Budowanie tożsamości a uprawianie backpackingu

9. Budowanie tożsamości a uprawianie backpackingu

Międzynarodowe badania podejmujących backpacking wskazują, że ta forma turystyki jest bardziej popularna wśród młodych osób, które podróżują obecnie coraz częściej i dalej (Hannam, Ateljevic 2008; Richards, Wilson 2003, 2004). Natomiast osoby w średnim wieku wybierają omawianą formę jako al-ternatywę turystyki masowej. Doświadczają oni znacznie więcej przeszkód ograniczających podróżowanie w porównaniu z młodzieżą. Barierami mogą być: kondycja psychofizyczna, obowiązki zawodowe i rodzinne, a także niedo-statek czasu. Jednakże w średniej i późnej dorosłości backpacking jest uprawia-ny coraz częściej. Przyczyniają się do tego m.in.: wydłużanie się długości życia, zacieranie różnicy wieku, wzrost czasu wolnego i przyznawanie tych samych praw pokoleniom, stanowiąc zgodę na równouprawnienie w stylu życia.

Pojawiają się kolejne doniesienia, w których badacze podkreślają znacze-nie percepcji przestrzeni geograficznej w formowaniu się tożsamości backpac-kersów (Elsrud 2001; Noy 2004; Sorensen 2003). Ekspresja własnej tożsamości i pojęcie samorealizacji występują u backpackersów w ścisłym związku z odle-głymi, egzotycznymi miejscami oraz różnorodnymi doświadczeniami i emo-cjami, które one wywołują. Istotne przykłady badań nad znaczeniem backpac-kingu w kreowaniu tożsamości można znaleźć w pracach, które opublikowali: D. Maoz, Ch. Noy, L. Mayer czy K. Hannam.

D. Maoz (2008, s. 188-198) analizuje rozwój tożsamości kobiet poprzez podejmowanie aktywności turystycznej. Badaczka podkreśla, że kobiety kraczające próg średniej i późnej dorosłości wykorzystują backpacking do prze-budowy tożsamości. Wyruszenie w świat jest dla nich symbolem przekraczania granic zewnętrznych oraz wewnętrznych i wiąże się zarówno z wchodzeniem w nową kategorię wiekową, jak i z redefinicją dotychczasowej tożsamości. D. Maoz przeprowadziła analizę narracji wyruszających do Indii kobiet

8

126

skich w wieku średnim (40-55 lat). Większość z nich miała stabilną sytuację rodzinną oraz wysoką pozycję zawodową. Pomimo postrzegania swojego życia jako pełnego sukcesów, kobiety odczuwały pragnienie zmiany dotychczasowej tożsamości i powrotu do stłumionych emocji. Podjęcie backpackingu determi-nowało wewnętrzną podróż związaną z odpowiedzią na potrzeby i problemy pojawiające się po przekroczeniu wieku średniego.

Badane przez D. Maoz kobiety określały siebie jako osoby ambitne, od-noszące sukcesy zawodowe, odpowiedzialne i cechujące się silnym pragnie-niem dostosowania się do wymagań otoczenia. Ich dotychczasowe życie zawo-dowe było naznaczone wielogodzinną pracą, presją nieustannego rozwoju i pod-noszenia kwalifikacji. Intensywne życie od wczesnej młodości, nadmierne po-czucie odpowiedzialności, przeciążenie nakładającymi się zadaniami, pogoń za osiągnięciami skłoniły je do weryfikacji potrzeb i wartości. Przekroczenie progu średniej dorosłości zaowocowało namysłem nad sensem dotychczasowych ak-tywności i redefinicją życiowych wartości. Izraelki podkreślały, że doświadcza-ją kryzysu wieku średniego, który rozpoczął się wyczerpaniem, przemęczeniem i świadomością, że coś się kończy. Zaczęły je zbytnio obciążać: problemy ro-dzinne, śmierć bliskich, lęk przed wyobcowaniem ze społeczeństwa, a także syndrom pustego gniazda oraz obawa przed nieuchronną starością i śmiercią. Przestał im odpowiadać wizerunek superkobiety próbującej funkcjonować rów-nolegle w wielu rolach: pracownika, żony i matki, spełniającej perfekcyjnie wszystkie wymagania. Kobiety zaczęły ponownie zadawać sobie pytanie: co naprawdę przynosi im satysfakcję i poczucie sensu? Narratorki określiły reflek-sję nad pytaniem jako nieuchronny moment, w którego konsekwencji zdecydo-wały się podjąć przełomowe działania. Zdały sobie sprawę, że ujawniły jedynie część swojej tożsamości – tę praktyczną i racjonalną, na którą składają się am-bicje i kompetencje. Ze względu na skłonność do konformizmu i odpowiedzial-ności zrezygnowały z potrzeb w innych sferach życia, zwłaszcza zaspokajania stłumionych pragnień. Skoncentrowały się na tych, które wynikały jedynie ze społecznego nakazu.

