Budowa wspólnej przestrzeni politycznej

Proces ostrożnych reform politycznych i śmiałego otwierania się kraju na świat zewnętrzny częściowo zahamowała przedwczesna śmierć Mongkuta w 1869 roku.

Wstąpienie na tron syna Mongkuta – młodziutkiego księcia Chulalongkorna – było

29 Lysa Hong, Extraterritoriality in Bangkok in the Reign of King Chulalongkorn, 1868–1910: The Cacophonies of Semi-Colonial Cosmopolitanism, „Intinerario”, 27/2003, s. 133; Nicolaas A. Bootsma, The Recuperation of Sovereign Rights by Asian Countries, Circa 1870–1945, „Intinerario”, 29/2005, s. 55.

Ekspansja kolonialna a idea państwa narodowego 87

obarczone znacznym ryzykiem. Zarówno Mongkut, jak i jego najbliżsi współpra-cownicy obawiali się, poniekąd słusznie, prób politycznego podporządkowania kraju ze strony Wielkiej Brytanii. Groźba ta stawała się tym bardziej realna w obliczu rysującego się kryzysu sukcesji na tronie w Bangkoku. Pomiędzy różnymi koteriami dworskimi pojawiły się głosy podające w wątpliwość możliwość objęcia tronu przez zaledwie piętnastoletniego syna króla. Prawa Chulalongkorna zostały ostatecznie uznane dzięki wsparciu wpływowego, arystokratycznego klanu Bunnang. W zamian za to jego przywódca, książę Srisuriyawong, został mianowany regentem do czasu uzyskania pełnoletniości przez władcę³⁰.

Koronowany 11 listopada 1868 roku, Chulalongkorn jako nieletni miał niewiel-ki wpływ na politykę. Nawet po zakończeniu regencji w 1873 roku znaczna część faktycznej władzy nadal spoczywała w rękach Srisuriyawonga, który rozważał na-wet przejściowo likwidację monarchii i ogłoszenie ustroju republikańskiego, widząc siebie w roli przyszłego prezydenta państwa³¹. Pozycja monarchy uległa dalszemu osłabieniu w wyniku próby przejęcia władzy w państwie przez jego kuzyna i głów-nego konkurenta do władzy księcia Wichaichana. Pomiędzy Chulalongkornem i Wi-chaichanem już uprzednio dochodziło do nieporozumień na tle kompetencyjnym i prestiżowym. Książę jako uparat – drugi pod względem statusu członek rodziny królewskiej – nie tylko umacniał swoją pozycję polityczną w państwie, ale także cieszył się rosnącym poparciem europejskich przedstawicieli akredytowanych na dworze w Bangkoku³². Pod koniec 1874 roku Wichaichan, działając w porozumie-niu z Brytyjczykami, dokonał nieudanej próby zamachu stanu³³. Z pozoru nieistotny incydent, ograniczony głównie do manifestacji siły, mógł wywołać dla Syjamu po-ważne reperkusje międzynarodowe. Przede wszystkim mógł być dla Brytyjczyków pretekstem do podjęcia interwencji, ta zaś z kolei mogła potencjalnie położyć kres pełnej suwerenności państwa. Szybka interwencja księcia Srisuriyawonga ponownie udaremniła taką możliwość. Upokorzony Wichaichan powrócił do swego pałacu jako uparat, pozbawiony aż do śmierci jakiegokolwiek udziału w życiu publicznym³⁴. Chulalongkorn musiał się zaś pogodzić z sytuacją, że chociaż formalnie był władcą państwa, nie mógł samodzielnie i w pełni kontrolować jego spraw. Młody król musiał czekać aż do lat 80. XIX wieku, kiedy to Srisuriyawong, ze względu na wiek, nie był

30 David K. Wyatt, King Chulalongkorn the Great: Founder of Modern Thailand, „Asia”, 2/1976, s. 6.

31 Tenże, Family Politics in Nineteenth Century Thailand, „Journal of Southeast Asian History”, 9/1968, s. 224.

32 Vincent Frank, The Land of the White Elephant, Sampson Low, London 1873, ss. 151–152. Do gru-py najbliższych współpracowników króla, których trzon stanowili jego najbliżsi krewni, należeli „Młodzi Syjamczycy”. Grupa obejmowała reformistycznie nastawionych przedstawicieli arystokracji, takich jak książę Phatsakorawong i Krasapkitkoson. Zob. Kullada K. Mead, The Rise and Decline..., s. 86.

