Wymuszona modernizacja

O sukcesji księcia Mongkuta na tron w Bangkoku postanowiono jeszcze przed śmiercią króla Ramy III, choć formalnie miał on sprawować władzę wspólnie ze swym starszym bratem, księciem Itsaretem¹. W istocie jednak po ofi cjalnej koro-nacji 1 kwietnia 1851 roku to on niepodzielnie rządził państwem. Przed nowym władcą stały niezwykle ważne i zupełnie nowe wyzwania związane z postępująca ekspansją mocarstw kolonialnych w Azji Południowo-Wschodniej, jak również wy-nikające ze stopniowego gospodarczego i politycznego, a wkrótce i kulturalnego otwierania się kraju na świat².

W chwili wstępowania na tron Mongkut otaczał się niewielką grupą najbliższych doradców, którzy zaczynali dostrzegać rosnącą aktywność mocarstw zachodnich w regionie i zwracali uwagę władcy na jej potencjalne konsekwencje dla Syjamu.

Potęgą kolonialną, która najwcześniej pojawiła się u granic Syjamu – i której polity-ka mogła się opolity-kazać brzemienna w skutpolity-kach dla przyszłych losów królestwa – była Wielka Brytania³. Już na przełomie XVIII i XIX wieku pod brytyjskim panowaniem znalazły się tzw. Osady Cieśniny na Półwyspie Malajskim, obejmujące Penang, Singapur i Malakę. W rezultacie zwycięskich wojen z Birmą w 1826 i 1852 roku pod panowaniem brytyjskim znalazły się tereny położone na zachód od Syjamu.

Brytyjski podbój Birmy doprowadził do utworzenia angielsko-syjamskiej komisji granicznej, której celem stała się delimitacja granicy przebiegającej pomiędzy oby-dwoma państwami. Po raz pierwszy w historii władcy Syjamu zostali zmuszeni do dokonania rewizji swojego sposobu pojmowania granic i częściowego porzucenia

1 William L. Bradley, The Accession of King Mongkut, „Journal of Southeast Asian Studies”, 57/1969, s. 156; Thiphakorawong Chaophraya, The Dynastic Chronicles Bangkok Era, The Fourth Re-ign, The Centre for East Asian Cultural Studies, Tokyo 1965–1974, t. I, s. 4.

2 Chris J. Dixon, M.G. Parnwell, Thailand: the Legacy of Non-colonial Rule, [w:] Chris J. Dixon, M. Heffernan (red.), Colonialism and Development in the Contemporary World, Mansell, London 1991, s. 214.

3 Damodar R. Sardesai, British Trade and Expansion i Southeast Asia, 1830–1914, Allied Publish-ers, New Delhi 1977, ss. 89–90; Reid Anthony, Southeast Asia in the Age of Commerce. Vol 2: Expan-sion and Crisis, Yale University Press, New Haven 1993, s. 211; Snidvongs Neon, Siam Relations with Britain and France in the Reign of King Mongkut, 1851–1868, London University Press, London 1961, ss. 297–298; Juliane Schober, Sacred Biography in the Buddhist Traditions of South and Southeast Asia, Motilal Banarsidass, Delhi 2002, ss. 232–233.

koncepcji władzy opierającej się na kontroli poddanych na rzecz idei terytorialnej suwerenności państwa⁴.

W czasach panowania Mongkuta do rywalizacji kolonialnej w Azji Południowo--Wschodniej przyłączyła się Francja. Pod koniec lat 50. XIX wieku Francuzi prze-jęli kontrolę nad południową częścią Annamu i utworzyli kolonię Kochinchiny na terenach współczesnego Wietnamu. Stosunki Syjamu i Francji początkowo układa-ły się nadzwyczaj pomyślnie. W czerwcu 1861 roku do Paryża przybyło specjalne poselstwo tajskie, gorąco przywitane przez cesarza Napoleona III. Wkrótce jednak, w 1863 roku, król Kambodży został nieoczekiwanie nakłoniony do przyjęcia fran-cuskiego protektoratu⁵. Dla dworu króla Mongkuta fakt ten stanowił poważny po-liczek, jako że Kambodża od lat była uważana za państwo wasalne wobec Syjamu.

