Charakterystyka bezpieczeństwa wewnętrznego

Bezpieczeństwo jest pojęciem interdyscyplinarnym, co oznacza, że dotyczy dwu lub wię-cej dyscyplin naukowych. Jest ono przedmiotem zainteresowania m.in. prawa, ekono-mii, historii, socjologii, politologii, psychologii1. Bezpieczeństwo jest określane głównie jako stan, w którym dany podmiot ma poczucie własnego bezpieczeństwa, jak również proces, podczas którego zapewnia się podmiotowi poczucie bezpieczeństwa. Podejście drugie jest w znacznym stopniu racjonalne, gdyż obrazuje w pełni naturalny charakter bezpieczeństwa. W tym sensie istotą bezpieczeństwa dla danej jednostki jest gwarancja przetrwania oraz swoboda realizacji własnych celów. Gwarancja przetrwania wraz ze swobodą realizacji swoich celówmożliwa jest poprzez wykorzystywanie szans, podjęcie walki z czyhającymi wyzwaniami, redukowanie ryzyka oraz przeciwstawianie się zagro-żeniom, które mogą naruszyć zarówno interesy, jak również bezpieczeństwo podmio-tu2. Fundamentalnym celem strategicznym państwa jest zagwarantowanie korzystnych i bezpiecznych warunków realizacji interesów narodu poprzez likwidację wewnętrznych oraz zewnętrznych zagrożeń. Związane jest to z odpowiednią kalkulacją podejmowa-nych wyzwań, minimalizacją ryzyka i wykorzystaniem pojawiających się szans3.

1.1. Definicja bezpieczeństwa

Bezpieczeństwo nie posiada jednej zwięzłej definicji. W literaturze możemy znaleźć cały szereg definicji bezpieczeństwa. Pojęcie „bezpieczeństwo” pochodzi od łacińskiego sło-wa sine cura (securitas), co oznacza stan bez pieczy, bez wystarczającej ochrony4. Termin securitas w przekonaniach starożytnych Rzymian był symbolem bezpieczeństwa i uf-ności5. Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego bezpieczeństwo to „stan niezagrożenia,

1 K. Wojtaszczyk, Bezpieczeństwo państwa – konceptualizacja pojęć [w:] K. Wojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska, Bezpieczeństwo państwa. Wybrane problemy, ASPRA-JR, Warszawa 2009, s. 11.

2 S. Koziej, Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, „Bezpieczeństwo narodowe” 2011, nr 18, s. 20.

3 Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej, MON, Warszawa 2007, s. 5.

4 A. Sekściński, Bezpieczeństwo wewnętrzne w ujęciu teoretycznym. Geneza i współczesne rozumienie

w naukach politycznych, „e-Politikon” 2013, nr 6, s. 1–2.

5 L. Korzeniowski, SECURITOLOGIA. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, s 7.

spokoju, pewności”6. Analogicznie bezpieczeństwo identyfikuje się z eliminowaniem za-grożeń, głównie tych, które stwarzają zagrożenie dla przeżycia danego podmiotu7.

Jedną z podstawowych potrzeb człowieka jest potrzeba bezpieczeństwa, która uczestniczy na każdym etapie jego życia. Twórca psychologii społecznej Abraham Ma-slow opracował pięciopoziomową piramidę potrzeb ludzkich, w której zaspokojenie po-trzeby bezpieczeństwa należy do tzw. potrzeb podstawowych. Mieści się ona na drugim poziomie, zaraz za potrzebami fizjologicznymi. Bez ich zaspokojenia nie można spełniać kolejnych potrzeb, które są fundamentalne dla pełnego rozwoju człowieka8.

Praktycznie rzecz biorąc bezpieczeństwo można rozumieć na dwa sposoby. Pierw-szy z nich to rozumienie w ujęciu wąskim, określanym także „negatywnym”. Bezpie-czeństwo rozpatrywane jest jako brak zagrożeń, wobec tego największe znaczenie mają działania, które odnoszą się do ochrony przed tymi zagrożeniami. Drugim sposobem jest spojrzenie w ujęciu szerszym, nazywanym również „pozytywnym”. W tym spojrze-niu bezpieczeństwo postrzegane jest w charakterze aktywnego kształtowania pewności przetrwania, dysponowania fundamentalnymi wartościami oraz swobodą rozwoju danej jednostki9.

