Charakterystyka motywacji
2.2. Charakterystyka procesu motywacyjnego
Motywacja odnosi się do regulacji zachowania zaspokajającego potrze
by i dążącego do określonego celu. Na proces motywacyjny składa się wie
le tzw. motywów stanów organizmu, które wpływają na jego gotowość do rozpoczęcia lub kontynuowania układów reakcji, czynności, działań (Jach
nis, Terelak, 1998).
Szczegółowo zagadnienie motywacji przedstawia J. Reykowski (1975a, s. 23, 1992, s. 132—137). Aby powstał proces regulacji, muszą być spełnione dwa podstawowe warunki: (1) cel, do którego człowiek dąży, musi być po
strzegany jako użyteczny — subiektywnie wartościowy, (2) człowiek musi mieć przeświadczenie, że cel ten jest osiągalny w konkretnych warunkach działania z prawdopodobieństwem wyższym od zera. Czynności moty
wowane, w odróżnieniu od czynności nawykowych zewnętrznie sterowa
nych, mają charakter intencjonalny, są bowiem sterowane przez zamiar osiągnięcia celu. Zdaniem J. Reykowskiego, wytworzenie się w umyśle pewnego wyobrażenia, celu jest wynikiem procesów uczenia się i myśle
nia. Natomiast o zjawiskach motywacyjnych możemy mówić wtedy, gdy ów wyobrażony efekt uzyskuje wartość dodatnią lub ujemną (czyli staje się atrakcyjny lub awersyjny). Wyobrażenie awersyjnego lub atrakcyjnego efektu nie wywołuje automatycznie dążenia, rodzi pragnienie lub życze
nia, strach lub przykrość. Dopiero wtedy, gdy pojawi się przeświadczenie, że istnieje możliwość zrealizowania efektu pozytywnego lub uniknięcia efektu negatywnego, powstaje dążenie, nazwane tendencją motywacyjną (Reykowski, 1992). Pojawia się pojęcie „użyteczność” definiowane zwykle jako subiektywna wartość wyniku. W teoriach motywacji przez użytecz
ność celu (wyniku) określa się jego zdolność do redukcji napięcia moty
wacyjnego, a zdolność tę nazywa się również wartością gratyfikacyjną (Jachnis, Terelak, 1998). Użyteczność zależy więc zarówno od napięcia motywacyjnego, jak i od wartości gratyfikacyjnej, która z kolei zależy od oceny wyniku. Oceniając prawdopodobieństwo osiągnięcia celu (wyniku), człowiek kieruje się zarówno aktualnym doświadczeniem własnym, jak i społecznym, także analizą warunków działania.
Z tego, co już powiedziano, wynika, że motywacja cechuje się dwie
ma właściwościami: kierunkiem oraz natężeniem. Kierunek motywacji charak
teryzuje się przez wskazanie celu (lub klasy celów), do którego zmierza czynność czy działanie człowieka, bądź wskazanie na stan podmiotu, ze względu na który dane cele były wybierane. Tendencja kierunkowa pro
cesów motywacyjnych polega na zmierzaniu do określonych celów, jeśli są one dodatnie, oraz unikaniu tych celów, które są oceniane jako ujemne (Reykowski, 1992, s. 73). Natężenie motywacji jest charakteryzowane za po
mocą trzech związanych ze sobą parametrów, takich jak: siła procesu mo
tywacji, wielkość i intensywność. Siła procesu motywacji jest to zdolność do wyłączania konkurencyjnych motywów, stopień, w jakim dany motyw kontroluje zachowanie. Im silniejszy motyw, tym większa zdolność do wy
siłku, większa szybkość i siła reakcji, czyli wzrasta ilość energii zużywanej do osiągnięcia celu (intensywność). Intensywność to właściwość, od której uzależniony jest poziom mobilizacji organizmu związany z realizacją da
nego motywu. Wielkość to wartość, od której zależy rozmiar wyniku, jaki jest konieczny do zaspokojenia motywu; wraz ze wzrostem intensywności i siły dążenia rośnie, zwiększa się także liczba czynności podejmowanych w celu zaspokojenia motywu (Reykowski, 1975b, s. 579—580).