Podróż do Indii miała być dla nich sposobem przezwyciężania kryzysu i możliwością tworzenia nowej siebie podczas zmagania się ze starą wersją, która była kształtowana przez lata pod presją środowiska społecznego. Wyjazd był doświadczany przez badane kobiety jako pierwsze moratorium, jako czas uwalniania się od obowiązków, okres wolności od odpowiedzialności i poszu-kiwań nowego metodą prób i błędów. Wszystko w ich odczuciu miało prowa-dzić do przebudowy i krystalizowania się nowej tożsamości. Podróżowanie postrzegały jako działanie, które miało przynieść odpowiedź na frustracje po-jawiające się po przekroczeniu wieku średniego.

Z wnikliwych relacji kobiet wynikało, że konsekwentnie od najmłod-szych lat ambitnie koncentrowały się na karierze, będącej wyznacznikiem pozy-cji i statusu. Dlatego intensywnie gromadziły sukcesy zawodowe. Izraelki okre-ślały siebie mianem pracoholiczek. Podczas podróży, która przerwała tę

inten-127 sywną pracę, uczyły się skupiania na sobie, refleksji i spokoju, w czym poma-gało im niespieszne przemieszczanie. Badane kobiety deklarowały, że zawsze były wyjątkowo odpowiedzialne, konformistyczne i rozważne. Poczucie wzra-stającej frustracji wynikało z konieczności realizacji potrzeb innych osób i po-mijania własnych, a także ze wzglądu na normy otoczenia i wygórowane ocze-kiwania. Decyzja rozpoczęcia podróży stała się dla nich przełomem zwiastują-cym przebudowę tożsamości. Nie zważając na krytykę społeczną, zaniechały dotychczasowych aktywności związanych z odpowiedzialnością za innych, zastępując je pogodnym nastawieniem do zmian. Zwrot w ich życiu wiązał się z odwagą przekierowania uwagi na siebie oraz zaspokajania tłumionych od lat potrzeb. W odczuciu badanych pasywność, zamiast nadmiernej aktywności, oraz zmniejszenie odpowiedzialności prowadziły do spontaniczności i były przeciwieństwem sztywnego, zaplanowanego i skoncentrowanego na zewnętrz-nych atrybutach dotychczasowego życia. Skupienie się w podróży na świecie różnorodnych doznań sprawiło, że stały się one bardziej optymistyczne i mniej zorientowane na karierę zawodową. Doświadczane zmiany wpłynęły na odkry-wanie nowych wymiarów siebie, staodkry-wanie się mniej racjonalną, a bardziej intu-icyjną. Spontaniczność i spowolnienie stały się elementami głębszego procesu, dopełniającego dotychczasowe cechy, takie jak ambicja czy zorganizowanie. Kolejną kwestią pojawiającą się w narracjach kobiet było zaangażowanie się w duchowość, co w dużym stopniu pomogło im radzić sobie z kryzysem po-łowy życia. Dla badanych troska o aspekty duchowe i emocjonalne była ele-mentem zwrotnym, tym bardziej, że ich dotychczasowe życie było pozbawione tych wymiarów. Zmiana przekładała się na zwolnienie tempa we współzawod-nictwie, przesunięcie uwagi ze sfery intelektualnej na duchową i uczuciową. Izraelskie kobiety odkrywały prostotę w różnych sytuacjach podróżniczego życia. Miały okazję zmienić wygodne, dostatnie warunki życiowe na skromnie wyposażone zakwaterowanie, tanie jedzenie, a także lokalny transport i prosty, wygodny ubiór. Zmiana zewnętrznych atrybutów dotychczasowej pozycji spo-łecznej pozwoliła im wyzwolić się z narzuconej przez innych konwencji. W ży-ciu zawodowym sposób ubierania określał ich status i rodzaj wykonywanej pracy. Podróżowanie pozwoliło im uwolnić się od etykiety i symboli znamien-nych dla hierarchizowania i klasyfikowania ludzi.