Bangkok ofi cjalnie oprotestował kroki podjęte przez Paryż, jednak działania na fo-rum dyplomatycznym nie przyniosły niemal żadnego rezultatu. Khmerski władca pod naciskiem Francuzów wypowiedział porozumienia stwierdzające lenny charak-ter Kambodży, a Bangkok wobec gróźb ze strony Paryża musiał ostatecznie zrzec się nawet symbolicznej kontroli nad wschodnim sąsiadem⁶. Fakt ten potwierdzał nie tylko anachroniczność dawnego modelu politycznego państwa opartego na niebez-pośrednio kontrolowanych „zewnętrznych muang”, ale także wskazywał na coraz bardziej realne zagrożenie suwerenności państwowej Syjamu. Sam Mongkut coraz częściej powątpiewał w skuteczność stosowania tradycyjnej kosmologii Traiphumik-hatha z symboliczną obecnością świętej góry Meru do budowy struktur nowoczesne-go państwa⁷. Po raz pierwszy król odstąpił też od uświęconego tradycją zwyczaju re-zydowania wyłącznie w obszarze sakralnego wewnętrznego muang. Mongkut coraz częściej opuszczał stolicę. Mimo że stałym punktem jego wizyt były położone dość blisko Nakhom Pathom, Phetburi czy historyczna Ayutthaya, sporo czasu poświęcił na odwiedziny odległych zewnętrznych muang swego państwa. Wszystkie te podró-że dały mu możliwość bezpośrednich spotkań z poddanymi⁸.

W 1855 roku do Bangkoku przybył brytyjski wysłannik sir John Bowring z za-daniem wynegocjowania nowego traktatu dyplomatycznego i handlowego⁹. Misja Bowringa, ówczesnego brytyjskiego gubernatora Hongkongu, miała szczególny

cha-4 Thongchai Winichakul, Siam Mapped: a History of the Geo-body of a Nation, University of Hawaii Press, Honolulu 1997, ss. 78–80.

5 Pensri Suvanij Duke, Les relations entre la France at la Thailande (Siam) au XIXe siecle d’apres les archives etrangeres, Chalermnit, Bangkok 1962, ss. 26–27.

6 Tamże, s. 43.

7 Trzeba jednak mieć świadomość, że zapoczątkowany przez króla ruch reform odnoszących się do ideologicznych podstaw państwa nie negował w sposób absolutny zasad Traiphumikhatha. Sugerował ra-czej połączenie tradycji z nowoczesnymi modelami dopiero co przejętymi z Europy. Henry Alabaster, The Wheel of the Law, Buddhism Illustrated from Modern Siamese Sources by the Modern Buddhist, A Life of Buddha and An Account of the Phrabat, Trubner, London 1871, s. 17; Juliane Schober, The Theravada Buddhist Engagement with Modernity in Southeast Asia: Whither the Social Paradigm of the Galactic Polity?, „Journal of Southeast Asian Studies”, 26/1995; Thomas A. Kirsh, Modernizing Implications of 19th-Century Reforms in the Thai Sangha, „Contributions to Asian Studies”, 8/1973, ss. 8–23.

8 Barend J. Terwiel, Thailand’s..., s. 151.

9 John Blofeld, King Maha Mongkut of Siam, Singapore 1972, Asia Pacifi c Press, s. 79

Ekspansja kolonialna a idea państwa narodowego 81

rakter. Stanowiła kolejną z licznych prób, podejmowanych już wcześniej przez wła-dze w Londynie, nakłonienia Syjamu do zniesienia wszelkich ograniczeń w handlu z Wielką Brytanią. Jej rezultaty odzwierciedlały jednak rosnąca świadomość władz w Bangkoku w kwestii zmian zachodzących w geopolitycznym położeniu kraju.

