Początki tajskiej przestrzeni państwowej

W 1760 roku siły birmańskie, wykorzystując problemy wewnętrzne na dworze taj-skim, dokonały inwazji zamieszkanego przez Monów muang Tenasserim uchodzą-cego za wasalne księstwo Ayutthayi. Prowincje Kuiburi, Pranburi, Phetburi i Ratburi wpadły w ręce najeźdźców bez jakiegokolwiek oporu. Ośmieleni tym faktem Birmań-czycy kontynuowali swój pochód w kierunku stolicy. Wojna tocząca się ze zmien-nym szczęściem zakończyła się ostatecznie 7 kwietnia 1767 roku zdobyciem przez najeźdźców stołecznej Ayutthayi⁶⁹. Birmańczycy, jak to było w ówczesnym zwyczaju prowadzenia wojen, zniszczyli i złupili miasto, uprowadzając jego władcę Uthumpho-na oraz członków rodziny panującej. Dziesiątki tysięcy mieszkańców stolicy zUthumpho-nalazły się w birmańskiej niewoli. Zniszczenie Ayutthayi symbolizującej jedności monarchii i centrum nawiązującego do hinduistycznych wzorców politycznego kosmosu pogrą-żyło kraj w stanie zupełnej anarchii, który miał trwać przez kolejną dekadę.

O ile na początku Birmańczycy utrzymywali na zdobytych terenach znaczne siły wojskowe, o tyle po dwóch latach wycofali swe oddziały, pozostawiając w kraju za-ledwie kilkutysięczna armię. Wprawdzie okupanci wyznaczyli w latach 1764–1767 własnych gubernatorów prowincji, jednak wobec szczupłych sił i środków nowa administracja funkcjonowała w rzeczywistości tylko w większych ośrodkach miej-skich. Zresztą u zachodniego sąsiada panowała podobna jak w Ayutthayi tradycja polityczna i podbite tereny tajskie stawały się automatycznie zewnętrznymi muang w birmańskiej konstrukcji państwa. Zbudowanie sprawnie działającego systemu ad-ministracji nigdy nie stanowiło zatem pierwszoplanowego celu okupantów.

W tym czasie w powstałej próżni politycznej pojawiło się wielu pretendentów, którzy uzurpowali sobie prawa do objęcia tronu w Ayutthayi. Niektórzy zapewnia-li, że mają szczególne cnoty buddyjskie – barami (pali parami), mające predesty-nować ich do rządzenia. Inni uważali się wręcz za wcielenie Buddy – bodhisattva.

69 Richard Cushman (tłum.), The Royal Chronicles of Ayutthaya. A Synoptic Translation, The Siam Society, Bangkok 2000, ss. 510–513; William A.R. Wood, A History of Siam, from the Earliest Times to the Year A.D. 1781, The Siam Barnakich Press, Bangkok 1933, ss. 243–250; Georges Coedès, The Making of Southeast Asia, Routledge & Kegan Paul, London 1967, ss. 161–162; Abha Bhamorabutr, A Short History of Thailand, Department of Corrections Press, Bangkok 1979, ss. 250–301; Phraison Salarak, Intercourse between Burma and Siam as Recorded in Hmannan Yazawindawgyi, „Journal of the Siam Society”, 11/1914–1915, s. 54.

Zdezorientowani mieszkańcy prowincji w naturalny sposób poszukiwali charyzma-tycznych przywódców. Panowie muang (cao muang) nie mogli już oczekiwać żad-nych dyrektyw i poleceń ze szczebla centralnego, cieszyli się więc po raz pierw-szy od lat niczym nie skrępowaną swobodą. W krótkim czasie pojawiło się wiele nowych państewek uważających się za spadkobierców zniszczonej monarchii. Na wschód od Ayutthayi władzę sprawowali panowie Phimai i Nakhon Ratchasima – Thephphiphit i Pheng. Na północ od dawnej stolicy powstanie nowego suweren-nego państwa ogłosił władca Phitsanulok. Dalej na północ zwierzchność birmańską odrzuciło państwo-miasto Sawangkhaburi pod panowaniem charyzmatycznego mni-cha buddyjskiego Fanga. Na południu pełnię władzy przejął były gubernator Nakhon Si Thammarat⁷⁰.