Analiza narracji Izraelek ujawniła, że przemieszczanie się po świecie by-ło dla nich sposobem odraczania przejścia do kolejnego etapu życia. To pozorne opóźnienie wynikało z bycia w miejscu zarówno fizycznie, jak i mentalnie od-ległym od ich własnego środowiska z innymi normami i oczekiwaniami spo-łecznymi. Podróż w odczuciu badanych kobiet była odpowiedzią na problemy pojawiające się podczas kryzysu wieku średniego. Była postrzegana jako do-świadczenie umożliwiające badanym radzenie sobie z frustracją, kryzysem i na-rzuconymi przez otoczenie zachowaniami. Pozwoliła na wykreowanie nowej, odmiennej tożsamości. Narratorki postrzegały backpacking jako nowe aktywno-ści wyzwalające w nich spontaniczność, radość i częaktywno-ściowe uwalnianie się od

128

nadmiernej odpowiedzialności. Wolność i swoboda w elastycznym podróżowa-niu była przeciwwagą dotychczasowych ściśle zaplanowanych obowiązków. Badane kobiety reprezentowały pokolenie przejściowe (transit generation) usy-tuowane między dwoma biegunami: modelem kobiety tradycyjnej (funkcjonu-jącej jako żona, matka, gospodyni domowa) a wzorem kobiety nowoczesnej, obarczonej presją nieustannego rozwoju zawodowego i funkcjonowania w spo-sób niezależny, asertywny i liberalny (Maoz 2008, s. 188-198).

Uwzględniając różne rodzaje tożsamości, można dostrzec powiązanie analizowanych narracji kobiet z tzw. tożsamością metafizyczną, która impliku-jąc refleksyjność i rozumienie siebie jest sposobem interpretacji własnego życia (Nowak-Dziemianowicz 2012, s. 301). Jako rodzaj samorozumienia osiągana jest w szerszej przestrzeni poznawczej, która wykracza poza znany kontekst społeczny. Tożsamość metafizyczna, będąca szczególnego rodzaju namysłem nad własnym życiem, odzwierciedla się w przytoczonych przez D. Maoz narra-cjach kobiet izraelskich, które doświadczały życiowego kryzysu.

Podążając ścieżką zmian tożsamości, pobudzonych podróżowaniem, war-to przywar-toczyć pracę Ch. Noy (2004). Auwar-torka badań zauważa: w opinii jednej z narratorek, dzięki intensywnym doświadczeniom podróżniczym, nie jest już ona tą samą osobą, którą była przed wyjazdem. Nauczyła się wielu rzeczy o so-bie, poznała lepiej skrywane dotąd potrzeby i możliwości. Inne narratorki także dostrzegały znaczący wpływ podróży na kształtowanie się własnej tożsamości. Szczegółowo opisywane zmiany dotyczyły nastawienia do życia, pewności sie-bie oraz zdolności odczuwania zadowolenia i szczęścia. Kosie-biety obserwowały u siebie wiele innych zmian, m.in. większą dojrzałość, tolerancję, otwartość i cierpliwość w stosunku do innych.

Podróżowanie jest nie tylko odkrywaniem otaczającego świata, ale prze-de wszystkim dostrzeganiem siebie w tym świecie, a przestrzeń zewnętrzna umożliwia dystans i inspiruje do widzenia siebie w szerszym kontekście. Prace Ch. Noy potwierdzają tę prawdę. Jej analizy ujawniły także ciekawe różnice w postrzeganiu zmian tożsamości w zależności od płci. Mężczyźni widzieli ścisłe powiązania pomiędzy zmianami osobowości a poszczególnymi, często ryzykownymi aktywnościami, które podejmowali. Kobiety wyrażały krytyczny stosunek do męskich mozolnych i trudnych aktywności plenerowych. W po-równaniu z wypowiedziami mężczyzn, były mniej skłonne przypisywać wyła-niające się cechy tożsamości do konkretnych epizodów. Zamiast odwoływać się do poszczególnych doświadczeń, kobiety odnosiły zmiany wewnętrzne do po-dróży jako całości (Noy 2004, s. 87-90).