Mongkut wysłał wprawdzie w 1851 roku tradycyjną misję lenną na dwór cesarski w Pekinie, ale sposób przyjęcia Bowringa wskazywał, że w oczach władz Syjamu to właśnie Wielka Brytania miała zastąpić, przynajmniej w sensie symbolicznym, starego suwerena. W wyniku podjętych w ślad za wizytą Bowringa intensywnych negocjacji król Mongkut wyraził ostatecznie 18 kwietnia 1855 roku zgodę na podpi-sanie dwustronnej umowy z rządem brytyjskim¹⁰.

Traktat Bowringa otwierał drogę do usunięcia wszelkich restrykcji handlowych, a także pozwalał na wprowadzenie bardzo niskich ceł na eksport i import brytyjskich towarów. Wkrótce, w 1856 roku, podpisano podobny traktat z przedstawicielem pre-zydenta Stanów Zjednoczonych Townsendem Harrisem i francuskim poselstwem kierowanym przez Charlesa de Montigny, po czym rynek tajski został także otwarty na handel kolejno z Japonią, Danią, Portugalią, Holandią i Prusami¹¹. Wbrew po-czątkowym obawom dworu w Bangkoku gospodarka kraju zaczęła rozkwitać. Do stołecznego portu zawijały coraz liczniejsze statki z Europy¹². Stopniowo rozbudo-wywano też fl otę handlową Syjamu. Od lat 70. XIX wieku dynamicznie rozwijał się eksport¹³. Wobec rosnącego popytu na pieniądz władze przeprowadziły reformę systemu monetarnego, po raz pierwszy wprowadzając do obiegu nowe, wzorowane na zachodnich pieniądze¹⁴. Postępowała rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej i przyspieszały procesy urbanizacji kraju.

Do tej pory skarb państwa zasadniczą część swoich dochodów czerpał z ceł i bez-pośredniej kontroli sprawowanej nad obrotem handlowym. Aparat fi skalny opierał się głównie na wpływach pochodzących od prowadzonego przez poddanych

lokalne-10 Georges Coedès (red.), English Correspondence of King Mongkut, „Journal of Southeast Asian Studies”, 21/1927, ss. 8–9; William G. Skinner, Chinese Society in Thailand, Cornell University Press, Ithaca 1957, s. 47; Nicholas Tarling, Mission of Sir John Bowring to Siam, „Journal of Southeast Asian Studies”, 50/1962, ss. 91–118; tenże, Harry Parkes Negotiations in Bangkok in 1856, „Journal of Southeast Asian Studies”, 53/1965, s. 168; Kullada K. Mead, The Rise and Decline of Thai Absolutism, Routledge, New York 2009, ss. 31–32; Neil A. Englehart, Culture and Power in Traditional Siamese Government, Southeast Asia Program Publications, Cornell University, Ithaca 2001, ss. 86–87. Tekst traktatu zob. Sompop Manarungsan, Economic Development of Thailand, 1859–1950: Response to the Challenge of the World Economy, Chulalongkorn University, Bangkok 1989, ss. 234–244.

11 Chris Dixon, The Thai Economy, London 1998, Routledge, ss. 32–33; English Correspondence of King Mongkut, „Journal of Southeast Asian Studies”, 21/1927, s. 31; James C. Ingram, Economic Chan-ge in Thailand, 1850–1970, Stanford University Press, Stanford 1971, s. 35; Peter Warr, Bhanupong Nidhiprabha, Thailand’s Macroeconomic Miracle: Stable Adjustment and Sustained Growth, Oxford University Press, Kuala Lumpur 1996, s. 8.

12 W 1856 roku do portu w Bangkoku zawinęło 141 jednostek, podczas gdy już w roku następnym 204 jednostki. James C. Ingram, Economic…, s. 42.

13 Constance Wilson, State and Society in the Reign of Mongkut 1851–1869, Cornell University, Ithaca 1970, s. 984; Ulrich Guehler, A Letter by Sir Robert H. Schomburgk H.B.M. Consul in Bangkok in 1860, „Journal of Southeast Asian Studies”, 37/1949, ss. 149–154.

