Rozdział II. OBLICZA WIELOKULTUROWOŚCI
6. Edukacja dla wielokulturowości
Poznawaniu różnych światów oraz poruszaniu się w ich obrębie sprzyja edukacja. Wyprowadza ona człowieka poza wąski zakres jego środowiskowych uwarunkowań, doświadczeń i przeżyć. Dzięki temu inna kultura może być po-strzegana nie jako zagrożenie, lecz jak okno na nieznaną przestrzeń, nowy kra-jobraz. Edukacja międzykulturowa jest przede wszystkim reakcją na dostrzeże-nie kwestii wielokulturowości współczesnych społeczeństw, adresowana jest do przedstawicieli elit gospodarczych i społecznych. Może też być rozpatrywana jako znacząca modyfikacja sposobu ujmowania kultury w pedagogice. Kompe-tencje komunikacji międzykulturowej rozwijają nie tylko politycy, ale także pracownicy korporacji międzynarodowych i nauczyciele. Uczą się oni zarówno języków obcych, jak i charakterystycznych dla poszczególnych kultur sposo-bów zachowania i myślenia. Dynamika kulturowej różnorodności pokazuje
54
z jednej strony regionalizację, a z drugiej strony stapianie się kultur i ich mody-fikacje pod wpływem napływu ludzi z innych krajów. Zauważyć można obecnie w wielu krajach swoistą wielobarwność i zróżnicowanie kultur ze względu na naturalne mieszanie się i napływ emigrantów wnoszących własne treści. Kon-takty z przedstawicielami innych kultur odbywają się nie tylko w czasie pobytu za granicą, lecz również w miejscu zamieszkania i pracy. Dlatego poszerzanie kompetencji komunikacji międzykulturowej jest szansą na wzajemne uczenie się dzięki swojej różnorodności.
Między przedstawicielami stykających się kultur zachodzą interakcje o różnym charakterze. L. Korporowicz (1997) słusznie zaleca zastąpienie ter-minu wielokulturowość określeniem międzykulturowość. Jego zdaniem to poję-cie bardziej oddaje interakcyjny charakter spotkania kultur. Dodatkowym kom-ponentem kompetencji międzykulturowych jest postawa poznawcza. Poznawa-nie obcej kultury jest działaPoznawa-niem dwukierunkowym, mianowicie oddziaływa-niem poznawanych i poznających. Komunikacja między kulturami jest przy-czynkiem do ich zmiany. Ponadto każda forma poznawania innych kultur jest także okazją do poznawania własnej kultury. Edukacja może przebiegać w spo-sób rozproszony i nieukierunkowany bądź też wpływać na integrację z grupą większościową lub na rzecz uznania odmienności kulturowych. Oprócz instytu-cji edukacyjnych na osoby podróżujące oddziałują środowiska wychowawcze takie, jak rodzina, rówieśnicy, codzienne kontakty i sytuacje oraz kultura ma-sowa. Działania edukacyjne na rzecz wielokulturowości służą poznawaniu ob-cych grup i ich kultur, a przede wszystkim budowaniu dobrych wzajemnych relacji pomiędzy nimi.
W procesach edukacyjnych znaczącą rolę odgrywa kultura masowa. Tra-dycyjne instytucje edukacyjne tracą monopol na bycie zasadniczym źródłem wiedzy i podstawą praktyki społecznej. Kultura masowa staje się wielokulturo-wa, zwłaszcza Internet, w którym można znaleźć treści inspirowane różnorod-nymi grupami etniczróżnorod-nymi. Nie są one reprezentatywne dla zróżnicowanego świata dlatego, że są dobierane ze względu na potencjalną atrakcyjność dla ma-sowego odbiorcy. Otwarcie świata sprzyja sytuacji, w której każda kultura zo-staje wystawiona na próbę konfrontacji, wprowadzana jest w nieustanny ruch zapożyczania, wyborów, wartościowania.
Ludzi na całym świecie łączy wspólna historia, podobne problemy egzy-stencjalne czy potrzeby psychologiczne. Dlatego też zadaniem edukatorów po-winno być uczenie rozpoznawania elementów kultury, które są uniwersalne, a także wzbudzanie szacunku dla różnic kulturowych między społeczeństwami z różnych części świata. Wydaje się także słuszne rozwijanie umiejętności roz-patrywania wszystkich jednostek i społeczeństw jako uczestników życia mię-dzynarodowego. Ma to związek z tym, iż każdy z nas w większym czy mniej-szym stopniu uczestniczy w międzynarodowym przepływie informacji, dóbr oraz środków finansowych.