W odróżnieniu od opracowania Ch. Noy, zajmującej się jedną kategorią wiekową, L. Myers i K. Hannam analizują znaczenie backpackingu dla kobiet reprezentujących różne przedziały wiekowe. Uczestniczki badań L. Myers i K. Hannam (2008, s. 174-188) traktowały backpacking jako okres przejścio-wy, służący wzmacnianiu i ponownemu określeniu własnej tożsamości. Przed-stawicielki grupy kobiet najmłodszych, dwudziestoletnich, postrzegały wyjazd

129 jako nowy czas, okres kreowania siebie, odległy od dotychczasowego, w któ-rym były w roli studentki oraz córki. Było to ich pierwsze doświadczenie uwol-nienia się od oczekiwań innych, w którym doceniały poczucie niezależności i własnej przestrzeni do zaaranżowania jej zgodnie ze swoimi potrzebami. Myers i Hannam zauważyli, że podobnie jak dla najmłodszych, również dla kobiet w wieku średnim (ok. 40 lat) podróżowanie było rytualnym okresem przejścia. Czasowa separacja i zmiana otoczenia pozwoliła im dostrzec uwi-kłanie oraz zależność od rodziny i obowiązków domowych. Była to wolność w przedkładaniu własnych potrzeb nad potrzeby innych. Kobiety czterdziesto-letnie były przede wszystkim identyfikowane przez pryzmat roli żony, matki, gospodyni domowej i pracownicy. Własne narracje uświadomiły im, że otwiera się w ich życiu kolejna faza i rozwijają nowe cechy tożsamości. Dla dobra bli-skich, dzieci lub męża odraczały one realizację własnych pragnień. Dopiero po usamodzielnieniu się dzieci były w stanie czerpać radość z pierwszych nieza-leżnych wakacji, a przede wszystkim odnajdywały zadowolenie z doświadczeń zgodnych z ich osobistymi potrzebami.

Najstarszą grupę, którą badali L. Myers i K. Hannam, tworzyły kobiety sześćdziesięcioletnie, w większości wdowy, dla których był to również okres realizacji odraczanych potrzeb. Podróżując bez rodziny, koncentrowały się na wzmacnianiu relacji z innymi kobietami, czerpiąc siłę z poczucia przynależno-ści i wsparcia. Doświadczały głębokich więzi opartych na wspólnocie przeżyć, które jeszcze bardziej intensyfikowały podróżnicze doznania. Bycie w świecie wiązało się z wieloma sytuacjami, które kontrastowały z codzienną, domową rutyną. Miały też możliwość przezwyciężania ograniczeń, które akceptowały we wcześniejszych okresach życia. Z satysfakcją i entuzjazmem podkreślały osiągnięcia w radzeniu sobie bez pomocy mężów i umiejętność adaptacji do ciągle zmieniających się warunków. Niezależny, indywidualny wyjazd dał im przestrzeń do rozwijania poczucia własnej wartości i rekonstruowania swojej tożsamości. Wybór backpackingu motywowany był chęcią podjęcia wyzwania, doświadczania innych kultur, ucieczką od codziennej rutyny i obowiązków, a także potrzebą zabawy i akceptacji innych kobiet. Przynosiło to wiele zmian w odkrywaniu swoich możliwości, poczucie wolności oraz gotowości otwiera-nia się na nowe wyzwaotwiera-nia (Myers, Hannam 2008, s. 174-187).

Dzięki analizom narracji uczestniczek badań, został zaakcentowany pro-blem opresyjnego funkcjonowania współczesnych kobiet. Oczekiwania spo-łeczne związane z realizacją narzuconych kobietom rozlicznych funkcji spowo-dowały konieczność podjęcia zmian. Pomocnym narzędziem w życiowych zwrotach okazał się backpacking. Bardzo wyraźne w narracjach badanych ko-biet jest ujawnienie uwikłania w pełnione role społeczne. Przedstawicielki wszystkich kategorii wiekowych dostrzegają dzięki indywidualnemu podróżo-waniu szansę na wzbogacenie i przebudowanie tożsamości. Kobiety dwudzie-stoletnie, czterdziestoletnie czy sześćdziesięcioletnie pragnęły skoncentrować uwagę na zaspokajaniu własnych oczekiwań, a nie tylko innych osób.

Manife-130

stacją realizacji tej potrzeby była zmiana przestrzeni i wyjazd w odległe rejony świata, dający dystans psychiczny. Backpacking stał się symbolicznym rytu-ałem przejścia oraz zmian w postrzeganiu siebie, realizacji własnych pragnień niezależnie od wymagań związanych z pełnionymi rolami społeczno-zawodo-wymi.