Nad panującym chaosem wkrótce miał jednak zapanować ktoś inny. Na męża opatrznościowego w rozpadającym się państwie wyrastał dawny dowódca wojsk Ayutthayi – Taksin – znany też jako Phaya⁷¹. Po upadku królestwa Taksin rozpo-czął tworzenie własnej armii we wschodnich prowincjach Rayong i Chanthaburi⁷². W październiku 1767 roku zajął birmańską twierdzę w Thonburi, a następnie zaata-kował i zdobył posterunki okupantów położone w dolnym biegu rzeki Chaophraya.

Wyzwolenie obszarów tajskiego „wewnętrznego muang” w naturalny sposób czyniło z Taksina głównego pretendenta do tronu. W związku z panującym przekonaniem, że stara, zniszczona stolica Ayutthaya nie będzie już dłużej wywierać pozytywnych wpływów kosmicznych, Taksin wybrał na swoją nową stolicę Thonburi położone w dolnym biegu rzeki Chaophraya. 28 grudnia 1768 roku koronował się na króla Syjamu w pałacu Wang Derm w stołecznym Thonburi, przyjmując ofi cjalny tytuł Boromraja IV (Somdet Phrachao Taksin Maharaj)⁷³.

Po zażegnaniu bezpośredniego zagrożenia ze strony Birmańczyków rozpoczął trud-ne dzieło jednoczenia królestwa. Taksin zdawał sobie sprawę, że większość zewnętrz-nych muang, tradycyjnie powiązazewnętrz-nych z kosmologicznym porządkiem politycznym Ayutthayi, nie uzna w nim nowego pana, co musiało doprowadzić do krwawych kon-frontacji. Jeszcze w 1768 roku wojska Taksina podporządkowały sobie Phitsanulok i rozgromiły armię Sawangkhaburi. W kolejnym roku po prowadzonej ze zmiennym szczęściem kampanii pod panowaniem Thonburi znalazły się południowe tereny

kró-70 Damrong Rajanuphap, Phongsawadan Ru’ang Thai Rop Phama, Khurusapha, Bangkok 1963, ss. 143–153; Chen Chingho A., Mac Thien Tu and Phraya Taksin: A Survey on Their Political Stand, Confl icts and Background, Proceedings, Seventh IAHA Conference, 22–26 sierpnia 1977, Bangkok, ss. 1545–1548.

71 Taksin pochodził z niezamożnej rodziny o chińskich korzeniach. Prawdopodobnie został adopto-wany we wczesnym dzieciństwie przez jednego z królewskich ministrów, co umożliwiło mu zdobycie doskonałego jak na ówczesne czasy wykształcenia i otworzyło drogę do kariery w administracji. Po-czątkowo zatrudniony jako urzędnik w ministerstwie Mahatthai, szybko awansował, pełniąc funkcję gubernatora miasta Tak, a następnie generała armii Ayutthayi. Brief Sketches of Siamese Historyi, [w:]

Siamese Repository, Bangkok 1869, s. 258; Jiři Stransky, Die Wiedervereinigung Thailands unter Tak-sin, 1767–1782, Gesselschaft für Natur und Völkerkunde Ostasiens, Hamburg 1973, ss. 50–51; Smith Mike J., Taksin the Savior of Siam, „Sawaddi”, marzec–kwiecień 1968, ss. 18–19

72 Jiři Stranski, Die Wiedervereinigung Thailands..., s. 55.

73 W 1771 roku dzięki masowej mobilizacji społeczeństwa Taksin dokonał rozbudowy nowej stolicy państwa Thonburi i wzmocnienia jej potencjału obronnego. Tamże, s. 61–78.