33 „Straits Times”, 16 stycznia 1875.

34 Szerzej na ten temat: Xie Shunyu, Siam and the British, 1874–75: Sir Andrew Clarke and the Front Palace Crisis, Thammasat University Press, Bangkok 1988; William S. Bristowe, Louis and the King of Siam, Chatto and Windus, London 1976, s. 45; Noel A. Battye, The Military, Government and Society in Siam 1868–1910: Politics and Military Reform during the Reign of King Chulalongkorn, Cornell University Press, Ithaca 1974, ss. 209–210.

już w stanie odgrywać aktywnej roli w polityce. Wówczas to Chulalongkorn podjął realizację planów, które miały całkowicie zmienić oblicze Syjamu³⁵.

Podstawowym celem króla i grupy skupionych wokół niego doradców stało się zreformowanie systemu administracyjnego państwa. Jeszcze na początku swe-go panowania Chulalongkorn odbył zagraniczne podróże do Singapuru, sułtanatów malajskich, Batawii i Indii, przede wszystkim w celu osobistego zapoznania się z brytyjskim i holenderskim systemem administracyjnym³⁶. Król miał świadomość co do konieczności zbudowania aparatu, który zapewniałby skuteczną kontrolę nad wszystkimi prowincjami królestwa, a zarazem chronił go przed stopniową dezinte-gracją. Już wcześniej dwór w Bangkoku był świadkiem przejmowania przez kolo-nialne mocarstwa peryferyjnych obszarów państwa – części sułtanatów malajskich czy Kambodży. Kolejne regiony – wasalny muang Chiang Mai na północy, lenne księstwo Luang Prabang, khmerskie prowincje Battambang i Siemreap oraz znaj-dujące się wciąż pod kontrolą Syjamu sułtanaty malajskie na południu – mogły po-dzielić ich losy. Konsolidacja władzy Bangkoku nad zewnętrznymi muang stawa-ła się pilną potrzebą wobec ekspansjonistycznej polityki potęg kolonialnych. Choć zwierzchność administracji centralnej nad khmerskimi prowincjami Battambang i Angkor wydawała się w pełni potwierdzona, w wypadku Wieng Chai (Vientiane), Luang Prabang, Chiang Mai i wielu mniejszych muang kontrola władcy Syjamu mia-ła charakter głównie ceremonialny. Ich związki z Bangkokiem ograniczały się co najwyżej do symbolicznego potwierdzania lennej zależności wobec monarchy. Choć z formalnego punktu widzenia lokalni panowie cao powinni być powoływani przez feudalnego pana w Bangkoku, w istocie – poszczególne muang pozostawały w pełni niezależnymi księstwami.

Szczególnie niepokorną prowincją było Chiang Mai, jak również otaczające je muang (Khon Muang), które wykazywały silne tendencje separatystyczne wobec stolicy. Już w 1870 roku pod pretekstem ochrony amerykańskich misjonarzy dzia-łających na terenie prowincji regent Srisuriyawong po raz pierwszy wysłał na dwór w Chiang Mai królewskiego komisarza – phraya Thepworachana. Królewski ko-misarz, wyposażony w bardzo szerokie kompetencje, miał za zadanie sprawowanie bezpośredniego nadzoru nad rządzącym tam panem feudalnym – cao³⁷. Kontrola komisarza ulegała stopniowemu zacieśnieniu. W 1878 roku, kiedy cao Lampangu odważył się otwarcie zakwestionować suwerenność Bangkoku nad jego muang, sta-nowisko komisarza zostało przekształcone w urząd gubernatora prowincji. Było to

35 Niewątpliwy konfl ikt interesów pomiędzy Chulalongkornem i Sisuriyawongiem nie powinien prowadzić do mylnego postrzegania tego ostatniego jako zdecydowanego przeciwnika reform. Znaczna część przyszłych projektów reformatorskich Chulalongkorna została zapoczątkowana jeszcze w okresie regencji, zaś zasadniczy spór między królem a regentem nie dotyczył w istocie celowości reform pań-stwa, lecz środków, jakie powinno się do tego celu wykorzystywać.