Kolejny aspekt badań podjętych przez Ch. Noy (2004, s. 81-82) dotyczył młodych izraelskich mężczyzn, którzy po ukończeniu służby wojskowej gro-madnie wyruszają w świat, aby zweryfikować w rzeczywistych sytuacjach kom-petencje przypisane dorosłym. Wyjazd miał znamiona rytualnego przejścia w prawdziwe, a nie improwizowane wyzwania. Wiązało się to z samodzielnym funkcjonowaniem w nowych sytuacjach w odwiedzanych krajach. Backpacking pełnił funkcję socjalizacyjną w odniesieniu do zmniejszającego się autorytetu izraelskiego wojska i jego tradycyjnej roli w rozwoju społeczno-kulturowym młodych Żydów. Podczas służby wojskowej, na skutek wadliwej struktury tej instytucji, młodzież pozostaje nadal pod silnym wpływem rodziców. Generuje to potrzebę separacji i doświadczenia niezależności, którą – jak zauważa Ch. Noy – zapewnia długoterminowe podróżowanie. Dzięki intensywnym do-świadczeniom młodzi mężczyźni poznają siebie, a uczestnicząc w nieprzewi-dywalnych wydarzeniach często w trudnych warunkach, odkrywają nowe aspekty własnej tożsamości. Mozolny proces dorastania ulega przyspieszeniu w natural-nych sytuacjach związanatural-nych z podejmowaniem decyzji o przebiegu trasy, wy-borze środka transportu, miejsca postoju, zakwaterowania czy konieczności podjęcia tymczasowej pracy dla zabezpieczenia środków finansowych.

We wszystkich wcześniej wspomnianych badaniach autorzy jednoznacz-nie akcentują bardzo dużą rolę backpackingu w przebudowywaniu własnej toż-samości, niezależnie od płci oraz miejsca w cyklu życia. W przywołanych pra-cach można dostrzec dwubiegunowość omawianego zjawiska. Dla badanych mężczyzn backpacking jest przestrzenią do uczenia się samodzielności oraz jest przygotowaniem do wypełniania wymagań związanych z dorosłym życiem. Natomiast dla badanych kobiet wręcz przeciwnie, backpacking jest okazją do wyzwalania się z narzuconych ról społecznych i jest powrotem do zaspokojenia ukrytych potrzeb.

Uwzględniając wymienione aspekty backpackingu, należy zwrócić uwa-gę na dokonaną w badanych zmianę, którą weryfikuje powrót do zawieszonych czasowo obowiązków. Powrót do codzienności utrwala nabyte kompetencje i odkryte cechy osobowości. Budując swój własny świat, człowiek musi się także

odnieść do świata społecznego, do tego, w którym żyje, z którego kształtem musi się liczyć i na którego kształt sam by chciał wpływać (Skarga 2009, s. 141).

Tożsamości nie można zbudować raz na zawsze, ponieważ trudno o zachowanie wierności wobec jej wcześniejszego kształtu. Zewnętrzne otoczenie i wydarze-nia zmuszają do przekształceń. Spotkanie z inną kulturą stwarza nowe prze-strzenie, w które można wejść początkowo z niepokojem ze względu na obcość, po czym pojawia się zaciekawienie i fascynacja całą różnorodnością

poznawa-131 nego świata. Spotkanie z tym, co inne, pozwala wyjść poza własny język i znaki kultury, poza samego siebie. Znany kulturowy bagaż może być rekonstruowany w kontekście różnic, inności. Odkrywanie siebie odbywa się w świecie odmien-nym. Dzięki niezależnemu indywidualnemu podróżowaniu backpackers prze-łamuje barierę wyobraźni i rekonstruuje własne kategorie postrzegania świata. Współcześnie jesteśmy rozdarci między tęsknotą za spójną, w miarę stabilną tożsamością a koniecznością fragmentacji, wywołaną wchodzeniem w rozmaite sytuacje i środowiska. Różnorodność propozycji wyborów stylu życia jest nad-miarem możliwych form, które możemy nadać naszej tożsamości. Podróż, trak-towana jako przemiana i zarazem stan ducha, nadaje sens indywidualnemu do-świadczaniu świata, a przede wszystkim umożliwia znalezienie tożsamości własnej, często zagubionej w skomercjalizowanej rzeczywistości. Edukacyjne wezwanie do nieustannego rozwoju, dzięki byciu w drodze, wydobywa wartości i wzbogaca osobowość podróżującego.

132