Tajski krąg kulturowy 75

lestwa z Nakhon Si Thammarat. Ukoronowaniem jednoczenia dawnych ziem Ayut-thayi stało się podporządkowanie sobie w 1775 roku niedawnego wasala Birmy – i konkurencyjnego królestwa tajskiego – Chiang Mai (Lanna Thai). Taksin w budo-wie swej administracji częściowo odstępował od tradycyjnego kosmologicznego po-rządku Ayutthayi, powołując na podbitych terenach bezpośrednio odpowiedzialnych przed nim wojskowych gubernatorów. Równocześnie na podbitych terenach starał się pozyskać przychylność miejscowej ludności. Swoim żołnierzom zabraniał rabunków i odstępował od tradycyjnego zwyczaju łupienia zdobytych miast⁷⁴. Wykorzystując pieniądze ze skarbu państwa, Taksin starał się też zwalczać katastrofalne skutki głodu, dystrybuując żywność pomiędzy potrzebujących. Dla pozyskania poparcia buddyj-skiego kleru administracja centralna przeznaczała też znaczne fundusze na odbudowę zniszczonych klasztorów i materialne wsparcie dla mnichów i nowicjatu⁷⁵.

Od lat 70. XVIII wieku Taksin sprawował władzę nad niemal wszystkimi terena-mi dawnej Ayutthayi. W 1871 roku wysłał potężną, zakończoną sukcesem ekspedy-cję wojskową do Kambodży, tradycyjnego wasala tajskich władców⁷⁶, która od czasu birmańskiej inwazji zaczęła przechodzić pod wpływy sąsiedniego wietnamskiego królestwa Annamu. W 1778 roku przeprowadził podobną operację na terenach Lao-su⁷⁷. Taksin uznawał militarne sukcesy za dowód swych nadprzyrodzonych i nad-zwyczajnych zdolności, wykorzystując je w celu dodatkowej legitymizacji władzy.

Z czasem sam zaczął się uznawać za bodhisattwę i nalegać na potwierdzenie tego faktu przez buddyjski kler, co nieuchronnie doprowadziło do narastających konfl ik-tów z przywódcami duchowieństwa. Nieoczekiwany kres władzy Taksina przyniósł zamach pałacowy przeprowadzony w 1782 roku przez jednego z jego najbliższych współpracowników Thong Duanga, znanego później jako Chakri⁷⁸.

Wstąpienie na tron króla Chakri 6 kwietnia 1782 roku jako Ramy I oznaczało po-czątek nowej dynastii do dziś rządzącej Syjamem (późniejszą Tajlandią)⁷⁹. Król Cha-kri reprezentował całkowicie odmienny styl rządzenia niż jego poprzednik. Położył wyraźny nacisk na przywrócenia boskiej godności swojego urzędu, która poważnie ucierpiała za czasów Taksina. Nawiązując do dawnych tradycji, po objęciu tronu podniósł 19 swych krewnych do najwyższej rangi książęcej – chaofa⁸⁰.

Najważniej-74 François H. Turpin, Histoire civile et naturelle du royaume de Siam, Costard, Paris 1771, ss. 334–

–340.

75 Jean Baptiste Pallegoix, Description du royaume Thai ou Siam, D.K. Book House, Bangkok 1976 (reprint I wyd. Se Vend, Paryż 1854), t. 2, s. 259.

76 Chen Chingho A., Mac Thien Tu and... , ss. 1544–1550.

77 David K. Wyatt, Siam and Laos 1767–1827, „Journal of Southeast Asian History”, t. 4, 2/1963, ss. 13–32.

78 Ronald Bishop Smith, The History of the Thais from 1569 A.D. to 1824, mimeo, Bethesda 1988, ss. 153–155.

79 Chociaż pierwszych trzech władców dynastii Chakri znanych jest pod swoimi imionami (Yotfa, Loetla i Nang Klao), w zachodniej literaturze przypisano im kolejne tytuły Ramy I, Ramy II i Ramy III.

Nivat Dhani, The Age of King Rama I of the Chakri Dynasty, „Journal of Southeast Asian Studies”, 46/1958, s. 51.