14 Reginald Le May, Siamese Coins and Tokens, Andrew Publishing, London 1977, ss. 84–85.

go obrotu towarami. Uzupełniał je system ceł nakładanych na towary przepływające przez główny port kraju i zyski z monopoli handlowych znajdujących się w rękach dworu. Traktat Bowringa ustalał między innymi stałą i z góry określoną wartość opłat eksportowych jedynie na 51 towarów. Wszystkie pozostałe cła i opłaty miały być zniesione¹⁵. Wyrażając zgodę na zniesienie ograniczeń w handlu wewnętrznym i ustalenie bardzo niskich ceł w obrocie zagranicznym, rząd Syjamu został zmuszo-ny do przeprowadzenia radykalnej restrukturyzacji bazy fi skalnej państwa¹⁶. Utrata dotychczasowych źródeł dochodu wymusiła na rządzie poszukiwanie nowych, alter-natywnych źródeł dochodu, które zapełniłyby kasę państwową. Pierwsze działania władz w Bangkoku zmierzały do wprowadzenia zupełnie nowego systemu podatków bezpośrednich od ludności i zwiększenia skuteczności ich egzekwowania. Reformy podatkowe niosły za sobą włączenie znacznej części tajskich chłopów w krąg nowo-czesnej, ogólnokrajowej gospodarki towarowej. O ile do połowy XIX wieku chłopi rzadko używali pieniądza, prowadząc głównie wymianę barterową i uiszczając swe zobowiązania podatkowe przez bezpośrednie świadczenie pracy na rzecz państwa (corvée), o tyle administracja króla Mongkuta, a zwłaszcza jego syna Chulalong-korna, zaczęła egzekwować podatki niemal wyłącznie w formie gotówkowej. Nowy system podatkowy opierał się przede wszystkim na rozmaitych opłatach rolnych uiszczanych w bahtach właściwym urzędnikom administracji okręgowej – krom.

Poszukiwanie nowych wpływów do kasy państwa prowadziło do pojawienia się roz-maitych nowych podatków, nie tylko odwołujących się bezpośrednio do upraw, ale także wynikających z posiadania wozów zaprzężonych w bawoły, łodzi czy żela-znych naczyń¹⁷. Znaczna część podatków bezpośrednich istniała, przynajmniej te-oretycznie, już wcześniej, ale władze dążące do zrównoważenia budżetu i pokrycia strat wynikających z obniżenia wpływów z opłat celnych doprowadziły do znacznej poprawy ich ściągalności¹⁸. Należy jednak pamiętać, że poprawa ściągalności podat-ków miała co najwyżej charakter względny. System podatkowy nadal pozostawał silnie zdecentralizowany. Nie występowała instytucja jednolitego skarbu państwa.

Każde z ministerstw pobierało podatki z innej prowincji kraju. Część podatków od upraw była ściągana przez specjalnie do tego celu wyznaczonych chłopów, co ciągle otwierało drogę do nieprawdopodobnej wręcz korupcji i defraudacji potencjalnych wpływów podatkowych na niższych szczeblach administracji. Dodatkowe utrudnie-nie w ściągalności podatków wynikało nadal z utrudnie-niejasnych, wasalnych relacji panów zewnętrznych muang z administracją państwa. Pod koniec XIX wieku system

uzu-15 Jumsai Manich, King Mongkut and Sir Bowring, Chalermnit, Bangkok 1970, ss. 136–137.

16 Sir John Bowring, The Kingdom and People of Siam, Oxford University Press, Kuala Lumpur 1977, s. 227.

17 Edmund Roberts, Embassy to the Eastern Courts of Cochin China, Siam and Muscat; in the US Sloop-of War Peacock, David Geisinger, Commander, During the Years 1832–34, Harper and Brothers, New York 1837, ss. 426–427; Lysa Hong, Thailand in the Nineteenth Century: Evolution of the Economy and Society, ISEAS, Singapore 1984, ss. 78–81.