Ukierunkowanymi zachowaniami ludzi steruje motyw — uświadomienie celu i programu, umożliwiające danej osobie podjęcie określonej czynności (Obuchowski, 1983). S.S. Tomkins (1980, s. 142—143) określa motyw jako sy
gnał określonej potrzeby, ale zwraca jednocześnie uwagę, że bez wystąpienia emocji sygnał ten byłby zbyt słaby, by uruchomić działanie. Uogólniając, ter
min „motyw” odnosi się do specyficznego stanu wewnętrznego (stan pobu
dzenia aparatu regulacji), który charakteryzuje się poczuciem niespełnienia i gotowością do podjęcia mniej lub bardziej sprecyzowanej aktywności, czy
li napięcia motywacyjnego. Napięcie motywacyjne jest to specyficzna, subiek
tywna reakcja na względny brak ważnych dla człowieka potrzeb biologicz
nych, psychologicznych i społecznych, związane jest ze złożonym systemem oczekiwań i nastawień, może być wywołane przez zdarzenia i okoliczności dotyczące jednostki bądź osobiście, bądź przez kontekst (grupy społecz
ne, miejsce zamieszkania). Powstanie napięcia motywacyjnego samo przez się nie prowadzi do ukierunkowanego działania, wyraża się ono w stanie wzrastającego pobudzenia o ujemnym lub dodatnim charakterze. Ale aby to pobudzenie odegrało rolę w regulacji ukierunkowanego zachowania, musi pojawić się w polu uwagi podmiotu obiekt (sytuacja, stan rzeczy, oddziały
wanie) zdolny zredukować napięcie motywacyjne, czyli obiekt posiadający wartość gratyfikacyjną (Reykowski, 1975b).
Proces motywacyjny zawiera trzy podstawowe komponenty (elementy):
uruchomienie zachowania ukierunkowanego na cel (powstanie), przebieg procesu (podtrzymanie) i zakończenie, czyli redukcja napięcia motywacyj
nego.
Uruchomienie zachowania jest związane z motywami. Motywy po
wstają pod wpływem różnych czynników, takich jak:
— deprywacja potrzeb biologicznych bądź psychologicznych;
— ujemne oddziaływania fizyczne (np. bodźce przykre, drażniące, wywo
łujące ból, strach);
— oddziaływania, które wpływają na poczucie własnej wartości (obniżają
co lub podwyższająco);
— działanie czynników zakłócających czynności praktyczne (frustracja, stres, konflikt);
— zadania postawione samemu sobie lub otrzymane z zewnątrz;
— informacje, które naruszają lub umacniają system przekonań jednostki (jej wyobrażenia o świecie, jej zasady, normy), tzn. takie, które stwarzają stan niepewności bądź przeciwnie — zapewniają możliwości zreduko
wania niepewności;
— zdarzenia, okoliczności dotyczące jednostki osobiście bądź też innych osób (Reykowski, 1992, s. 75—76).
Źródłem zachowania, także mechanizmem podtrzymującym zacho
wanie, mogą być czynniki emocjonalne, np. osiągnięcie pozytywnego afektu (od prostej przyjemności do poczucia szczęścia) lub uniknięcie negatywnego afektu (od przykrości do traumy) (Łukaszewski, Doliński, 2000). P.R. Pintrich i E.V. DeGroot (1990, s. 35) do wymienionych bodźców proponują dołączyć trzy komponenty:
— komponent wartości — dlaczego jednostka chce to robić albo dlaczego to robi;
— komponent możliwości — w jakim stopniu jednostka jest w stanie to zrobić oraz czy i w jakim stopniu jest w stanie to osiągnąć;
— komponent afektu — jakie emocje (co do znaku i co do treści) wzbudza w jednostce założony wynik i zakładane działanie.
W ujęciu Pintricha i DeGroota przewiduje się, że motywacja jest tym silniejsza, im więcej wart jest wynik, jaki ma zostać osiągnięty, im większe są osobiste możliwości podmiotu, zapewniające mu wykonywanie działań przynoszących efekt oraz im silniejsze są emocje związane z wynikiem i działaniem. H. Heckhausen i F. Rheinberg (1980) w poznawczym mode
lu motywacji stwierdzają, że skłonność danej osoby do działania staje się tym silniejsza, im większa pewność, że skutek działania pociągnie za sobą następstwa o wysokiej wartości bodźca oraz im bardziej skutek ten zależy od własnego działania, a nie wyniku niejako automatycznie pochodzącego z biegu rzeczy.
Podtrzymywanie działań dotyczy fazy wykonaniowej. P.M. Gollwitzer (1990, s. 53—92), przedstawiając model przebiegu procesu motywacyjne
go, przyjmuje, że każde działanie zaczyna się od sformułowania pragnień i kończy na nim. Między początkowymi a końcowymi pragnieniami wy
różnia autor cztery fazy działania:
(1) fazę przeddecyzyjną, podczas której dokonuje się wyboru między pra
gnieniami; faza ta kończy się decyzją — podmiot wybiera, co będzie robił;
(2) fazę przeddziałaniową, która następuje po decyzji; jest to faza planowa
nia zachowania — kiedy je wykonać, jaki czas jest do dyspozycji; faza ta kończy się sformułowaniem planu;
(3) fazę wykonaniową, która zaczyna się wraz z początkiem realizacji planu, a kończy obserwacją konsekwencji, jakie przynosi zakończenie zada
(4) fazę podziałaniową, która zawiera w sobie operację ewaluacji wyniku, nia;
kiedy sprawdza się, czy wynik i jego konsekwencje spełniają sformuło
wane wcześniej oczekiwania, czy konieczne jest sformułowanie następ
nego celu.
