Abstrakt
Przedstawianie teoretycznych aspektów zarządzania kryzysowego zawsze budziło wiele kon-trowersji, gdyż jest pojęciem złożonym. Aby należycie zrozumieć jego znaczenie, należy naj-pierw pochylić się nad pojęciami „kryzys” oraz „sytuacja kryzysowa”, które w znacznym stopniu ułatwią zrozumienie istoty zagadnienia oraz wskażą związek, jaki zachodzi pomię-dzy tymi terminami. Jednakże przyswojenie tej wiepomię-dzy jest dopiero połową drogi do suk-cesu, gdyż pozostaje pojęcie „zarządzanie”, które jest nie mniej ważne niż pojęcia „kryzys” i „sytuacja kryzysowa”. Ta złożona sytuacja odciska swoje piętno na teorii zarządzania kry-zysowego.
Słowa kluczowe: kryzys, sytuacja kryzysowa, zarządzanie, zarządzanie kryzysowe, zagrożenie Abstract
It was always very controversial to present the theoretical aspects of the emergency man-agement because the problem seems to be very complex. To understand it well one should first define the notions “crisis/emergency” and “crisis/emergency situation”, which will let us understand the essence and show the relations between those terms. However, to assimilate this knowledge it is only the half way to the success, because still the term “management” needs to be properly understood. It is as important as the terms “crisis” “and “crisis/ emer-gency situation”. This complex situation impresses the theory of emeremer-gency management. Keywords: crisis, emergency, situation, management, crisis/emergency, threat
Wstęp
„Kryzys” jest pojęciem wieloznacznym używanym w wielu obszarach, takich jak: polito-logia, nauki wojskowe, nauki o organizacji, o zarządzaniu, ekonomia lub nauki medycz-ne. Termin ten pochodzi od starogreckiego krisis i oznacza punkt zwrotny, przesilenie, moment rozstrzygający, jakościową zmianę układu lub w układzie. W języku potocznym
wyraz „kryzys” używany jest w sytuacjach, które kojarzą się z zagrożeniem. Używa się go w kontekstach: politycznym, energetycznym, społecznym, środowiska naturalnego lub mówiąc o kryzysie wartości1, gdzie wspólnym mianownikiem jest zagrożenie dla aktu-alnego i akceptowaktu-alnego stanu rzeczy w danej dziedzinie (…)2, a zatem pojawia się ono jako pejoratywna konotacja zagrożenia dla stanu uznawanego za pożądany, bezpieczny, pozwalającego na niezakłócony rozwój w danej dziedzinie życia3.
W zależności od źródeł „kryzys” definiowany jest w rożny sposób, na przykład jako: – forma (faza) konfliktu, w wyniku którego dochodzi do gwałtownego wzrostu
napię-cia między stronami, w wyniku czego może nastąpić konflikt zbrojny4,
– moment, okres przełomu, przesilenia, decydujący zwrot, okres załamania gospo-darczego5,
– sytuacja będąca następstwem zagrożenia, prowadząca w konsekwencji do zerwania lub znacznego osłabienia więzów społecznych, przy równoczesnym poważnym zakłó-ceniu funkcjonowania instytucji publicznych, jednak w takim stopniu, że użyte środki niezbędne do zapewnienia lub przywrócenia bezpieczeństwa nie uzasadniają wpro-wadzenia żadnego ze stanów nadzwyczajnych przewidzianych w Konstytucji RP6, – sytuacja niekorzystna dla kogoś lub czegoś, poważniejsze załamanie procesu
wzro-stu gospodarczego, którego przyczyną są sprzeczności tkwiące w stosunkach pro-dukcji, nagłe gwałtowne przesilenie choroby z szybkim ustąpieniem gorączki lub innych objawów chorobowych, przesilenie7,
– sytuacja o charakterze niemilitarnym lub polityczno-militarnym, której skutki za-grażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach, środo-wisku na znacznych obszarach, bezpieczeństwu obywateli i porządkowi publiczne-mu oraz bezpieczeństwu i konstytucyjnepubliczne-mu ustrojowi państwa, a zapobieganie im i likwidacja ich skutków jest podejmowana z zastosowaniem zwykłych lub nadzwy-czajnych środków, we współdziałaniu różnych organów administracji publicznej i instytucji oraz specjalnych służb i formacji, w tym sił zbrojnych, działających pod jednolitym kierownictwem8.
1 R. Socha, J. Stawnicka, B. Wiśniewski, Zarządzanie kryzysowe. Teoria, praktyka, konteksty, badania, Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie, Szczytno 2011, s. 51.
2 J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, Kryzys i zarządzanie, Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2006, s. 11.
3 Tamże.
4 Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa, Warszawa 1994, s. 13; zob.
Słownik terminów z zakresu zarządzania bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2010, s. 61.
5 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1990, s. 285.
6 Słownik podstawowych terminów…, s. 13; zob. Słownik terminów z zakresu…, s. 61.
7 Słownik języka polskiego, M. Szymczak (red.), Warszawa 1982, s. 1006.
8 Z. Andrzejczak, Koncepcja doskonalenia Krajowego Systemu Zarządzania Kryzysowego w aspekcie
Z definicji zaprezentowanych powyżej można wywnioskować, iż kryzys jest mniej lub bardziej dotkliwym stanem lub procesem naruszenia równowagi, który może mieć różny zakres obejmowania, a także różny czas trwania, jednakże w wyniku przełomu pomiędzy fazami zawsze kończy trwający stan rzeczy, gdyż nie zakończony może skut-kować przerwaniem cyklu rozwoju.