18 Wira Wimoniti, Historical Patterns of Tax Administration in Thailand…, ss. 94–95; P.H.I.G.M Kempermann Raport nr 82, 27 sierpnia 1893, Politisches Archiv des auswärtigen Amts, R 19230, fol. 13 i 14, cyt. za: Barend J. Terwiel, Thailand’s Political..., s. 165.

Ekspansja kolonialna a idea państwa narodowego 83

pełniono licznymi podatkami pośrednimi. Akcyzy nakładane na produkcję i kon-sumpcję opium i alkoholu, jak również opłaty za uprawianie hazardu i prowadzenie publicznych loterii pochodziły głównie z kieszeni coraz liczniejszej wspólnoty chiń-skich podatników i wkrótce stanowiły połowę dochodów budżetowych¹⁹.

Ryż stał się w krótkim czasie głównym produktem eksportowym państwa. W la-tach 1850–1907 udział ryżu w ogólnej produkcji rolnej wzrósł z około 5% do blisko 50%. Głównymi producentami ryżu na eksport stali się początkowo chłopi zamiesz-kujący żyzne, centralne równiny Syjamu. Pod koniec stulecia, a zwłaszcza po otwar-ciu linii kolejowej do Khoratu (Nakhon Ratchasima) w 1900 roku, również rolnicy z północno-wschodniej części kraju – Isaanu – zaczęli opierać swoją gospodarkę na produkcji ryżu. W eksportową monokulturę nie włączyła się na szerszą skalę jedynie północ, mimo że i tam, zwłaszcza w dolinach rzek w okolicach Chiang Mai, udział ryżu w ogólnym areale upraw znacznie wzrósł. Choć ryż nie stanowił jedynego pro-duktu eksportowego Syjamu, a duża część wpływów pochodziła też ze sprzedaży kauczuku, cyny i drewna tekowego, produkcja tych towarów miała charakter lokal-ny. Cyna i kauczuk były produkowane głównie w południowej, półwyspowej części kraju, drewno tekowe zaś pochodziło z północy. Ich znaczenie nigdy nie dorówny-wało znaczeniu uprawy ryżu ani jako czynnika dynamizującego gospodarkę kraju, ani w wymiarze budowy wspólnej dla wszystkich mieszkańców Syjamu przestrze-ni ekonomicznej. Ryż stanowił też przez kolejne dekady w zasadzie jedyne źródło wpływów gotówkowych ludności. Władze w niewielkim stopniu przyczyniały się do intensyfi kacji i unowocześnienia metod jego uprawy, a ustawiczny wzrost jego produkcji opierał się głównie na ekstensywnym zwiększaniu areału przeznaczonego pod zasiewy. Pośrednio na dynamikę jego uprawy i budowę ogólnokrajowego „ryn-ku ryżowego” wpływał jedynie zapoczątkowany przez władzę program rozbudowy sieci kolejowej, która do wybuchu drugiej wojny światowej połączyła z Bangkokiem niemal wszystkie, nawet najbardziej odległe zakątki kraju. Sprzedawany lokalnym pośrednikom ryż trafi ał następnie do wielkich chińskich przedsiębiorstw stanowią-cych część międzynarodowej sieci zajmującej się jego obrotem. W miarę jak chłopi poświęcali coraz więcej czasu na uprawę swych pól, rosło też zapotrzebowanie na importowane produkty przemysłowe i odzież²⁰.

19 William G. Skinner, Chinese Society in Thailand: An Analytical History, Cornell University Press, Ithaca 1957, s. 129; Oskar Frankfurter, The Mission of Sir James Brooke to Siam, „Journal of Southeast Asian Studies”, 8/1911, s. 31; Lucien M. Hanks, Rice and Man: Agricultural Ecology in Southeast Asia, University of Hawaii Press, Honolulu 1992, ss. 72–92.