80 Chakrabongse Chula, Lords of Life: A History of the Kings of Thailand, Alvin Redman, London 1967, s. 82.

sze resorty ministerialne zostały obsadzone przez jego najbliższych współpracow-ników z czasów wojskowej kariery Chakri i zwolenwspółpracow-ników odgrywających główną rolę w przeprowadzeniu zwycięskiego zamachu stanu. Na kluczowe pozycje opatów najważniejszych klasztorów buddyjskich powołano najwierniejszych mu przedstawi-cieli sangha⁸¹. Mimo że w kraju dochodziło do gruntownej zmiany osób piastujących stanowiska zarówno w administracji cywilnej czy wojskowej, jak i w hierarchii du-chownej, w wymiarze strukturalnym Chakri dokonywał pełnej odbudowy wzorców biurokratycznych odziedziczonych po Ayutthayi⁸².

Rama I rozpoczął też stopniową restaurację dawnych hinduistycznych obrzędów związanych z monarchią i odtwarzanie tradycyjnego, kosmologicznego porządku administracyjnego w królestwie. Nowy władca pragnął tym samym stworzyć nowe, monumentalne centrum kosmicznego porządku oddziałującego na wszystkich podda-nych. W tym celu dokonał ponownego przeniesienia swej królewskiej stolicy z Thon-buri na drugi brzeg rzeki Chao Phraya do współczesnego Bangkoku (Krung Thep).

Nowe miasto budowano według zasad urbanistycznych przypominających zniszczo-ną Ayutthayę. W mieście zbudowano wiele kanałów wykorzystywanych zarówno do transportu, jak i do celów obronnych. Postępowała też budowa pałacu królewskiego i rezydencji następcy tronu (uparat), które w swej architekturze przypominały pałace dawnych władców. Choć król do wznoszenia nowych budowli mógł wykorzystać ce-głę pochodzącą z lokalnych manufaktur, znaczna część budulca została przetranspor-towana z ruin Ayutthayi. Miało to oczywiste rytualne i magiczne znaczenie – dzięki wykorzystaniu elementów budynków z legendarnej stolicy część jej splendoru i wiel-kości przenosiła się symbolicznie do nowego miasta⁸³. Sześć lat wcześniej, w 1778 roku, Chakri – jeszcze jako głównodowodzący armii Taksina w Laosie – sprowadził do Thonburi cudowny posąg Szmaragdowego Buddy, znany jako Phra Phuthapatima-kon Kaewmorakot⁸⁴. Po wybudowaniu okazałej świątyni w nowym pałacu królewskim król nakazał umieszczenie Szmaragdowego Buddy w nowym przybytku. Świątynia ta miała być miejscem tradycyjnych obrzędów udzielania inwestytury wasalom władcy (mahatlek) i symboliczne centrum wewnętrznego muang królestwa. Po ukończeniu budowy miasta władca dokonał drugiej, symbolicznej ceremonii własnej koronacji, która dopełniała przeniesienie stolicy z Thonburi do Bangkoku⁸⁵.

Za panowania Chakriego Syjam rozszerzył i umocnił swe panowanie nie tylko nad deltą Chao Phraya, ale także nad Lanna Thai, będącymi spadkobiercami Lan Chang laotańskimi księstwami Luang Phrabang, Vientiane i Champassak, częścią Kambodży i wielu malajskich sułtanatów na południu. Stało się tak, choć początko-wo przyszłość królestwa wydawała się zagrożona. Wkrótce po objęciu tronu Rama I

81 Thadeus i Chadin Flood (red.), The Dynastic Chronicles Bangkok Era, the First Reign, Chaophr-dies, Centre for East Asian Cultural StuChaophr-dies, Tokyo 1978, t. I, s. 10.

82 Apha Phamonbut, Chakri Dynasty, Abha Bhamorabutr, Bangkok 1983, ss. 20–21.

83 Barend J. Terwiel, The Origin and Meaning of the Thai ‘City Pillar’, „Journal of Southeast Asian Studies”, 66/1978, ss. 159–171.

