia i otoczenia społecznego. Tworząc tożsamość, mamy za zadanie ustosunkowanie się zarówno do dotychczasowych doświad-czeń osobistych, jak i kontekstu społecznego, w którym funkcjonujemy.

Konstruowanie tożsamości obejmuje trzy różne zakresy, mianowicie toż-samość społeczną, jednostkową i kulturową. Są one powiązane ze sobą na zasa-dzie sprzężenia zwrotnego, wszystkie tworzą trójpoziomową strukturę. Mają stworzyć poczucie wewnętrznej spójności, a zarazem odrębności od innych. Tożsamość jednostkowa jest wyrazem dążenia do odmienności, unikatowości w stosunku do innych. Tożsamość społeczna jest zbiorem wszystkich społecz-nych identyfikacji wykorzystywaspołecz-nych przez jednostkę do opisu siebie.

Identyfi-51 kacje powinny być uporządkowane i zhierarchizowane, aby uzyskać charakter zindywidualizowany. Tożsamość kulturowa zakłada określanie siebie poprzez przynależność do różnego rodzaju grup społecznych oraz indywidualny wybór wartości. Wybory te są determinowane przynależnością do określonej kultury. Tożsamość ta może włączać elementy pochodzące z innych kultur. Wybierając składowe należące do różnych systemów, człowiek buduje z nich własną hie-rarchię wartości. Jednostka należąca do różnych społeczności może mieć kon-takt z przedstawicielami wielu kultur. Zatem tożsamość kulturowa jest pewnego rodzaju sumą wszystkich tożsamości społecznych.

Istnieje ścisły związek pomiędzy doświadczaniem innych kultur a kre-owaniem własnej tożsamości, zwłaszcza kontakt wielokulturowy sprzyja rede-finicji jej tożsamości. Relacje z przedstawicielami innych kultur mogą być szansą na zwiększenie tolerancji. Czerpanie danych z kontaktu wielokulturowe-go na temat rzeczywistości istniejących w świadomości ludzi pozwala na włą-czenie zgromadzonych informacji w tożsamość własną. Istnieje możliwość przejmowania wzorców czy opinii od danej grupy, co pozwala na intencjonalne wybory systemu norm postępowania i sposobów nadawania znaczeń konstytu-ujących inne kultury (Mamzer 2003, s. 85-88).

Rozmaite formy mobilności stwarzają sytuacje, które są wykorzystywa-ne w budowaniu tożsamości bardziej otwartej na inność. Ponadto kontakt z innymi kulturami stymuluje akceptację odmienności. Różne kultury w od-mienny sposób kładą nacisk na umiejętne użycie rozmaitych stylów myślenia i zasobów. Podróż poza granice znanego otoczenia może się odbywać w poszu-kiwaniu i integracji samego siebie. Odkrywanie siebie ułatwia kontakt ze wszystkim, co odmienne. Wzbogacając wiedzę o świecie zewnętrznym, czło-wiek rozwija jednocześnie świat wewnętrzny, dowiadując się coraz więcej o swoim charakterze, emocjach czy intelekcie. Wszystko dzieje się dzięki lu-strzanym odbiciom i możliwości nie tylko przyglądania się, ale także przeglą-dania się w innych. Kształtowanie się tożsamości kulturowej jest więc wyni-kiem procesów ruchliwości międzykulturowej, które wpływają między innymi na wyłanianie się rozmaitych trendów.

Bezpośredni kontakt z obcą kulturą jest bardzo wartościowym doświad-czeniem, które daje także szanse na głębokie refleksje dotyczące kultury zarów-no własnej, jak i obcej. Podróżowanie może być jedną z form poszukiwania własnej tożsamości. Styczność z innymi kulturami jest źródłem informacji, dzięki której jest możliwa przebudowa własnej tożsamości i zmienianie obrazu samego siebie. Sam kontakt z innością może być nastawiony na poszukiwanie elementów wspólnych, na podstawie których budowane jest porozumiewanie. Tożsamość zawiera elementy kultury własnej oraz przejęte z innych kultur. Mobilni, dzięki swojej ruchliwości, są bardziej obeznani ze światem, znają róż-ne kultury, ludzi, radzą sobie w wielu kontekstach kulturowych. Zdobywają zatem wszechstronne i bogate doświadczenia. Kontakt z innymi kulturami po-zwala na poszerzenie horyzontów myślowych. Przemieszczanie się, zmiany

52

otoczenia umożliwiają pełną ekspresję siebie. Ale mobilność ma też skutki ne-gatywne: daje przeświadczenie o możliwości porzucenia dotychczasowej prze-strzeni, przynosząc poczucie nadmiernej beztroski i nieokiełznanej wolności.