36 David K. Wyatt, The Politics of Reform in Thailand: Education in the Reign of King Chulalong-korn, Yale University Press, New Haven 1969, s.40; Noel A. Battye, The Military, Government and Society..., ss. 119–121.

37 Daniel McGilvary, A Half Century Among the Siamese and the Lao, Fleming H. Revell, New York 1912, ss. 102–129; Noel A. Battye, The Military..., s. 146.

Ekspansja kolonialna a idea państwa narodowego 89

równoznaczne z końcem resztek autonomii politycznej Khon Muang i przejęciem bezpośredniej kontroli nad prowincją przez administrację centralną. Postępowanie wobec księstwa Chiang Mai i sąsiednich muang zwiastowało przyszły kierunek re-formy administracyjnej kraju³⁸.

Według podobnego scenariusza Bangkok zapewniał sobie pełną kontrolę nad ko-lejnymi zewnętrznymi muang. W 1876 roku wojska Syjamu stłumiły rebelię chiń-skich oddziałów Ho w laotańchiń-skich muang Vientiane i Luang Prabang. W kolejnym roku udało się uspokoić zamieszki w południowych prowincjach Ranong i Phuket. Za każdym razem Bangkok wykorzystywał pretekst zbrojnej interwencji do ogranicze-nia autonomii wasalnych księstw i poddaogranicze-nia ich bezpośredniej kontroli mianowanych gubernatorów. W 1892 roku król utworzył ministerstwo spraw wewnętrznych, powie-rzając jego kierownictwo swojemu bratu księciu Damrongowi Rajanubhab. Przed no-wym urzędem postawiono zadanie przejęcia całości władzy spoczywającej do tej pory w rękach wasalnych książąt i panów muang. Początkowo wasalnym władcom powie-rzano stanowiska „gubernatorów prowincji” lub „naczelników dystryktu” w nowym systemie administracji prowincjonalnej. Stopniowo byli oni jednak zastępowani przez profesjonalnych urzędników mianowanych bezpośrednio przez Bangkok. Wzmoc-nieniu związków łączących zewnętrzne muang ze stolicą miało też zapewne służyć wysyłanie na prowincję oddziałów wojska i powoływanie w ośrodkach regionalnych garnizonów podporządkowanych bezpośrednio centralnemu dowództwu.

Znaczne poszerzenie szeregów aparatu administracji publicznej pociągało za sobą znaczne koszty. Sytuacja ta wymagała ponownej reorganizacji systemu podatkowe-go. Nowy system odebrał lokalnym władcom i panom muang zwyczajowe prawo

„jedzenia ziemi” (kin muang), czyli zachowywania dla siebie części zebranych po-datków. Chulalongkorn zniósł również system pośredników podatkowych – najczęś-ciej Chińczyków, którzy zajmowali się poborem zobowiązań poddanych w imieniu państwa – zastępując ich ujednoliconą siatką poborców podatkowych³⁹.

Reformy administracji wiązały się z całkowitym odrzuceniem anachronicznego systemu zarządzania państwem, odziedziczonego po Ayutthayi i odzwierciedlające-go kosmologiczne relacje. Likwidacji uległy stanowiska dwóch głównych ministrów królewskich kierujących resortami (krom) Mahatthai (dosł. ‘Wielki Taj’) i Kalahom (dosł. ‘miejsce spotkań dla żołnierzy’). W tradycyjnym systemie władzy obydwaj mi-nistrowie wykonywali zasadniczo te same zadania sprowadzające się do administro-wania i poboru podatków, czynili to jednak w dwóch różnych częściach królestwa.