84 Szerzej na ten temat zob. Camille Notton (tłum.), The Chronicle of the Emerald Buddha, Bangkok Times Press, Bangkok 1933.

85 Thadeus i Chadin Flood (red.), DC First R-Chaophraya Thiphakorawong, The Dynastic Chronic-les Bangkok Era, the First Reign, t. I, The Centre for East Asian Cultural Studies, Tokyo 1978, ss. 74–84.

Tajski krąg kulturowy 77

musiał stawić czoła zmasowanemu najazdowi birmańskiemu pod wodzą króla Bo-dawpayi. Po rozgromieniu sił najeźdźcy w 1786 roku władcy Birmy musieli osta-tecznie pogodzić się z niepodległym statusem Syjamu. W tym samym roku pozycja Syjamu jako regionalnej potęgi została ostatecznie potwierdzona wraz z ofi cjalnym uznaniem Ramy I za nowego króla przez cesarza Chin, którego to kraj od stuleci po-zostawał, przynajmniej w wymiarze symbolicznym, suwerenem Syjamu⁸⁶.

Do dziś część mieszkańców Tajlandii uznaje za słuszną suwerenność Bangkoku nad terenami pozyskanymi przez Ramę I, czyli całością współczesnego Laosu, częś-cią Państwa Szanów w Birmie, prowincjami Siemreap i Battambang w Kambodży oraz malezyjskimi stanami Perlis i Kedah. Nawet jednak pozbawiona tych obszarów, współczesna Tajlandia zawdzięcza cały obecny stan posiadania zdobyczom Ramy I.

Władcy temu udało się nie tylko ustalić skuteczną kontrolę polityczną nad swy-mi rozszerzonyswy-mi domenaswy-mi, ale również doprowadzić do odrodzenia tajskiej cy-wilizacji ze zgliszcz Ayutthayi. W czasie jego panowania skrybowie przystąpili do kopiowania najważniejszych tekstów religijnych, literackich i prawnych; czołowi członkowie sangha zostali wezwani do spisania na nowo i korekty świętych pism Tri-pitaka, monarcha udzielał też poważnego wsparcia poetom i pisarzom. Sam Rama I jest uznawany za twórcę nowej wersji Ramakian, to jest tajskiej wersji hinduskiego eposu Ramayana⁸⁷.

Królowie Rama II (Phra Phutthaloetla) i Rama III (Phra Nangklao) kontynuowali literacki i artystyczny renesans kraju zapoczątkowany przez Ramę I. Za ich pano-wania tworzył jeden z największych tajskich poetów – Sunthon Phu⁸⁸. Obaj władcy kontynuowali też politykę poprzednika wobec peryferyjnych obszarów królestwa, usiłując skonsolidować i umocnić nad nimi władzę Bangkoku. Mimo tych wysiłków system oparty na względnej niezależności zewnętrznych muang pozostał niemal cał-kowicie nienaruszony.

Dotychczas względnie zamknięty kraj zaczynał się otwierać na świat zewnętrzny.

W latach 20. XIX wieku nawiązano kontakty dyplomatyczne z Portugalią, Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią⁸⁹. Za pośrednictwem tradycyjnych partnerów han-dlowych Syjamu – Chin i sułtanatów malajskich – na lokalny rynek coraz częściej zaczynały trafi ać towary z Indii, Bliskiego Wschodu czy Europy. Angielsko-birmań-ska wojna z lat 1824–1826 wprowadziła jednak nowy europejski element do stosun-ków międzynarodowych Syjamu, który jego władcy, przynajmniej początkowo, chy-ba nie w pełni rozumieli. Bangkok uważał się za sprzymierzeńca Wielkiej Brytanii w tym konfl ikcie i niepokoił się szczerze o ostateczny rezultat wojny⁹⁰. Odrzucenie

86 William G. Skinner, Chinese Society in Thailand, An Analytical History, Cornell University Press, Ithaca 1957, s. 24.

87 Benedict Anderson, Politics and Their Study in Southeast Asia, [w:] Ronald A. Morse (red.), Southeast Asian Studies: Option for the Future, University Press of America, Lanham 1985, s. 47.

