Tradycje wielokulturowego państwa

Pierwsze organizmy państwowe na terenach współczesnej Tajlandii zaczęły się po-jawiać już na początku naszej ery. Niewielkie plemienne państewka, których gospo-darka koncentrowała się głównie na uprawie ryżu, powstawały początkowo na rów-ninie Koratu w północno-wschodniej Tajlandii i w dolnym biegu rzeki Chao Phraya (Menam) w środkowej części kraju. Wiele z nich z czasem zaczęło się przekształcać w niewielkie suwerenne królestwa o względnie scentralizowanym systemie władzy.

Proces ten wiązał się zwłaszcza z ekspansją na obszar Azji Południowo-Wschodniej nowych koncepcji politycznych wywodzących się początkowo z hinduizmu, a na-stępnie buddyzmu.

Upowszechnianie się wpływów hinduizmu w Azji Południowo-Wschodniej wią-zało się przede wszystkim ze wzrostem intensywności kontaktów handlowych z sub-kontynentem indyjskim. Od mniej więcej X wieku n.e. większość księstewek poło-żonych na obszarze współczesnej Tajlandii znalazło się też pod panowaniem jednego z głównych ośrodków hinduistycznych w regionie – khmerskiego Imperium Angkoru.

Niezależnie od tego już wcześniej w basenie rzeki Chao Phraya z wolna rozwi-jała się buddyjska cywilizacja Dvaravati. Do jej głównych ośrodków zaliczały się miasta Nakhon Pathom, U Thong, Khu Bua i Si Thep. Wokół nich powstały nie-wielkie państewka zamieszkane głównie przez plemiona Monów, przybyłe z terenów współczesnej Birmy. Już z VI wieku n.e. pochodzą chińskie wzmianki z Kronik Tang o księstwie Dvaravati położonym w pobliżu współczesnego miasta Lopburi, określa-nym jako Tou-ho-lo, a także znaokreśla-nym jako Lavo (khmer. Lavodayapura).W XII wieku Lavo stało się lennikiem cesarstwa chińskiego, prawdopodobnie poszukując oparcia dla ekspansji khmerskiej ze wschodu. Wokół Lavo skupiały się liczne, mniejsze or-ganizmy państwowe, takie jak powstałe w VIII wieku n.e. księstwo Haripunjaya ze stolicą w mieście Lamphun. O tym ostatnim warto wspomnieć, gdyż o ile samo Lavo wraz z całym obszarem w basenie Chao Phraya wraz z dolinami rzek Ping i Yom w XII wieku ostatecznie dostały się pod panowanie Angkoru, o tyle Haripunjaya, jako ostatniemu bastionowi Dvaravati, udało się utrzymać suwerenność przez kolej-ne stulecie³¹.

Pierwotni mieszkańcy Dvaravati mieli niewiele wspólnego ze współczesnymi Ta-jami. Ludność ponad wszelką wątpliwość posługiwała się językiem Monów, który – jak większość innych języków Azji Południowo-Wschodniej – nie miał charakteru

31 Szerzej na temat wczesnej historii obszarów współczesnej Tajlandii zob.: Charles Higham, Pre-historic Thailand. From Early Settlements to Sukhotai, River Books, Bangkok 1998; Dougald J.W.

O’Reilly, Early Civilizations of Southeast Asia, AltaMira Press, Lanham 2006, ss. 65–91.