Krom Mahatthai był odpowiedzialny za mieszkańców północnej części kraju, krom Kalahom zaś za poddanych w części południowej. W rezultacie reformy z 1892 roku zadania tradycyjnych ministrów krom rozdzielono według poszczególnych funk-cji pełnionych w aparacie państwowym. Powołano też wiele nowych ministerstw

„funkcjonalnych” (krasuang). Redefi nicja administracji centralnej odzwierciedlała nie tylko dążenie do usprawnienia jej funkcjonowania, z wyraźnym podziałem zadań

38 Daniel McGilvary, A Half Century..., s. 220; Thongchai Winichakul, Siam Mapped: A History of the Geo-Body..., ss. 78–101.

39 Dilok Nabarath, Siam’s Rural Economy Under King Chulalongkorn, White Lotus Press, Bangkok 2000, s. 314; Wira Wimoniti, Historical Patterns of Tax..., ss. 108–112.

pomiędzy poszczególnych urzędników, ale także zmierzała do rozszerzenia zakresu bezpośredniej kontroli rządu centralnego, sprawowanej wobec poddanych⁴⁰.

Jeszcze w 1874 roku Chulalongkorn ogłosił nominacje do nowo utworzonej Rady Państwa, która miała stanowić ciało doradcze dla monarchy w stanowieniu prawa.

Wszyscy jej członkowie rekrutowali się z szeregów phraya, co oznaczało pominięcie w nominacjach starszych urzędników chaophraya, jak również członków rodziny królewskiej. Mianowanie Rady w tym kształcie było oczywistą próbą odsunięcia od władzy potężnych klanów rodzinnych odgrywających do tej pory główną rolę w apa-racie rządzenia państwem. W Radzie Państwa Chulalongkorn stawiał na młodych, otwartych i dobrze wykształconych urzędników, którzy mieli stanowić wsparcie dla planowanych przez władcę reform i zaczątek budowy sprawnego aparatu biurokra-tycznego nowego państwa⁴¹.

Próby wzmocnienia doraźnej kontroli nad zewnętrznymi prowincjami były w pewnym sensie wyścigiem z czasem. W latach 80. XIX wieku zarówno Brytyjczy-cy, jak i Francuzi znacznie rozszerzyli i umocnili swoje kolonialne panowanie w Bir-mie, w Indochinach i na Malajach. Obydwa mocarstwa coraz wyraźniej traktowały Syjam jako potencjalne źródło pozyskiwania nowych terytoriów dla swych kolonii⁴². W połowie lat 80. XIX wieku Londyn kontrolował już bezpośrednio całą Birmę⁴³. Zawarty w 1874 roku traktat w Pangkorze pozwolił Brytyjczykom na opanowanie niemal wszystkich terenów malajskich. Po 1863 roku Syjam pozostawał już ostatnim suwerennym państwem w całej Azji Południowo-Wschodniej. Francuzi rozszerzyli swój protektorat na środkowy i północny Wietnam oraz wykazywali coraz większe zainteresowanie rozszerzeniem swoich wpływów na obszary Laosu kontrolowanego jeszcze przez Syjam⁴⁴. W 1886 roku poselstwo francuskie po raz pierwszy zażądało

40 Kierujący Mahatthai został ministrem spraw wewnętrznych, zwierzchnik Kalahom zaś ministrem obrony. Ubocznym skutkiem reformy administracji centralnej i prowincjonalnej było opracowanie po raz pierwszy zintegrowanego planu obrony państwa, uwzględniającego po raz pierwszy całość jego te-rytorium. Prawatkitchakanthahan samai Krungratanakosin, Phian Pathamanon, Bangkok 1974, ss. 58–

–63; Ali Farazmand, Administrative Reforms in Developing Nations, Praeger, Westport 2002, s. 247.