88 Zob. szerzej: Camille Notton, La vie du poète Sunthone Bhou, Rougerie, Limoges 1959.

89 John Crawfurd, Journal of an Embassy to the Courts of Siam and Cochin China, Oxford Univers-ity Press, Kuala Lumpur 1967, s. 141; Finlayson George, The Mission to Siam and Hue the Capital of Cochin China in the Years 1821–22, John Murray, London 1826, ss. 168–177.

90 Burney Papers, Bangkok 1910–1914, t. I, reprint, Gregg International, New York 1971, ss. 6–7 i 22.

przez Londyn formalnego sojuszu, jak również błyskawiczny podbój potężnego on-giś sąsiada przez oddziały brytyjskie zaczęły budzić zaniepokojenie władz Syjamu⁹¹. Wkrótce traktaty podpisane przez Syjam z Wielką Brytanią miały zwiastować znacz-ne przesunięcia na regionalznacz-nej arenie, równoznaczznacz-ne z zepchnięciem Syjamu do roli światowych peryferii.

W pierwszej połowie XIX wieku w Syjamie zaczęli się pojawiać coraz liczniej-si misjonarze europejscy⁹². Odbywający wówczas nowicjat przyszły następca tro-nu – młody książę Mongkut – dzięki kontaktom z nimi przyswoił sobie zachodnie spojrzenie na wiele kwestii dotyczących społeczeństwa i polityki. Jego klasztor Wat Samorai był położony nieopodal katolickiego kościoła, w którym Mongkut uczestni-czył w licznych debatach teologicznych i zgłębiał tajniki europejskiej kultury; wkrót-ce też stał się jej szczerym entuzjastą. Po niemal trzech dekadach spędzonych wraz z mnichami Mongkut miał świadomość konieczności podjęcia głębokich reform tajskiego buddyzmu. Uważał, że współczesna mu interpretacja doktryny zafałszo-wuje prawdziwe nauki Buddy. Mongkut starał się poznać funkcjonowanie sangha w innych krajach buddyjskich. Także jego debaty z chrześcijańskimi misjonarzami prowadziły do głębokich refl eksji nad naturą i duchem buddyzmu. Mongkut zebrał wokół siebie niewielką grupę mnichów podzielających jego poglądy i przeświadcze-nie o koprzeświadcze-nieczności oczyszczenia sangha⁹³.

Kiedy Mongkut obejmował tron w 1851 roku, jego zwolennicy ustanowili nowe, reformatorskie bractwo (nikaya) Thammayutnikai (pali Dhammayuti-nikaya), stano-wiące oparcie dla dworu w szeregach sangha⁹⁴. W połowie XIX wieku Syjam znalazł się u progu nowej ery. Zarówno okres panowania Mongkuta, jak i czas władzy jego syna Chulalongkorna przypadały na okres, kiedy południowo-wschodnie królestwo azjatyckie musiało stawić czoła zachodniej ekspansji kolonialnej. Odpowiedź na to wyzwanie była związana z koniecznością podjęcia głębokich reform strukturalnych, a ostatecznie budowy zrębów nowoczesnego państwa narodowego.

91 Tamże, t. II, ss. 3–4.

92 Walter F. Vella, Siam Under Rama III, Augustin, Locust Valley 1957, ss. 7–8.

93 Barend J. Terwiel, Thailand’s Political History. From the Fall of Ayutthaya to Recent Times, River Books, Bangkok 2005, s. 119; Anthony Farrington (red.) Early Missionaries in Bangkok; The Journals of Tomlin, Gutzlaff and Abeel 1828–1832, White Lotus, Bangkok 2001, ss. 65–90.

94 Walter Skrobanek, Buddhistische Politik in Thailand; mit besonderen Berucksichtung des hetero-doxen Messianismus, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1976, ss. 124–151.