20 W Syjamie, podobnie jak w innych krajach regionu, następowało w tym czasie stopniowe załamy-wanie się tradycyjnych gałęzi gospodarki. W ten sposób niemal całkowitemu zanikowi uległa hodowla jedwabnika, do tej pory sztandarowego produktu eksportowego Syjamu. Niemal zupełnie załamała się produkcja i eksport bawełny czy cukru. Szerzej zob. David Feeny, The Political Economy of Produc-tivity: Thai Agricultural Development 1880–1975, University of British Columbia Press, Vancouver 1982; John Crawfurd, Journal of an Embassy to the Courts of Siam and Cochin China, Oxford Univer-sity Press, Kuala Lumpur 1967, ss. 426–427; Sarasin Viraphol, Tribute and Profi t: Sino Siamese Trade 1652–1853, Harvard University Press, Cambridge 1977, ss. 227–231; Lysa Hong, Thailand in the Nine-teenth Century; Evolution of the Economy and Society, ISEAS, Singapore 1984, ss. 78–81; Marc Askew,

W konsekwencji gospodarczego otwarcia się Syjamu na świat najbardziej wi-doczne zmiany zachodziły w stołecznym Bangkoku. Jeszcze przed podpisaniem traktatu Bowringa miasto stanowiło główny ośrodek życia społecznego i politycz-nego kraju, jednak nad rolą odgrywaną przez stolicę wciąż ciążyło mityczne przeko-nanie o jej kosmologicznym i boskim znaczeniu w przestrzeni państwowej. Zmiany gospodarcze wymusiły zasadniczą reorientację w roli odgrywanej przez miasto sto-łeczne. Wraz z wejściem w życie porozumienia o znoszeniu ograniczeń w obrocie handlowym z zagranicą, nastąpiła szybka rozbudowa urządzeń portowych, maga-zynów, łuszczarni ryżu, a także licznych urzędów i instytucji fi nansowych. Rozwój gospodarki wymusił na władzach działania zmierzające do poprawy infrastruktury miejskiej. W celu usprawnienia transportu wybudowano nowe kanały i drogi. Stare, drewniane mosty były zastępowane przez betonowe. Na początku XX wieku urucho-miono linię tramwajową. W mieście zaczął też działać system wodociągowy²¹.

Zarówno realizowane na szeroką skalę roboty publiczne, jak i rozrost prywatnej przedsiębiorczości spowodowały znaczący wzrost zapotrzebowania na siłę roboczą.

Nowe fi rmy, ale też rozrastające się agendy rządowe, obsługujące gospodarkę po-trzebowały licznej rzeszy wykształconych urzędników będących w stanie posługi-wać się nie tylko językiem tajskim, ale także chińskim i angielskim. Nowe miejsca pracy w Bangkoku zapełniali głównie imigranci z południowo-wschodnich Chin.

Chińscy osadnicy przybywali do Syjamu już wcześniej, jednak prawdziwa ekspan-sja przybyszów z Państwa Środka nastąpiła dopiero po wstąpieniu na tron dynastii Chakri. Pierwsza fala imigrantów chińskich znalazła zatrudnienie głównie w han-dlu. Nieliczni trafi ali do administracji państwowej. Grupa Chińczyków od drugiej połowy XIX wieku zajmowała się między innymi poborem podatków. Otwarcie się gospodarki kraju po podpisaniu traktatu Bowringa dostarczyło nowego impulsu do rozwoju rodzinnych przedsiębiorstw chińskich. W rezultacie do kraju przybywała nowa fala chińskich imigrantów, rekrutowana przez swych ziomków w biednych prowincjach południowo-wschodnich Chin²². Niewielu tajskich chłopów decydo-wało się na przeniesienie się do stolicy na stałe. Do 1870 roku populacja Bangkoku została zatem całkowicie zdominowana przez ludność chińską. Ze względu na re-strykcyjne prawo – zabraniające „obcym” posiadania ziemi – i niskie kwalifi kacje nowych przybyszy większość z nich pracowała jako niewykwalifi kowani robotnicy budowlani albo pracownicy portowi. Druga generacja Chińczyków, podobnie jak niektórzy ze świeżych imigrantów mających bądź to dobre koneksje, bądź lepsze wykształcenie, znajdowała pracę w charakterze urzędników czy pośredników han-dlowych²³.