Tajski krąg kulturowy 59

tonalnego, a do jego zapisu używano zbliżonego do tamilskiego alfabetu brahmi³². Prawdopodobnie już wówczas, a może i wcześniej, na obszary Półwyspu Indo-chińskiego zaczęła napływać ludność posługująca się językiem przypominającym współczesny tajski. Osadnicy ci przybywali z obszaru królestwa Nanzhao i obsza-rów Nanman położonych w chińskiej prowincji Yunnan. Imigranci składający się głównie z ludności plemion Yi i Bai posługiwali się przede wszystkim zbliżonym do birmańskiego językiem z rodziny języków dajskich³³. Osadnictwo ludów Tai-kadai przebiegało prawdopodobnie w powtarzających się falach, począwszy od VIII wieku n.e. Największa z grup osadniczych przybyła na tereny współczesnej Tajlandii około 960 roku n.e., w okresie panowania dynastii Sung. Część z nich stopniowo wyparła Khmerów i Monów zamieszkujących obszary położone wokół basenu rzeki Chao Phraya, podczas gdy inni ruszyli ku terenom współczesnego Laosu i Birmy.

Pierwszych tajskich osadników można porównać do barbarzyńców żyjących na obrzeżach wielkich hinduistyczno-buddyjskich cywilizacji Monów, Khmerów i Bir-mańczyków. Pierwotnym ludom tajskim bliskie były tradycyjne koncepcje animi-styczne. Świat duchów (phi) był wszechogarniający. Każdego człowieka, ale też ryż, słonie i niektóre inne istoty, wypełniała ożywcza esencja duchowa (khwan).

Phi na równi z khwan decydowały o ludzkich losach. Kontakt ze sferą sacrum mógł nawiązać każdy bez potrzeby odwoływania się do ustalonych instytucji religijnych czy pośrednictwa kapłanów. Głównie poprzez coraz liczniejsze kontakty z Monami i Khmerami ludy tajskie począwszy od XI wieku z wolna zapoznawały się z innymi systemami religijnymi. W owym czasie hinduizm będący religią państwową Khme-rów czy buddyzm wyznawany przez Monów znacznie różniły się od hinduizmu i buddyzmu znanych nam współcześnie. Monowie i Khmerzy, podobnie jak przed-stawiciele położonej w Górnej Birmie cywilizacji Paganu, przejęli od Hindusów koncepcję, że doświadczany świat jest niczym innym niż częścią szerszego porząd-ku kosmicznego. Osiągnięcie powodzenia i szczęścia możliwe było zatem jedynie dzięki dostosowaniu i zharmonizowaniu życia jednostek i społeczeństw z kosmicz-nym ładem³⁴.

Prawdopodobnie tajscy osadnicy przybywali do Azji Południowo-Wschodniej w dobrze zorganizowanych i hierarchicznie uporządkowanych grupach plemien-nych. Pośredni dowód na to znajdujemy w mieszkających do dziś wzdłuż granic

32 Zob. Gerard Diffl oth, The Dvaravati Old-Mon Language and Nyah Kur, Chulalongkorn Univers-ity Printing House, Bangkok 1984; Emmanuel Guillon, The Mons: A Civilization of Southeast Asia, The Siam Society, Bangkok 1999.

33 Język tajski różnił się znacznie od pozostałych języków chińskich, co skłoniło część badaczy do poszukiwania pierwotnych korzeni Tai-kadai (Kradai) na Tajwanie, a korzeni ich języka w dialektach austronezyjskich. Zob. Steven Harrell (red.), Cultural Encounters on China’s Ethnic Frontiers. The His-tory of the Yi, University of Washington Press, Seattle 1995; Ma Yin (red.), China’s Minority Nation-alities, Foreign Language Press, Beijing 1994; Weera Ostapirat, Kra-Dai and Austronesian: Notes on Phonological Correspondences and Vocabulary Distribution, [w:] Laurent Sagart, Roger Blench, Alicia Sanchez-Mazas (red.), The Peopling of East Asia: Putting Together Archaeology, Linguistics and Genet-ics, Routledge Curzon, London 2005, ss. 107–131.

34 Robert L. Brown, The Dvaravati Wheels of the Law and the Indianization of South East Asia, E.J.

Brill, Leiden 1996, ss. 32–36.

z południowo-wschodnimi Chinami, północnym Wietnamem i północno-wschodnim Laosem organizacjach plemiennych Czarnych (taj. Thai Dam) czy Białych Tajów (taj. Thai Khao), grup Jui albo Chung-Chia, Nung bądź Tho.