Biorąc pod uwagę potrzebę egzystencjonalną, bezpieczeństwo ma charakter wielo-elementowy. Uwzględnia ono zaspokojenie takich potrzeb, jak: posiadanie oraz trwanie w tożsamości, spokoju, wolności i gwarancje funkcjonowania, a także ciągłego rozwoju. Gwarancja ta nie jest rezultatem braku zagrożeń. Ma ona naturę procesu społecznego, to znaczy zmienia się wraz z upływem czasu. Powstaje w konsekwencji dynamicznej dzia-łalności podmiotu, który bezustannie dąży do swojego dalszego rozwoju10.

1.2. Bezpieczeństwo państwa

Podejmując się wyjaśnienia czym jest bezpieczeństwo państwa, należy przytoczyć czym jest państwo. Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego PWN pod terminem „państwo”, znajdziemy definicję, która mówi: „zorganizowana politycznie społeczność zamieszku-jąca określone terytorium, mazamieszku-jąca swój rząd i swoje prawa”11. Definicję państwa, może-my także odnaleźć w Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego. Zgodnie z nim państwo jest to organizacja polityczna grupy społecznej obejmująca dane

6 M. Szymczak, Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1978, t. I, s. 147.

7 M. Pietraś, Pojmowanie bezpieczeństwa, jego zakresy i koncepcje zapewniania [w:] M. Pietraś, K. Wojtaszczyk, Polska w systemie bezpieczeństwa międzynarodowego, ASPRA-JR, Warszawa 2016, s. 17.

8 W. Fehler, Bezpieczeństwo wewnętrzne współczesnej Polski. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Arte, Warszawa 2012, s. 7–8.

9 Tamże, s. 9.

10 J. Jagielski, Bezpieczeństwo. Baza pojęć [w:] K. Graczyk, G. Nakielski, T. Tabaczniuk, Współczesne

aspekty bezpieczeństwa państwa, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2015, s. 14–15.

rium, przyjęta przez społeczność międzynarodową. Na tym terytorium panuje władza grupy społecznej i stanowi ona obowiązujące prawa.

Definiując czym jest bezpieczeństwo państwa, najogólniej możemy przyjąć sformu-łowanie, które dotyczy braku zagrożenia, jednocześnie umożliwiającego jego bezpieczne trwanie i rozwój. Możemy je także rozumieć jako zdolność państwa do ochrony wartości w nim występujących przed zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Głównie cho-dzi o takie wartości, jak osłona integralności terytorialnej, zapewnienie ochrony życia ludności w nim żyjącej oraz zachowanie suwerenności państwa12.

Pojmowanie bezpieczeństwa państwa w ostatnich latach bezustannie rozszerzało się o nowe obszary funkcjonowania i wraz z rozwijającą się globalizacją, stale podlega dal-szej ewolucji. Obecnie zagrożenie dla państwa mogą stanowić zjawiska i procesy, które do chwili obecnej w żaden sposób nie wpływały na jego bezpieczeństwo13.

Bezpieczeństwo państwa wymaga ciągłej i nieustannej interpretacji uwarunkowań, które powstają w wyniku otoczenia zewnętrznego państwa. Pozostaje ono również pod wpływem czynników powiązanych z jego wewnętrznym środowiskiem. Przysłużyło się to do sformułowania dwóch czynników bezpieczeństwa państwa: zewnętrznego i we-wnętrznego, które się wspólnie dopełniają14.

Kryterium lokalizacji źródeł, szans, wyzwań i zagrożeń, stanowią podstawę du-alistycznego podziału państwa. Kryteria te odnoszą się do wartości narodowych, któ-re mogą być położone wewnątrz lub na zewnątrz państwa. Działania państwa ukierun-kowane są na uwarunkowania wewnętrzne, a także na otoczenie zewnętrzne, którym jest system międzynarodowy15. Taki dychotomiczny podział bezpieczeństwa pozwala na praktyczną organizację działań państwa oraz ułatwia procesy poznawcze, które służą do tworzenia i modyfikowania wiedzy o otoczeniu16.

1.3. Bezpieczeństwo wewnętrzne

Początkowo wydawało się, jak dostrzega polski politolog Stanisław Sulowski, że moż-liwe będzie zdefiniowanie bezpieczeństwa wewnętrznego na podstawie dualistycznego podziału sfery życia państwa na wewnętrzne i zewnętrzne. W sferze wewnętrznej gwa-rantowano bezpieczeństwo i porządek publiczny za pomocą instytucji państwowych i obowiązujących norm prawnych. Natomiast w sferze zewnętrznej dużą wagę przywią-zywano do ochrony granic państwa i ludności w nim zamieszkującej. Ochronę w sferze

12 M. Czuryk, K. Dunaj, M. Karpiuk, K. Prokop, Bezpieczeństwo państwa. Zagadnienia prawne

i administracyjne, Wydział Prawa i Administracji UWM, Olsztyn 2016, s. 21.