Bangkok. Place, Practice and Representation, Routledge, New York 2002, ss. 15–48; James C. Ingram, Economic Change in Thailand, 1850–1970, Stanford University Press, Stanford 1971, ss. 36–75.

21 Pierwsza wytyczona na wzór zachodni ulica stolicy została nazwana thanon caroen krung (‘ulica prosperującego miasta’).

22 Tong Chee Kiong, Chan Kwok Bun (red.), Alternate Identities: The Chinese of Contemporary Thailand, Brill, Boston 2001, ss. 50–59.

23 Worawet Suwanrada, The Role of Public Capital in Thai Economy, „Chulalongkorn Journal of Economics”, 11/1999, ss. 283–291.

Ekspansja kolonialna a idea państwa narodowego 85

W traktacie Bowringa pojawiła się po raz pierwszy zasada eksterytorialnych praw dla obcokrajowców zamieszkujących królestwo. Z formalnego punktu widzenia władze administracyjne Syjamu miały ograniczone możliwości stosowania wobec obcych obywateli przepisów prawa cywilnego i karnego, obowiązującego innych poddanych króla. Tak rozumiana zasada eksterytorialności powodowała liczne nie-porozumienia i napięcia pomiędzy europejskimi przedstawicielstwami dyplomatycz-nymi a dworem. Trzeba też przyznać, że odmiennie niż w innych państwach regionu nigdy nie została ona de facto w pełni wcielona w życie. Niewątpliwie jednak jej przepisy przyczyniały się do osiedlania się w królestwie coraz liczniejszej rzeszy europejskich i amerykańskich imigrantów. W Bangkoku, na południu miasta, pod bezpośrednią administracją księcia Sisurijaonga rosła cała nowa dzielnica europej-ska. Konsulaty, kościoły, stocznie, magazyny i oddzielny posterunek celny zmieniły tę część stolicy w kosmopolityczną osadę²⁴. Zwiększona obecność obcokrajowców wymuszała nowe zmiany w państwie – wprowadzanie nowych przepisów prawnych, przejmowanie obcych zwyczajów i otwarcie kraju na nowatorskie idee polityczne.

W tym czasie na rynku pojawiła się też niespotykana do tej pory liczba książek i cza-sopism zarówno w języku tajskim, jak i w językach obcych²⁵. Mongkut osobiście inspirował procesy okcydentalizacji swojego królestwa, mając świadomość koniecz-ności przynajmniej dobrego poznania Zachodu, z którym przychodziło mu się kon-frontować. Dzięki inicjatywie władcy na dwór trafi li liczni chrześcijańscy misjona-rze z zadaniem zapoznania najbliższych współpracowników władcy ze zdobyczami technicznymi, dorobkiem kulturowym i nowinkami politycznymi obcej cywilizacji²⁶. Zatrudnił też zachodnich nauczycieli, łącznie z uwiecznioną przez kulturę masową

W tym czasie na rynku pojawiła się też niespotykana do tej pory liczba książek i cza-sopism zarówno w języku tajskim, jak i w językach obcych²⁵. Mongkut osobiście inspirował procesy okcydentalizacji swojego królestwa, mając świadomość koniecz-ności przynajmniej dobrego poznania Zachodu, z którym przychodziło mu się kon-frontować. Dzięki inicjatywie władcy na dwór trafi li liczni chrześcijańscy misjona-rze z zadaniem zapoznania najbliższych współpracowników władcy ze zdobyczami technicznymi, dorobkiem kulturowym i nowinkami politycznymi obcej cywilizacji²⁶. Zatrudnił też zachodnich nauczycieli, łącznie z uwiecznioną przez kulturę masową