Znaczna część tajskich osadników przybyłych początkowo na centralne tereny Azji Południowo-Wschodniej nie zdołała zachować swej odrębności, asymilując się z ludami Mon-hmerskimi – oraz przyjmując ostatecznie tradycję i kulturę wywodzą-cą się z hinduizmu. Z czasem jednak sytuacja uległa odwróceniu. Prawdopodobnie w dolinie rzeki Chao Phraya zawierano liczne mieszane związki małżeńskie, popu-larne nie tylko wśród pospólstwa, ale także w rodzinach tajskich przywódców ple-miennych i rządzących rodzinami Monów. W ten sposób przed końcem XII wieku Tajowie demografi cznie i politycznie zdominowali Monów i Khmerów – początkowo w rzadko zamieszkanych obszarach górskich na dalekiej północy, a następnie także w dolinach dolnego biegu rzek Ping i Yom, a w końcu w basenie rzeki Chao Phraya.

Do XIII wieku tajscy przywódcy plemienni przejęli kontrolę nad niemal wszystkimi księstewkami Dvaravati – od Sukhotai w dolinie rzeki Yom, Chiang Mai na północy ,po wysunięte najbardziej na południe Nakhon Si Thammarat.

Księstewka Dvaravati w ogromnej większości zdominowane politycznie przez Imperium Khmerskie stopniowo zyskiwały coraz większą autonomię. Kryzys pań-stwowy, którego coraz dotkliwiej doświadczał sąsiedni Angkor, przekładał się na co-raz mniejsze możliwości kontrolowania odległych wasalnych zakątków imperium³⁵. Ukoronowaniem odrodzenia tajskiej państwowości stało się powstanie w 1238 roku suwerennego królestwa Sukhotai w północnej części środkowej Tajlandii. Jego ob-szar za panowania założyciela Pho Khun Si Indrathita niewiele wykraczał poza gra-nice stolicy. Do końca 1257 roku Sukhotai kontrolował już niemal wszystkie tereny położone w górnym biegu rzeki Chao Phraya. Wkrótce zaś, po podporządkowaniu sobie księstw Supannabhum i Sri Thamnakorn na południu oraz Phrae i Muang Sua (Luang Prabang) na północy, stał się dominującą potęgą w całej Azji Południowo--Wschodniej. Rządzący Sukhotai król Rama Khamhaeng pod koniec XIII wieku nakazał mnichom z podbitego Sri Thamnakorn (Tambralinga) rozpropagować bud-dyzm w obrządku theravada pośród poddanych. Uchodzi on też za twórcę pierwsze-go klasycznepierwsze-go systemu zapisu języka tajskiepierwsze-go. Przypisywana mu inskrypcja na-skalna pochodząca z 1292 roku jest uznawana za pierwsze dzieło literackie powstałe w języku tajskim³⁶. Sukhotai zaznaczyło również swe miejsce w historii Tajlandii jako znaczące centrum buddyjskiej kultury i sztuki w XIII i XIV wieku.

Choć Ramkhamhaeng zdołał podbić znaczne obszary środkowej i południowej części współczesnej Tajlandii, państwu Sukhotai bardzo szybko wyrósł inny, bardzo potężny konkurent. W połowie XIV wieku jeden z tajskich przywódców plemiennych

35 David P. Chandler, A History of Cambodia, Silkworm Books, Bangkok 1998, ss. 68–71; John Tully, A Short History of Cambodia, Allen & Unwin, Singapore 2005, ss. 48–54.