41 Prachoom Chomchai, Chulalongkorn the Great, East Asian Cultural Studies Series, nr 8, The Centre for East Asian, Tokyo 1965, s. 37; Chaiyan Rajchagool, The Rise and Fall of the Thai Absolute Monarchy, White Lotus, Bangkok 1994, s. 96.

42 Nie należy zapominać, że część inicjatyw podejmowanych przez Paryż i Londyn można było in-terpretować jako bezpośredni zamach na suwerenność całego państwa. W tym kierunku mogła zmierzać francuska inicjatywa budowy wzorowanego na Kanale Sueskim kanału Kra w południowym Syjamie, skracającego drogę morską pomiędzy Europą a Chinami. Zob. Herbert B. Smith, Historic Proposals for a Kra Canal: Their Impact on International Relations in Southeast Asia with Emphasis on British Per-spectives, „Asian Profi le”, 3/1975, ss. 43–58. Szerzej na temat brytyjsko-francuskiej rywalizacji o tereny podległe Syjamowi: Jeshurun Chandran, The Contest for Siam 1889–1902: A Study in Diplomatic Ri-valry, Pererbit Universiti Kebangsaan Malaysia, Kuala Lumpur 1977.

43 Muang Htin Aung, Three Unpublished Papers by Harvey, Introduced, Explained and Commented Upon, „Journal of the Burma Research Society”, 63/1975, ss. 1–52.

44 Z brytyjskimi i francuskimi siłami stojącymi u granic kraju dwór w Bangkoku stał wobec nieroz-wiązywalnego dylematu przewidywanego kiedyś przez króla Mongkuta, który pisał do swego posła we Francji: „Czy lepiej przepłynąć rzekę, aby zaprzyjaźnić się z krokodylem, czy wypłynąć na morze i

na-Ekspansja kolonialna a idea państwa narodowego 91

od Bangkoku uznania suwerenności Paryża nad wszystkimi obszarami położonymi na wschód od Mekongu⁴⁵. Wobec niepowodzenia negocjacji w ramach specjalnej dwustronnej komisji granicznej i całej serii incydentów sytuacja uległa dalszemu zaostrzeniu. W lipcu 1893 roku pod groźbą wysłanych na rzekę Chao Phraya fran-cuskich kanonierek królowi nie pozostało nic innego, niż zgodzić się na przyjęcie francuskiego ultimatum⁴⁶.

Z perspektywy czasu Syjam miał w porównaniu z innymi krajami regionu dużo szczęścia. Rząd w Bangkoku musiał wprawdzie oddać swe laotańskie muang, jak również wycofać oddziały z khmerskich prowincji Siemreap i Battambang, biorąc jednak pod uwagę ówczesną sytuacje geopolityczną, Francuzi z powodzeniem mogli się domagać ustanowienia protektoratu nad całym Syjamem albo przynajmniej prze-jęcia kontroli nad laotańskojęzycznym Isaanem stanowiącym północno-wschodnią część współczesnej Tajlandii. Utrata zewnętrznych muang była jednak poważnym ciosem dla Chulalongkorna i tym bardziej utwierdziła go w przekonaniu o koniecz-ności przyspieszenia reform państwa⁴⁷.

Jeszcze w styczniu 1885 roku grupa doradców kierowana przez księcia Prisa-danga przedłożyła królowi szerokie opracowanie dotyczące zagrożeń suwerenności państwowej⁴⁸. W obszernym dokumencie stwierdzano wprost, że utrzymanie suwe-renności i integralności terytorialnej kraju wyłącznie na gruncie własnego potencjału militarnego czy zabiegów dyplomatycznych jest z góry skazane na niepowodzenie.

Zgodnie z sugestią sformułowaną na końcu dokumentu jedyną szansą dla kraju było pokazanie cywilizowanemu światu, że Syjam przestał być państwem anachronicz-nym i opresyjanachronicz-nym. Sugerowano wprowadzenie radykalnych reform wewnętrznych polegających na poszerzeniu uprawnień Rady Państwa, regulacji zasad sukcesji do

tknąć się na wieloryba”. Cyt. za: Abbot L. Moffat, Mongkut: The King of Siam, Cornell University Press, Ithaca 1961, s. 124. Zob. też Victor G. Kiernan, Britain, Siam and Malaya: 1875–1885, „The Journal of Modern History”, 27/1956, ss. 1–20.

