Pojęcie motywacji i rodzaje motywacji

Jeśli mówimy o próbach zrozumienia ludzkiego zachowania, to jed­

nocześnie mówimy o rozumieniu zasad motywacji. Dlatego badając zachowanie sprawcy przemocy, pytamy o przyczyny tego zachowania

— musimy znaleźć mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie, ukie­

runkowanie i zakończenie działania, czyli motywację. Psychologowie zajmujący się problematyką motywacji w różny, a jednak zbieżny spo­

sób definiują tę kwestię. Każdy niemal system teoretyczny zaproponował własne ujęcie tematu.

W podejściu ewolucyjnym motywację pojmuje się jako gotowość do wy­

konania pewnego utrwalonego wzorca zachowania uruchamianego przez bodźce wyzwalające (ujęcie etologiczne) lub niespecyficzną tendencję do rozpowszechniania własnych genów (ujęcie socjobiologiczne) (Łukaszew­

ski, 2000).

W Freudowskiej koncepcji popędów zachowanie jednostki jest postrze­

gane w pierwszym rzędzie jako wynik maksymalnie dynamicznych, wza­

jemnie skonfliktowanych procesów wewnętrznych; realizacja zachowania podporządkowana jest popędom.

W psychologii behawioralnej skłonność do danego zachowania jest uzależniona od popędów i wzmocnień; jedno i drugie musi być dane jed­

nocześnie, aby rzeczywiście został ukazany sposób zachowania. Popęd uruchamia zachowanie, a wzmocnienie je kończy. Według C. Hulla (za:

Łukaszewski, 2000), zachowanie jest funkcją popędów i nawyków, nato­

5*

miast R.S. Woodworth i H. Schlosberg (1963) eksponują w procesie moty­

wacyjnym zjawisko nastawienia i poznania.

A. Maslow w psychologii humanistycznej określa, że motywacja jest uniwersalną właściwością praktycznie każdego pobudzenia organizmu.

Według autora, motywacja jest niekończąca się, płynna i złożona. Maslow zakłada obecność dwóch mechanizmów motywacyjnych: potrzeby nie­

doboru i potrzeby wzrostu — są one nazwane metapotrzebami (Maslow, 2006). Mechanizm motywacyjny w nurcie psychologii humanistycznej od­

wołuje się do potrzeb ułożonych hierarchicznie, najważniejsza wśród nich jest potrzeba samorealizacji. Zdaniem C.R. Rogersa (1965, s. 101), u wszyst­

kich organizmów można dostrzec jedną podstawową skłonność do realiza­

cji, podtrzymywania i doskonalenia swojej tożsamości; ważnymi potrzeba­

mi motywującymi zachowanie są: potrzeba akceptacji oraz pozytywnego obrazu samego siebie.

Koncepcje poznawcze: teoria równowagi poznawczej (Heider, 1946, 1958, za: Łukaszewski, 2000) oraz teoria dysonansu poznawczego (Festin­

ger, 2007; Zimbardo, 2004) — wiążą motywację z procesami przetwarza­

nia informacji, z dostatkiem lub jej brakiem, ze zgodnością informacji lub z konfliktem informacyjnym, równowagą lub dysonansem poznawczym.

W teorii wyznaczania celu E.A. Locke’a i G.P. Lathama (1990) zwraca się uwagę na rolę celów, którymi ludzie motywują się do działania. Nadają one działaniu kierunek, kierunek zapewnia wartość.

Dzisiejsza psychologia motywacji charakteryzuje się tym, że nie stara się tłumaczyć zachowań ani samymi tylko cechami osoby (popędy, instynkty), ani samymi tylko cechami sytuacji (bodźce, impulsy itp.), zamiast tego mo­

tywacja rozumiana jest jako „rezultat wzajemnej relacji między konkretną osobą a konkretną sytuacją” (Rheinberg, 2006, s. 43).