36 System zapisu przypisywany Ramie Khamhaengowi, który wywarł wpływ na współczesny alfabet tajski i laotański, nie był jedynym systemem. W północnej Tajlandii stosowano alfabet Monów, wyko-rzystywany zresztą do niedawna w państwie Szanów w Birmie, a także w religijnych tekstach w Laosie i północno-wschodniej Tajlandii. Jego użycie jednakże zupełnie zanikło wraz z pojawieniem się unowo-cześnionej wersji zapisu Sukhodayan, stosowanego we współczesnym, standardowym języku tajskim.

Tajski krąg kulturowy 61

– Uthong – poślubił księżniczkę Monów z Suphanburi, przyjmując nowe imię Ramat-hibodi. Stworzone przez niego państwo znane jako Ayutthaya (Ayudhya) w przyszło-ści miało się stać tajskim królestwem, przekształconym później w Syjam, a następ-nie ostatecznastęp-nie w Tajlandię. Ramathibodi udało się przyłączyć do Ayutthayi księstwa Suphanburi i Lavo (Lopburi). Potem królestwo rozszerzyło swoje granice dalej na południe, w kierunku Nakhon Si Thammarat. Pod koniec XIV wieku siły Ayutthayi zaatakowały i podbiły Angkor – stolicę imperium khmerskiego. W obliczu tajskiego najazdu borykający się dodatkowo z wewnętrznymi walkami khmerscy władcy opuś-cili Angkor w latach 40. XV wieku i przenieśli swoją stolicę do Phnom Penh położo-nego na południowym wschodzie. Mniej więcej w tym samym czasie Ayutthayi udało się też podporządkować sobie głównego rywala z północy – królestwo Sukhotai.

Już wcześniej wśród Monów zamieszkujących obszary Dolnej Tajlandii Północ-nej i DolPółnoc-nej Birmy od lat pojawiały się grupy mnichów związanych z pochodzącym z Cejlonu odłamem „nauczania starszych” (pali i taj. thera). Ta wersja buddyzmu znana też jako theravada albo „droga starszych” w znaczny sposób odbiegała od dominującego dotychczas w Azji Południowo-Wschodniej buddyzmu mahayana („wielkiego wozu”). Buddyzm theravada kładł szczególny nacisk na dokładne po-znanie nauk Buddy służących zbawieniu, a przekazywanych z pokolenia na pokole-nie (pali dhamma, taj. tham). Święte pisma buddyzmu theravada były zapisywane w języku pali, w przeciwieństwie do zdominowanej przez sanskryt mahayany. O ile pierwsze grupy buddyzmu theravada były względnie nieliczne, o tyle wraz z na-dejściem wieku XIII ich sytuacja zaczęła gwałtownie się zmieniać. Proces zmian zapoczątkowały pielgrzymki mnichów z Azji Południowo-Wschodniej do głównych centrów buddyzmu theravada na Sri Lance. W krótkim czasie zwolennicy theravada zdominowali duchowieństwo buddyjskie – sangha w państwach Monów i Tajów, w Birmie i Imperium Khmerskim. Po kolejnych konwersjach władców rozpoczęło się szerzenie nowej wiary na prowincji.

Tajowie, podobnie jak ich sąsiedzi Birmańczycy, Monowie i Khmerzy, stając się wyznawcami buddyzmu theravada, nie porzucali ostatecznie swoich poprzednich wierzeń w świat duchów (phi) i życiową esencję (khwan). Idee te były sukcesywnie wbudowywane w doktrynę buddyzmu. Nikt nie odrzucał też idei kosmicznego po-rządku. Jednak w myśl ortodoksyjnych nauk theravady kosmos, podobnie jak cały doświadczany świat, przestawał być stabilny i ulegał nieustannym zmianom. Dlatego z czasem to właśnie jednostka ludzka bardziej niż kosmiczny porządek stawała się centrum religijnej doktryny.