Odwołując się koncepcji Z. Melosika i T. Szkudlarka (2009, s. 59-64), pokazującej wielobarwną mozaikę typologii tożsamości, wydaje się zasadne zestawienie ich z tożsamością backpackersów. Jednym z typów tożsamości współczesnego mieszkańca świata jest – jak zauważają badacze – tożsamość

globalna przezroczysta. Przedstawiciele tej grupy czują się wszędzie dobrze, nie

z powodu akceptacji różnic, ale dlatego, że nie potrafią ich dostrzec. Cechuje ich niewrażliwość na odmienności kulturowe i dostrzeganie przede wszystkim tego wszystkiego, co wspólne dla odmiennych miejsc i ludzi. Osoby takie uni-kają konfrontacji z innością bądź traktują ją w kategoriach egzotyki. Zmieniając często miejsca pobytu, odcinają się od korzeni, kulturowego punktu zaczepie-nia. Miejsce zamieszkania nie ma dla nich znaczenia, ważne by zapewniało odpowiedni komfort życia. W ten rodzaj tożsamości wpisują się częściowo backpackersi, którzy podróżują bardzo długo, często nawet wiele miesięcy. Znamienna jest dla nich inwersja codzienności i niecodzienności. To, co dla innych jest naturalnym rytmem łączącym obszary życia zawodowego i rodzin-nego, dla tej grupy długoterminowych podróżników jest niecodzienne. Nato-miast codziennością jest dla nich nieustanne bycie w świecie. Jednakże back-packersów różni od osób mających tożsamość globalną przezroczystą brak wy-magań odnośnie komfortu życia. Będąc współczesnymi nomadami, nie przy-wiązują wagi do standardu miejsca, w którym się zatrzymują.

Innym typem jest tożsamość nowoczesna każda, czyli nieustannego wę-drowca. Cechuje ona osoby otwarte na różnice, dostrzegające je i mające zdol-ność empatii kulturowej. Żyjąc w określonej kulturze, tymczasowo stają się nią. Wtapiają się w rzeczywistość miejsca, w którym przebywają. Reprezentanci tej kategorii mają wiele cech wspólnych z tożsamością backpackersa, który w cza-sie podróży integruje się ze społecznością lokalną, unika cza-sieci pięciogwiazdko-wych hoteli i wybiera prywatne pensjonaty umożliwiające bezpośrednie relacje z tubylcami. Podróżuje lokalnymi środkami transportu i wybiera miejscowe bary mające klimat typowy dla odwiedzanych rejonów.

Przeciwieństwem nowoczesnej każdej jest tożsamość typu supermarket, związana z ideą społeczeństwa konsumpcji. Charakteryzujący się tą właśnie tożsamością mają przekonanie, że mogą wybierać i konstruować własną indy-widualność w sposób dowolny, z dostępnych kulturowych źródeł. Towarzyszy temu przeświadczenie, że konsumpcja nie represjonuje tożsamości, a wręcz dostarcza możliwości indywidualnego jej projektowania. Szczególnie w tej wersji tożsamości mamy do czynienia z odwróconym dyscyplinowaniem

tożsa-mości. W przeszłości istniał jasny przekaz kim wolno, a kim nie wolno być.

Nakaz, że trzeba być takim, a nie innym został zastąpiony przekazem: możesz być po trochu każdym jednocześnie.

53 Do całego kalejdoskopu warto dodać wersję all inclusive (Melosik, Szkudlarek 2009, s. 59-64), która jest przeciwieństwem tożsamości backpacker-sa. Dotyczy turystów korzystających z wyjazdów przygotowanych przez biura podróży. Przedstawiciele tej kategorii nie podejmują wysiłku poznania czy zro-zumienia kraju, który odwiedzają. Otrzymują lakoniczne informacje z biura podróży. Mają zatem powierzchowny wgląd w kulturę kraju gospodarzy, po-szukują przede wszystkim ekstraktu egzotyki i odmienności. Doświadczenie innych kultur, szczególnie z okien autobusu, jest maksymalnie skondensowane, trywializowane, wyrwane z kontekstu, a także kulturowo puste. Osoby takie przyjeżdżają do danego kraju z gotowymi, uproszczonymi schematami poznaw-czymi i pewnymi założeniami dotyczącymi określonych społeczności. Tego typu wyjazdy nie mają aspektu poznawczego, są raczej sposobem oderwania się od szarej rzeczywistości. Zwolennicy traktują tę formę turystyki jako potwier-dzenie powodzenia i symbol statusu, a także formę przynależności do kultury próżniaczej. Aby uniknąć kulturowej schizofrenii z powodu możliwych zmian tożsamości w rezultacie podróżowania, ważna jest odpowiednio prowadzona edukacja. Skoncentrowana powinna być na tym, by ludzie nie odnosili się do kultur odmiennych w sposób europocentryczny i nie narzucali innym własnej epistemologii, lecz traktowali podróżowanie jako niepowtarzalną szansę wzbo-gacania siebie i przekraczania własnych doświadczeń kulturowych.

Świat, w którym żyjemy, nie jest nam dany w kształcie ostatecznym. Podlega zmianom i jest wystawiony na interpretację. Dlatego wyzwaniem współczesności staje się kształtowanie tożsamości odrębnej, a jednocześnie otwartej na świat zewnętrzny. Ważne, aby osoba o takiej tożsamości potrafiła rozumieć różne kanony kulturowe i odnosić je do własnej tradycji. W nieustan-nym budowaniu tożsamości pomaga otwartość na rzeczywistość odmienną od tej, w której poruszamy się na co dzień i która jest oswojona.