55 Przeplatająca się, zmienna sieć interakcji oraz współistnienie Innych wpływają na wzajemne doświadczania siebie oraz kształtowanie trwałych związków międzykulturowych. Uznanie i akceptacja odmienności wiąże się z wysiłkiem wyjścia naprzeciw trudnościom, zrozumienia, poznawania, a zwła-szcza dialogu i negocjacji w kontekście wartości własnej kultury. Istnieje cały zestaw zróżnicowanych działań na rzecz edukacji wielokulturowej (Golka 2010, s. 298-301). Do najważniejszych można zaliczyć propagowanie umiejętności rozumienia świata społecznego i ciągłego poznawania go. Ponadto istotne jest uczenie, że pogląd na świat danej osoby, ukształtowany przez jakąkolwiek kulturę, nie jest przyjmowany uniwersalnie, tak samo jak kryteria oceny świata obecne w jednej cywilizacji czy kulturze nie są uniwersalne. Postuluje się także dostrzeganie pluralizmu w świecie, jego wielowariantowości oraz złożoności, a także widzenie wzajemnych powiązań i współzależności. Należy mieć świa-domość, że społeczeństwa są złożone z nakładających się i współistniejących grup społecznych, które powinny być uznawane za równowartościowe. Wyma-ga to nie tylko dostrzeżenia różnorodności kulturowej czy nadania jej pozytyw-nej wartości, ale przede wszystkim uczenia respektu dla innych kultur. Potrzeb-na jest umiejętność łagodzenia różnic w tych wartościach i wzorach zachowań, które są podłożem konfliktów.
W odniesieniu do edukacji istotne jest zaciekawienie odmiennością, po-strzeganie jej jako zjawiska inspirującego, które daje możliwość przejęcia elementów z innych kultur do własnej. Dzięki temu może rozwinąć się zdolność rozważnych wyborów pomiędzy kulturowymi propozycjami. Wszystkie zada-nia edukacyjne mogą być realizowane poprzez stworzenie warunków bezpiecz-nego kontaktu z innymi kulturami, zarówno bezpośredniego, jak i pośredniego. W tym celu niezbędne jest poszerzanie kompetencji kształcących umiejętność komunikowania się, negocjowania. Ważne jest także poznanie siebie, zwłaszcza negatywnego nastawienia w stosunku do obcej społeczności. Działania te nie są rozłączne, lecz warunkują się i dopełniają. Niekiedy sam przekaz wiedzy o in-nej kulturze nie wystarcza, aby ograniczyć uprzedzenia. Potrzebne jest poznanie źródeł negatywnych przekonań i umiejętność komunikowania się. Niezastąpio-ny jest bezpośredni kontakt i możliwość zweryfikowania swojego wyobrażenia oraz wiedzy o innych w relacji z nimi. Dzięki temu można wchodzić w rolę członka grupy mniejszościowej, będąc z nią w rzeczywistym kontakcie i do-strzegając podobieństwo pomiędzy ludźmi niezależnie od ich przynależności społeczno-kulturowej.
Poruszając temat edukacji do wielokulturowości, warto dodać, że wyrasta ona z polityki różnicy polegającej na zniesieniu homogeniczności, monolitycz-ności oraz zastąpieniu jej akceptacją różnorodmonolitycz-ności i wielowymiarowości. Nie-zbędne jest do tego wyczulenie na tymczasowość, a zarazem zmienność współ-czesnego świata oraz życia społeczno-kulturowego. Edukacja może zmniejszać problemy etniczne do różnic jedynie kulturowych. Oznacza to uznanie mniej-szości, które pozostają jednak społecznie i ekonomicznie podporządkowane
56
dominującej większości. Aspekty kulturowe i ekonomiczne są często w we-wnętrznym konflikcie, ponieważ to, co sprzyja różnicy, nie daje szansy ekono-micznej. Stwarza dylemat wyboru między emancypacją a marginalizacją, który wynika między innymi z teorii oporu w edukacji. Niechętne przyjmowanie do-minującej wiedzy przyczynia się do utraty możliwości emancypacji. Natomiast skrajny opór może skłaniać nawet do wykluczenia ze społeczeństwa, ponieważ uniemożliwia wysłuchanie racji.
Jednym z dylematów edukacji wielokulturowej jest postulat wyodrębnia-nia zarówno odmienności, jak i równości. Należy mieć świadomość istniewyodrębnia-nia niezależnych, niesprowadzalnych do siebie wzorów, zasad, reguł, dzięki którym można uzyskać odrębne i zróżnicowane obrazy świata, poczucie, że wszystko jest rozproszone i odrębne. Jednocześnie trzeba się zastanowić, czy wyrówny-wać szanse mniejszości i czy możliwe jest pełne uznanie równowartości wszystkich kultur. Istnieje bowiem niebezpieczeństwo uznania mniejszości kulturowych, które nadal mogą być podporządkowane ekonomicznie i społecz-nie dominującej większości. Mimo to, oprócz dostrzegania różnicy, potrzebna jest umiejętność widzenia całości oraz wzajemnych powiązań i relacji. Wielo-kulturowość może się opierać na zrozumieniu, iż konieczne jest współistnienie z innymi. Nauczenie się rozumienia innych to podobnie jak doświadczanie i akceptowanie wewnętrznej złożoności.