Wraz przyjęciem nauczania buddyzmu theravada przez ludy posługujące się ję-zykami dajskimi w Azji Południowo-Wschodniej i południowych Chinach buddyj-ska sangha stawała się podstawową instytucją religijną, polityczną i społeczną. Jej członkowie – poddani ostrej dyscyplinie (pali vinaya) – oddawali się studiowaniu świętych tekstów zawierających objawienie dhamma. Sangha jednoczyła też resztę społeczeństwa. Świeccy mogli się zbliżyć ku zbawieniu (taj. tham bun), udzielając wsparcia mnichom buddyjskim w postaci jedzenia, ubrania czy schronienia. Tajowie, podobnie jak inne ludy w Azji Południowo-Wschodniej wyznające buddyzm thera-vada, przyjęli zasadę, że każdy mężczyzna powinien spędzić część życia jako mnich

w pobliskim klasztorze buddyjskim. Najczęściej to młodzi chłopcy decydowali się na odbycie nowicjatu trwającego od kilku miesięcy do kilku lat (pali samanera, taj.

nen). W jego trakcie uczyli się sztuki czytania i pisania, studiując i kopiując religijne teksty. Tylko nieliczni spośród nowicjuszy decydowali się pozostać na stałe w stanie zakonnym. Reszta powracała do świeckiego życia, choć czas spędzony w klasztorze pozostawiał w nich niezatarty ślad³⁷.

W tajskim społeczeństwie, podobnie zresztą u jego sąsiadów, sangha nigdy nie stała się instytucją elitarną. Jej przedstawiciele rzadko rekrutowali się z wyższych warstw społecznych. Wprost przeciwnie – ogromna większość buddyjskich mni-chów pochodziła ze wsi. W tradycyjnym społeczeństwie tajskim mnisi cieszyli się szczególnym uznaniem nie tylko prostych wyznawców, ale także przedstawicieli do-mów panujących. Mimo że władze od początku usilnie starały się zapewnić sobie pełnię kontroli nad sangha, napięcia pomiędzy grupą mnichów wspieranych przez dwór i grupą cieszącą się poparciem ludu utrzymywały się aż do końca XIX wieku.

Królowie i panowie muang początkowo starali się zapewnić przychylność sang-ha, mianując zaufanych mnichów na stanowiska opatów w ważnych, wspieranych przez nich wata (klasztorach). Tajscy monarchowie, podobnie jak inni buddyjscy władcy regionu, dążyli też do podporządkowania buddyjskiego duchowieństwa za-sadom uporządkowanej biurokracji, kierowanego przez wyznaczonych przez dwór hierarchów. Jednak państwowa struktura sangha nigdy nie zyskała politycznego sta-tusu, zbliżonego na przykład do katolickiej hierarchii znanej z Europy. Buddyzm trwał głównie dzięki lokalnym zgromadzeniom zachowującym znaczny stopień nie-zależności wobec hierarchii duchownej, a tym samym władzy politycznej³⁸. Wiejski charakter tajskiego buddyzmu stanowił o jego różnorodności, a lokalne odmienności, spowodowane głównie animistycznymi naleciałościami, umacniały poczucie odręb-nej tożsamości poszczególnych wspólnot.

Choć zarówno władca, jak i jego poddani pozostawali wyznawcami buddyzmu, który odgrywał w ich życiu niebagatelną rolę, nie oznaczało to wyrzeczenia się prze-mocy ani w stosunkach wewnętrznych, ani w relacjach z sąsiadami. Królowie i pa-nowie muang stosowali tortury i karę śmierci jako podstawowe instrumenty władzy państwowej. Poddani mogli ponieść śmierć nawet za popełnienie całkiem drobnego wykroczenia. Wielu tajskich panujących straciło władzę w rezultacie krwawych za-machów stanu. Ayutthaya znajdowała się w ciągłym niemal stanie wojny z sąsiada-mi. Zarówno wojny, jak i terror wewnętrzny miały poniekąd wymiar religijny. Słu-żyły podkreśleniu buddyjskiego przesłania, że świat doczesny jest pełen przemocy i cierpienia³⁹.