45 Duke Pensri, Les relations entre la France et le Thailande (Siam) au XIXe siecle d’apres les archives etrangeres, Chalermnit, Bangkok 1962, s. 121; Wichit Watakan Luang, Thailand’s Case, Thai Commercial Press, Bangkok 1941, ss. 31–32.

46 Chandran Jeshurun, The Contest for Siam 1889–1902: A Study in Diplomatic Rivalry, Penerbit Universiti Kebang-saan Malaysia, Kuala Lumpur 1977, ss. 5–6; Auguste Pavie, Eine friedliche Erobe-rung, Indochina 1888, Buchgemeinschaft, Vienna 1947, ss. 136–137; Claire Hirsfi eld, The Struggle for the Mekong Banks, 1892–1896, „Journal of Southeast Asian History”, 9/1968, ss. 25–31; Octave J.A.

Collet, Etude politique et economicque sur le Siam modern, Hayez, Brussels 1911, ss. 26–30; Chaen Patchusanon, Sawat Chanthani (red.), Koraniphiphat rawang Thai kap Farangset lae Kanrop thi Pak-nam Chaophraya samai, Kromyutha-su’ksathahanru’a, Bangkok 1967, s. 112; Likhit Dhiravegin, Demi Democracy: The Evolution of The Thai Political System, Times Academic Press, Singapore 1992, s. 103.

47 Walter F. Vella, Chaiyo! King Vajiravudh and the Development of Thai Nationalism, The Universi-ty Press of Hawaii, Honolulu 1978, s. 12; John MacGregor, Through the Buffer State: A Record of Recent Travels through Borneo, Siam and Cambodia, White, London 1896, s. 56.

48 Konkretna data przedłożenia dokumentu jest przedmiotem dyskusji uczonych. Zob. David K. Wy-att, The Politics of Reform..., s. 89; Noel A. Battye, The Military..., s. 263; Manich Jumsai, Prince Pris-dang’s Files on His Diplomatic Activities in Europe, 1880–1886, Chalermnit, Bangkok 1977, s. 257;

Chula Chakrabongse, Lords of Life..., s. 261.

tronu czy wprowadzenia konstytucji⁴⁹. Wskazywano konieczność dalszej reorien-tacji aparatu administracji publicznej, a przede wszystkim wykorzenienia z niego wszechobecnej korupcji i nepotyzmu. Inne sugestie obejmowały jeszcze dalej idące przekształcenia w państwie, polegające na wprowadzeniu powszechnego prawa wy-borczego, równości obywateli wobec prawa czy wolności słowa. Dokument, którego treść mogła jeszcze niedawno stanowić podstawę do wytoczenia procesu o zdradę stanu, został starannie przestudiowany przez Chulalongkorna. Choć władca pozostał wstrzemięźliwy wobec pomysłów demokratyzacji życia politycznego w Syjamie, głęboko wziął sobie do serca niektóre zalecenia autorów opracowania⁵⁰.

Edykt królewski z 1892 roku, formalnie obwieszczający podjęcie kompleksowego programu reform w państwie, stanowił w istocie jedynie kulminację wielu działań ma-jących na celu odnowienie struktur państwa⁵¹. Wśród reform idących we wskazanym przez grupę reformatorów kierunku znalazło się powołanie naczelnego dowództwa sił zbrojnych i marynarki pod kierunkiem królewskiego brata – księcia Phanurang-si⁵². W 1887 roku podjął on działania ograniczające hazard i handel opium, podów-czas wciąż ważnych źródeł dochodów skarbu państwa⁵³. W tym kierunku zmierzał też sztandarowy projekt króla, mający na celu całkowite zniesienie niewolnictwa na terenie królestwa. Tradycyjny system niewolniczy w Syjamie miał odmienny charak-ter niż w innych krajach. Niewiele łączyło go z prostą zasadą własności niewolnika, praktykowaną chociażby w Afryce, na Bliskim Wschodzie czy w Ameryce Północnej.