K. Lewin (za: Rheinberg, 2006, s. 50), tłumacząc zachowanie osoby, sięga do czynników związanych z osobą i sytuacją. Ani same popędy, nawyki i związane z potrzebami napięcia, ani też same bodźce sytuacyjne, naciski, pokusy nie mogą zadawalająco tłumaczyć zachowania jednostki, trzeba za­

wsze uwzględnić jednocześnie obie grupy czynników. To, że złożone i waż­

ne zjawiska życiowe można wyjaśnić dopiero wtedy, gdy uwzględni się jed­

nocześnie cechy osoby i sytuacji, podkreśla K. Lewin, ale jakie to mają być cechy — wyjaśnia A. Murray (Franken, 2005; Zimbardo, 2004). Porządkuje on potrzeby według rodzaju czy tematu relacji, jaka zachodzi między oso­

bą a otoczeniem. Elementem decydującym przy określaniu tematu takiej relacji jest cel, na który aktualnie zachowanie osoby jest ukierunkowane.

F. Rheinberg (2006, s. 18) motywacją nazywa „ukierunkowanie aktu­

alnego aktu życiowego na pozytywnie oceniany stan docelowy”. Według autora, w takim ujęciu mieści się zarówno motywacja „do dążenia ku cze­

muś”, jak i „do odsunięcia od siebie czegoś, co budzi niechęć”. W ukie­

runkowaniu tym uczestniczą najrozmaitsze procesy w sferze zachowań i doznań, które w różnym stopniu na siebie oddziaływają i ze sobą współ­

działają. Rheinberg (2006) i Heckhausen (1989) uważają, że pojęcie moty­

wacji nie odzwierciedla zatem homogenicznej jedności, jest raczej pewnym tworem abstrakcyjnym, z którego pomocą spośród wielu różnych proce­

sów życiowych wyodrębnia się i rozważa te, które pozostają w związku z wytrwałym ukierunkowaniem naszego zachowania na pewien cel.

R.E. Franken (1988, 1993) twierdzi, że u podłoża motywacji leży proste założenie, iż każde zachowanie ma swoją przyczynę, a celem badacza jest jej znalezienie. Autor wyodrębnia dwa typy motywacji: dążenie do czegoś i unikanie czegoś.

Zdaniem W. Łukaszewskiego (2000, s. 427), termin „motywacja” stoso­

wany jest w psychologii do opisu wszelkich mechanizmów odpowiedzial­

nych za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymywanie i zakończenie zachowania. Dotyczy on zarówno mechanizmów zachowań prostych, jak i zachowań złożonych, zarówno mechanizmów wewnętrznych, jak i ze­

wnętrznych, afektywnych i poznawczych. Według autora, tak szerokie po­

jęcie motywacji nasuwa pewne problemy, np. wszelkie odruchy należałoby traktować jako mechanizm motywacyjny, ale też węższe ujęcie motywacji wyklucza zachowanie sterowane przez instynkty — w tej sytuacji, zda­

niem autora, lepsze wydaje się ujęcie szersze.

J. Reykowski (1975a, b, 1992) uważa, że pojęcia motywacji używamy do wyjaśnienia celowego zachowania się ludzi, a ściślej, wyjaśnienia kierunku ludzkich czynności i energii, z jaką dany kierunek jest realizowany. Kon­

kretnym przejawem motywacji jest proces motywacyjny. Przez ten termin Reykowski (1975b, s. 579) rozumie proces regulacji, który steruje czynno­

ściami człowieka tak, aby doprowadziły one do osiągnięcia określonego efektu, takiego jak zmiana zewnętrznego stanu rzeczy, zmiana w samym sobie (np. nauczenie się czegoś), czy zmiana własnego położenia fizyczne­

go, społecznego (np. zmiana pracy). Wynik, którego człowiek jest świado­

my, nazywany jest przez autora celem (Reykowski, 1992).

Zauważyć należy, że w każdym ujęciu teoretycznym motywację poj­

muje się jako zespół mechanizmów, które uruchamiają, ukierunkowują i podtrzymują działanie jednostki. Mechanizmy te są odmiennie opisywa­

ne w poszczególnych koncepcjach. Wyróżniają się jednak dwa aspekty mo­

tywacji: pierwszy — ukierunkowanie działania na określony cel, drugi — pełnienie funkcji sterowania czynnościami tak, aby doprowadziły one do określonego wyniku (aspekt wyartykułowany w definicji J. Reykowskiego, regulacyjna rola motywacji). W procesie motywacyjnym należy uwzględ­

nić relacje pomiędzy osobą a sytuacją.