37 Charles F. Keyes, Ambiguous Gender: Male Initiation in a Buddhist Society, [w:] Caroline By-num, Steven Harrell, Paula Richman, Gender and Religion: On the Complexity of Symbols, Beacon Press Boston 1986; Yoneo Ishii, Sangha, State, and Society: Thai Buddhism in History, University Press of Hawaii, Honolulu 1985, ss. 36–39.

38 Manich Jumsai M.L., Understanding Thai Buddhism: A Compendium of Information on Bud-dhism as Professed in Thailand, Chalermnit Press, Bangkok 2000, ss. 56–69.

39 Tamże, s. 52.

Tajski krąg kulturowy 63

Pierwotne, dworskie wersje buddyzmu theravada nie były szczególnie zróżnico-wane w swych formach i rytuałach. Jednak wyraźne odmienności zaczęły się poja-wiać się w miarę, jak Ayutthaya zaczęła inkorporować obszary swoich „zewnętrz-nych muang” oraz sięgać po tereny etnicznie birmańskie i khmerskie. Na róż„zewnętrz-nych terytoriach posługiwano się odmienną tradycją zapisu świętych tekstów. W „we-wnętrznym muang” Ayutthayi językiem wykorzystywanym do celów religijnych był khmerski (khom). U ludów na północy, w Lanna Thai, posługiwano się pismem yuan opartym na alfabecie Monów. W laotańskich obszarach Lan Chang, a także w niektó-rych „zewnętrznych muang” samej Ayutthayi używano laotańskiego pisma dhamma (tua tham). Nieistotne, wydawałoby się, różnice w religijnej literaturze Ayutthayi przyczyniały się do opóźnienia w integracji zarówno wyznawców, jak i buddyjskie-go duchowieństwa sangha. Ludy plemienne, zachowujące wierzenia animistyczne, żyły głównie na niedostępnych terenach pogranicza, na których wpływy dworu był bardzo nieznaczne. Od połowy XVII wieku mozaika religijna Ayutthayi wzbogaciła się także o niewielkie wspólnoty chrześcijańskie, mieszkające głównie w większych miastach. Znaczenia tych grup, złożonych początkowo niemal wyłącznie z Europej-czyków, a później także przybyszy z wysp japońskich, nie należy jednak przeceniać.

Jak długo ludy, które uznawały tradycje religijne różne od kultury „wewnętrznego muang”, akceptowały fakt, iż władca jest źródłem „siły duchowej” państwa, tak dłu-go różnice wyznaniowe nie stanowiły źródła wewnętrznych konfl iktów.

Kiedy Ayutthaya z trudem starała się skonsolidować swą władzę w dolnym bie-gu rzek Ping i Yom oraz w basenie Chao Phraya, w połowie XIV wieku na tere-nach współczesnej Tajlandii powstały jeszcze dwa inne, konkurencyjne organizmy państwowe. Nad północnymi dolinami rzek Ping, Wang, Yom i Nan od 1292 roku rozciągała się władza królestwa Lanna Thai (Królestwo Miliona Pól Ryżowych) ze stolicą w Chiang Mai. Środkową część doliny Mekongu i część współczesnego La-osu kontrolowało państwo Lan Chang (pali. Sisattanakhanahut, Królestwo Miliona Słoni) ze stolicą w Luang Phrabang⁴⁰. Obydwa państwa, zamieszkane w dużej mie-rze pmie-rzez tajskich osadników, pmie-rzez długi czas dorównywały swą potęgą Ayutthayi, a samo Chiang Mai na krótko stało się głównym ośrodkiem kulturalnym w całym regionie. Historia niepodległego Lanna kończy się w 1558 roku, kiedy to królestwo zostało podbite przez Birmę, aby ostatecznie stać się integralną częścią tajskiego Syjamu. Lan Chang po rozbiciu dzielnicowym i krótkiej zależności wobec Ayutthayi w znacznej części dało początek niepodległemu Laosowi.