Niewolnicy w większości wypadków stanowili osobistą służbę dworu królewskiego, arystokracji czy lokalnych panów muang. Niewolnik pozostawał ze swym panem w charakterystycznej także dla ludności wolnej relacji patron–klient, która wiązała się dla niego z gwarancją względnego bezpieczeństwa, a nawet dobrobytu. Trudno jasno określić, jakie przesłanki przyświecały osobiście Chulalongkornowi przy znoszeniu systemu niewolniczego w Syjamie, zwłaszcza że nie było żadnej presji społecznej, także ze strony samych niewolników, na ich szybką emancypację. Poza tym liczne koterie dworskie uważały postępowanie władcy za burzące odwieczny porządek spo-łeczny. Prawdopodobnie król traktował niewolnictwo jako zwyczaj nieprzystający zupełnie do wizerunku nowoczesnego państwa, które chciał zbudować. Co więcej, miał uzasadnione powody, by się obawiać, że jego utrzymanie może wywołać falę zarzutów ze strony zachodnich mocarstw, a tego należało za wszelką cenę uniknąć⁵⁴.

49 Pełen tekst zob. Chai-Anan Samudavanija, Khattiya Kannasut (red.), Ruam Ekasan Kanmueang Kanpokkhrong Thai, B.E. 2411–2475, Social Science Association of Thailand, Bangkok 1974, ss. 47–75.

Tekst tłumaczony na język niemiecki w: Hung-Guk Cho, Die thailändische Denkschrift des Jahres 1885 und ihre historische Bedeutung (Mit einer vollständigen Übersetzung des Originaltexten, Hamburg Uni-versity, Hamburg 1987.

50 Nigel Brailey, Two Views of Siam on the Eve of the Chakri Reformation, Kiscadale Publications, Whiting Bay 1989, ss. 19–24.

51 Fred W. Riggs, Thailand. The Modernization of a Bureaucratic Polity, East-West Center Press, Honolulu 1966, s. 117.

52 Noel A. Battye, The Military..., s. 276.

53 Prachoom Chomchai, Chulalongkorn..., ss. 66–72.

54 Wyzwolenie niewolników przez Chulalongkorna może być również postrzegane jako chęć pozy-skania dodatkowych wpływów do kasy państwowej. Zgodnie ze zwyczajem niewolnicy byli zwolnieni

Ekspansja kolonialna a idea państwa narodowego 93

Zniesienie niewolnictwa było też elementem zasadniczej redefi nicji relacji pod-danych wobec króla. Przed reformami Chulalongkorna chłopi i niewolnicy stanowili najniższy szczebel hierarchii społecznej. Rozciągała się ona w dół od króla poprzez liczne kategorie ministrów (krom), wasalnych władców, panów muang i gubernato-rów aż po podporządkowaną im lokalną arystokrację. Reformy lat 90. XIX wieku eliminowały tę nadzwyczaj złożoną strukturę, zastępując ją uproszczonym i bardziej bezpośrednim systemem kontaktów króla i poddanych. Pomiędzy nimi znajdował się teraz tylko jeden szczebel pośredni: urzędnik królewskiej administracji – kha-ratchakan – co można bardzo wymownie przetłumaczyć z tajskiego jako „sługa panującego”⁵⁵.

Choć reformy państwa podjęte w 1892 roku przez Chulalongkorna są często na-zywane „cichą rewolucją”, nie oznacza to bynajmniej, że zyskały one natychmiasto-wy poklask we wszystkich grupach społecznych⁵⁶. Szybka przebudowa modelu

Choć reformy państwa podjęte w 1892 roku przez Chulalongkorna są często na-zywane „cichą rewolucją”, nie oznacza to bynajmniej, że zyskały one natychmiasto-wy poklask we wszystkich grupach społecznych⁵⁶. Szybka przebudowa modelu