13 D. Lewicka, Bezpieczeństwo demograficzne państwa – implikacje dla Polski, „Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 2016, vol. 10, nr 2, s. 273–274.

14 L. Chojnowski, Bezpieczeństwo narodowe. Studium teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej, Słupsk 2016, s. 140.

15 Tamże.

wewnętrznej realizowały organy policji i instytucje zajmujące się zwalczaniem skutków katastrof, natomiast ochronę zewnętrzną realizowały służby wojskowe i wywiadowcze17.

Próbując przybliżyć, czym jest bezpieczeństwo wewnętrzne, należy przytoczyć de-finicję Janusza Symonidesa, która mówi, że „bezpieczeństwo wewnętrzne to stan stabil-ności i równowagi wewnętrznej”. Z kolei Sławomir Zalewski sugeruje, że bezpieczeństwo wewnętrzne powinno się „utożsamiać ze stabilnym i harmonijnym funkcjonowaniem struktur państwa, składają się nań struktury władzy oraz procedury decyzyjne w ramach tych struktur, relacje pomiędzy władzą a obywatelami”. Warto również zwrócić uwagę na sposób pojmowania bezpieczeństwa wewnętrznego przez Stanisława Pikulskiego, we-dług którego jest to „stan, w którym zapewnione są przestrzeganie porządku konstytu-cyjnego państwa, ochrona życia i zdrowia oraz mienia ludzi, ochrona urzędów państwo-wych i przedstawicielstw obcych państw”18.

Z kolei w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 r. również występuje hasło bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, którego definicja zwią-zana jest z działalnością państwa, którego19 „utrzymanie zdolności do reagowania – od-powiednio do zaistniałej sytuacji – w przypadku wystąpienia zagrożeń bezpieczeństwa publicznego oraz bezpieczeństwa powszechnego, związanych z ochroną porządku praw-nego, życia i zdrowia obywateli oraz majątku narodowego przed bezprawnymi działa-niami oraz skutkami klęsk żywiołowych, katastrof naturalnych i awarii technicznych”20.

Powyższe definicje dość ściśle opisują bezpieczeństwo wewnętrzne. Szersze pojmo-wanie bezpieczeństwa proponuje Bernard Wiśniewski, który stwierdza, że „bezpieczeń-stwo wewnętrzne państwa to stan uzyskany w efekcie spełniania przez pań„bezpieczeń-stwo funkcji wewnętrznej realizowanej w ramach strategicznej polityki bezpieczeństwa narodowego, przejawiający się ochroną: w ujęciu wąskim – porządku konstytucyjnego, bezpieczeń-stwa publicznego i bezpieczeńbezpieczeń-stwa powszechnego; w ujęciu szerokim – porządku kon-stytucyjnego, życia i zdrowia obywateli, majątku narodowego przed bezprawnymi dzia-łaniami, a także skutkami klęsk żywiołowych i katastrof technicznych”21.

Bezpieczeństwo wewnętrzne możemy rozpatrywać na kilku szczeblach, począwszy od bezpieczeństwa pojedynczych osób, aż do bezpieczeństwa całego narodu. Przykła-dem zapewnienia bezpieczeństwa jest ochrona życia i mienia ludności, ochrona przed powodzią i innymi klęskami żywiołowymi.

17 S. Sulowski, W poszukiwaniu definicji bezpieczeństwa wewnętrznego, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2009, nr 1, s. 10.

18 W. Fehler, Bezpieczeństwo…, s. 30–31.

19 P. Majer, W poszukiwaniu uniwersalnej definicji bezpieczeństwa wewnętrznego, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2012, nr 7(4), s. 12.

20 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, s. 15.