Obecnie zjawisko kryzysu klasyfikowane jest na następujące cechy i kryteria: – usytuowane źródła kryzysu (wewnętrzne, zewnętrzne),
– charakter kryzysu (polityczno-militarne, niemilitarne), – skalę występowania (globalne, regionalne, lokalne), – czas trwania (krótkotrwałe, długotrwałe, permanentne),
– częstotliwość występowania (jednorazowe, powtarzające się, cykliczne), – symptomy zagrożeń (oczekiwane, nieoczekiwane),
– szybkość rozprzestrzenienia się (bardzo szybkie, szybkie, wolne),
– obszar zagrożenia (miejscowe, lokalne, na terytorium jednego lub większej liczby państw)9.
W literaturze definicja „sytuacji kryzysowej” jest również definiowana w różny spo-sób, chociaż w potocznym znaczeniu obie te definicje oznaczają niemalże ten sam pro-blem i są ze sobą utożsamiane. Waldemar Kitler określił różnice jakie występują pomię-dzy tymi pojęciami:
– kryzys jest elementem sytuacji kryzysowej,
– każdy kryzys jest sytuacją kryzysową, lecz nie każda sytuacja kryzysowa zawiera w sobie element kryzysu (fazę kryzysu),
– w odróżnieniu od kryzysu, sytuacja kryzysowa w chwili pojawienia się jej sympto-mów, nie musi wywoływać zmian w istocie organizacji, lecz stanowi wyzwanie dla jej funkcjonowania10.
Według ustawy z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, sytuacją kryzy-sową są negatywne okoliczności wpływające na poziom bezpieczeństwa ludzi i mienia w danym systemie oraz wywołujące ograniczenia działań organów publicznych. W celu zachowania bądź przywrócenia równowagi w systemie, organy te podejmują nadzwy-czajne działania prowadzące do uspokojenia sytuacji.
Odmienną definicję przyjęto w projekcie ustawy o bezpieczeństwie obywatelskim, w którym sytuację kryzysową określono jako stan narastającej destabilizacji, niepewno-ści i napięcia społecznego, charakteryzujący się naruszeniem więzi społecznych, moż-liwością utraty kontroli nad przebiegiem wydarzeń oraz eskalacji zagrożenia, w tym w szczególności sytuację stwarzającą zagrożenie dla życia, zdrowia, mienia lub
9 T. Leszczyński, Źródła kryzysów wymagających reagowania kryzysowego państwa, „Myśl Wojskowa” 2005, nr 5, s. 5.
10 E. Nowak, W. Kitler, A. Skrabacz, K. Gąsiorek, Zarządzanie kryzysowe w sytuacji klęski żywiołowej,
struktury krytycznej – w takiej skali lub o takim natężeniu, które wywołuje reakcje spo-łeczne powyżej akceptowalnego powszechnie poziomu ryzyka11.
Waldemar Kitler opisuje sytuację kryzysową w następujący sposób: jest to zespół oko-liczności zewnętrznych i wewnętrznych wpływających na dany układ w ten sam sposób, iż zaczyna się w nim i jest kontynuowany proces zmienny, w rezultacie czego dochodzi do zachwiania równowagi, a następnie jej przywrócenia dzięki podjętym środkom regulacji12.
Z przytoczonych powyżej definicji sytuacji kryzysowej można wywnioskować, iż taka sytuacja może zostać wywołana poprzez:
– klęski żywiołowe,
– działania przestępcze, w tym także ataki terrorystyczne, – różne zjawiska społeczne,
– z przyczyn militarnych, polityczno-militarnych.
Zestawienie oraz analiza pojęć kryzysu oraz sytuacji kryzysowej pozwala na wysu-nięcie następujących stwierdzeń. Fazą sytuacji kryzysowej jest kryzys. Sytuacja kryzyso-wa obejmuje nieokreślony przedział czasowy, zazwyczaj początkiem jest okres pokoju, a okres kryzysu zakończeniem wówczas, gdy staje się konieczne wprowadzenie stanów nadzwyczajnych.
Sytuacja kryzysowa, w odróżnieniu od kryzysu, jest zjawiskiem długotrwałym, roz-wijającym się etapami, pojawia się wtedy, gdy poziom zagrożeń, który jest akceptowany, wybiega poza granicę dopuszczaną przez społeczeństwo lub obowiązujące prawo. Każ-dorazowo poziom zagrożeń jest różny i odmienny, wynika to z charakteru zagrożenia, jakie ma miejsce.
Pomimo tego, iż wszystkie sytuacje kryzysowe są inne i nie zawierają dwóch iden-tycznych zdarzeń, to jednak posiadają pewne cechy wspólne, do których zalicza się: – zaskoczenie,
– presję czasu,
– niewystarczającą ilość oraz niepewność informacji, – utratę kontroli nad sytuacją,
– pojawienie się paniki,
– nienadążanie reagowania systemu na prawdziwe lub odczuwalne wydarzenia, które stają się coraz bardziej groźne,
– koncentrowanie się decydentów na krótkoterminowym planowaniu działań. Decydującego znaczenia nabiera zatem dostosowanie planowanych reguł działania do danej sytuacji, z ograniczeniem kolegialnych, wydłużających reakcję reguł wypracowa-nia decyzji13.
11 R. Socha, J. Stawnicka, B. Wiśniewski, Zarządzanie kryzysowe…, s. 53.
12 Tamże.
13 W. Kitler, Problemy zarządzania kryzysowego w państwie, Akademia Sztuki Wojennej, Warszawa 2000, s. 40.