W obliczu mobilności stymulowanej problemami demograficznymi, mi-gracyjnymi oraz motywami edukacyjnymi, ekonomicznymi czy poznawczymi, kontakty z przedstawicielami innych kultur powszednieją. Otwartość granic, dostępność komunikacyjna oraz naturalna ciekawość świata sprzyjają prze-mieszczaniu się do innych krajów i kontynentów. Dotyczy to szczególnie wzra-stającej liczby turystów wybierających odległe rejony świata. Międzynarodowe podróże są nie tylko przestrzenią kontaktów z przedstawicielami innych kultur, ale także szansą na rozwijanie świadomości międzykulturowej.
W odniesieniu do wychowania wielokulturowego ciekawą propozycją jest koncepcja R.G. Hanveya (2004, s. 10-11) wprowadzająca do edukacji kate-gorię świadomości międzykulturowej. Dzięki niej można upowszechnić zdol-ność do dostrzegania i akceptacji wartości charakterystycznych dla innych kul-tur i społeczeństw. R.G. Hanvey wyróżnił cztery poziomy świadomości mię-dzykulturowej, które charakteryzują różne typy turystów. Pierwszy poziom odnosi się do percepcji najbardziej wyraźnych i powierzchownych kulturowych cech innego społeczeństwa, postrzeganych przez pryzmat stereotypów. Po-wszechnymi określeniami odmiennej kultury stosowanymi przez reprezentan-tów tego typu świadomości są pojęcia typu: egzotyczne, prymitywne. Osoby należące do tej grupy potrafią identyfikować się ze społecznością lokalną, ale za względu na małą empatię, nie są zdolni do przekraczania wzorów kulturo-wych. Na kolejnym poziomie świadomości turyści dostrzegają bardziej ukryte i subtelne cechy danej kultury. Doświadczają przy tym dysonansu poznawczego bądź emocjonalnego związanego z tym, iż odwiedzana kultura jest odmienna
57 względem własnej. Osoby z tej kategorii potrafią wychodzić poza lokalizm, akceptując doświadczenia typowe dla kultury narodowej. Na trzecim poziomie są turyści nie tylko świadomi istniejących różnic kulturowych, ale potrafiący analizować w celu poszukiwania ich źródeł i uwarunkowań historycznych. To osoby o dużej empatii i umiejętności analizy intelektualnej, dzięki czemu ak-ceptują odmienne doświadczenia kulturowe i mają zdolność do funkcjonowania w innej kulturze jako tymczasowi jej członkowie. Na ostatnim poziomie świa-domości międzykulturowej występuje – według R.G. Hanveya – zdolność ro-zumienia genezy oraz uwarunkowań praktyk kulturowych typowych dla innego społeczeństwa. Podróżujący reprezentujący ten poziom wykazują gotowość do uczestniczenia w innej społeczności i kulturowego zanurzenia się w niej. Dzięki temu osiągają umiejętność postrzegania jej od wewnątrz, tak jakby byli inte-gralną jej częścią. Zdaniem autora tej koncepcji, edukacja wielokulturowa po-winna przede wszystkim dążyć do osiągania przez młode pokolenie zdolności do akceptowania odmienności kulturowej poszczególnych społeczeństw oraz analizy intelektualnej tych odmienności. Każdy ze wspomnianych poziomów świadomości odnosi się do specyficznego sposobu zachowania i myślenia jed-nostki. Istotnym aspektem edukacji międzykulturowej są więc własne doświad-czenia w kontakcie z innymi kulturami, subiektywny odbiór świata w odniesie-niu do dotychczasowego życia i zdolność dostrzegania jego złożoności.
Ważna jest jednak umiejętność usytuowania swojej tożsamości względem wzorów innej kultury. Dostrzegając bogactwo form kulturowego życia na świe-cie, człowiek odnajduje kryteria własnej odrębności. Dzięki podróżom do in-nych krajów zaczyna upowszechniać się świadomość kulturowej względności. Edukacja wielokulturowa powinna uwzględniać nie tylko punkt widzenia więk-szości, ale także tych grup, które są różne i odmienne wobec dominujących. To bowiem, co dla jednych jest istotą tożsamości, u innych może się znaleźć na marginesie. Podróżowanie poprzez różne kultury pozwala dostrzec, że to, co w jednym miejscu jest postrzegane jako uniwersalne czy naturalne, w innym kraju może być określane jako partykularne. Częste przemieszczanie się po świecie, który jest rozproszony i wewnętrznie sprzeczny, poznawanie innego stylu życia w odmiennych warunkach społeczno-kulturowych i geograficznych uczy otwartości na różnorodność.
58