1.4. Bezpieczeństwo powszechne oraz bezpieczeństwo i porządek publiczny

W polskiej literaturze wielokrotnie podejmowano próbę zdefiniowania pojęcia „bezpie-czeństwa publicznego” i „porządku publicznego”. Szerokiej i dokładnej analizy tych po-jęć w ujęciu przepisów prawa administracyjnego i prawa karnego dokonał Władysław Czapiński. Dokonując tej analizy nie określił jednoznacznie, czym jest bezpieczeństwo publiczne. Stwierdził, że do obszaru ochrony bezpieczeństwa „należałoby odnieść tylko prewencję zbrodni i występków, bądź skierowanych przeciwko życiu, mieniu, wolności osób, bądź stanowiących zamach na organizację społeczną lub państwową; natomiast nie można by tu zaliczać zapobiegania wykroczeniom przeciwko przepisom administracyj-nym, chociażby mającym na celu uniknięcie różnych niebezpieczeństw, które w pewnych warunkach są możliwe”. Wskazał z kolei, że porządek publiczny to „stan zewnętrzny, po-legający na przestrzeganiu przez ludność w swym postępowaniu pewnych zasad, form i nakazów, których nieprzestrzeganie w warunkach zbiorowego współżycia ludzi naraża-łoby ich na niebezpieczeństwo i uciążliwości pomimo braku złych zamiarów u osób, które by tych zasad, form i nakazów nie przestrzegały”22. Zatem koncepcją zapewnienia porząd-ku publicznego – według W. Czapińskiego – nie jest ochrona przed złymi zamiarami czło-wieka, lecz przed jego bezmyślnością, brakiem przewidzenia skutków swojego działania23. Stanisław Pikulski uważa bezpieczeństwo publiczne za najwyższą wartość społecz-ną, którą gwarantuje się poprzez ochronę życia, zdrowia oraz mienia człowieka oraz za-pewnienie nienaruszalności funkcjonowania urządzeń publicznych w państwie. Pikulski zwraca uwagę na to, że bezpieczeństwo publiczne może być naruszone przez człowieka świadomie lub nieświadomie. Może być również zakłócone wbrew wpływowi człowieka, spowodowane siłami natury, na które składają się takie zagrożenia jak pożary, powodzie, trzęsienia ziemi itp.24.

Bezpieczeństwo powszechne to stan otoczenia cywilizacyjnego i środowiska natu-ralnego, w którym człowiek ma poczucie niezagrożenia swojego życia oraz swoich in-teresów życiowych. Wpływ na poczucie niezagrożenia ma zapewnienie przez państwo gwarancji ochrony, która prowadzi do społecznie akceptowalnego poziomu ryzyka. Bez-pieczeństwo powszechne jest to również stan gwarantujący ochronę życia i zdrowia czło-wieka oraz majątku państwowego przed skutkami klęsk żywiołowych i katastrof tech-nicznych25.

22 A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zagadnienia prawno-ustrojowe, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 12–13.

23 A. Osierda, Prawne aspekty pojęcia bezpieczeństwa publicznego i porządku publicznego, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, nr 23, s.  92, https://journals.umcs.pl/sil/article/view/68/65 (dostęp: 03.02.2018).

24 I. Szeląg, Ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego jako zadanie samorządu lokalnego, „e-Politikon” 2013, nr 6, s. 163–164.

25 Z. Ściborek, B. Wiśniewski, R. Kuc, A. Dawidczyk, Bezpieczeństwo wewnętrzne. Podręcznik

Zapewnienie bezpieczeństwa jest głównym celem państwa, dlatego aby skutecznie realizować zadania w tym zakresie, każde państwo na świecie organizuje odpowiednie systemy bezpieczeństwa. System bezpieczeństwa powszechnego jest jednym z systemów znajdującym się w obszarze bezpieczeństwa państwa. Na system ten składają się wszyst-kie normy i gwarancje prawne oraz tawszyst-kie zorganizowanie organów władzy, jak też admi-nistracji publicznej, aby stwarzały one formalne i praktyczne warunki ochrony obywateli przed zagrożeniami dla życia i zdrowia lub środowiska oraz ograniczania ich skutków26.

Biorąc pod uwagę cele działania systemu bezpieczeństwa powszechnego, można za-uważyć, że nakładają się one wzajemnie z celami warunkującymi system ochrony ludno-ści. W związku z tym powinno się zakwalifikować do nich:

– ochronę ludności, mienia, środowiska przed następstwami zagrożeń spowodowa-nych działaniem sił natury, bądź działaniem człowieka,

– minimalizowanie skutków zagrożeń,

– zagwarantowanie odpowiednich warunków potrzebnych do przetrwania27.

Podsumowując, bezpieczeństwo publiczne jest stanem polegającym na ochronie życia, zdrowia, mienia, ładu prawnego przed działaniami niezgodnymi z prawem. Na-tomiast głównym zadaniem wykonywanym w ramach zapewnienia bezpieczeństwa po-wszechnego przez organy państwowe jest ochrona życia i zdrowia obywateli.