Czynnikami istotnie wpływającymi na podtrzymywanie motywacji są: (1) pragnienie gratyfikacji (koncentracja uwagi na gratyfikacji wyni
kającej z zachowania skłania do niecierpliwości, natomiast odwrócenie uwagi od gratyfikacji może być sposobem podtrzymywania działań dłu
goterminowych); (2) przekonanie o swobodzie wyboru (świadomość, że ist
nieje wybór, może być czynnikiem zwiększającym wytrwałość); (3) prze
konanie o wpływie na zdarzenia (ludzie z dużym poczuciem wpływu nie tylko wybierają trudniejsze zadania, ale też lepiej sobie z nimi radzą);
(4) zwrotny dopływ informacji o osiąganych wynikach (brak informacji o wyniku jest czynnikiem redukującym motywację, natomiast zwrotna informacja o postępach jest czynnikiem podtrzymującym) (Reykowski, 1992).
Redukcja napięcia motywacyjnego, zdaniem J. Reykowskiego (1975b, s. 587), następuje pod wpływem różnych czynników:
(1) napięcie motywacyjne słabnie lub zanika, gdy jednostka osiągnie cel, a cel ma właściwości redukcji motywu, czyli wartość gratyfikacyjną;
(2) napięcie może opadać spontanicznie, jeśli trwało bardzo długo; wiąże się to z rozpadem mechanizmów regulacyjnych, w których powstawa
ło, lub też z ich wyczerpaniem;
(3) napięcie podlega zmianom wskutek cyklicznych zmian zachodzących w ustroju; wewnętrzny rytm czynności życiowych może powodować wahania ogólnego pobudzenia, które mają wpływ również na poziom napięcia motywacyjnego;
(4) napięcie motywacyjne może być usuwane przez inne konkurencyjne, silne napięcia, np. napięcie związane z zagrożeniem życia można stłu
mić dążeniem do zdobycia prestiżu;
(5) napięcie motywacyjne może być zredukowane także pod wpływem ja
kichkolwiek bardzo silnych podrażnień i związanych z nimi gwałtow
nych reakcji (np. akty agresji);
(6) napięcie motywacyjne może być zredukowane pod wpływem niespe
cyficznych oddziaływań czynników biochemicznych, takich, które re
dukują poziom aktywacji, np. środki uspokajające, bądź wytwarzają stan zadowolenia, np. narkotyki.
Autor stwierdza, że spośród wszystkich wymienionych czynników re
dukcji napięcia motywacyjnego podstawowym jest czynnik pierwszy, czyli
obiektywne rozwiązanie sytuacji motywacyjnej. Tylko wtedy, gdy jest ona prawidłowo realizowana, jednostka zachowuje zdolność do prawidłowe
go rozwoju i funkcjonowania. Pozostałe formy występują w wypadkach szczególnych, gdy zaczynają dominować, następują degradacyjne zmiany w psychice jednostek (Reykowski, 1975a).
Zdaniem W. Łukaszewskiego (2000, s. 454), zaprzestanie przez jed
nostkę działania jest związane z gratyfikacją: po pierwsze, gdy występuje brak oczekiwanych gratyfikacji, po drugie, w konsekwencji stosowanych zabiegów zwielokrotnienia gratyfikacji może dojść do nasycenia nimi (ce
lem działania jest osiągnięcie jak największej ilości czegoś, wynik nie ma charakteru stałego).
Reasumując, motywacja składa się z bardzo różnych jakościowo skład
ników i wiąże się z bardzo różnymi procesami. W aktywującym ukierun
kowaniu naszego zachowania na pewien cel uczestniczą procesy poznaw
cze, takie jak: sformułowanie celu, oczekiwania, wyjaśnienie przyczyn, orientacje aksjologiczne, samokontrola, także afekty stwarzające określone bodźce, stanowiące wskazówkę dla podmiotu, że coś istotnego dzieje się aktualnie w jego zewnętrznym środowisku, w jego ciele albo w systemie poznawczym. Procesy poznawcze prowadzą do powstawania kategorii, które opatrujemy etykietami. Etykiety, którymi się posługujemy, często wpływają na to, jak postrzegamy i interpretujemy przyczyny danego wyda
rzenia. Prowadzą również do tworzenia się przekonań, postaw i wartości, stereotypów, są bardzo oporne na zmiany. Oporność ta wynika z ludzkiej skłonności do takiego przetwarzania informacji, aby pasowały do struktur poznawczych oraz zachowań danego człowieka. Z tego własnie wynika skomplikowany charakter procesu motywacyjnego.