Pojęcie przemocy często jest używane zamiennie z psychologicznym pojęciem agresji, co może sugerować, że są one synonimami. Szczególnie w publikacjach niemieckich dochodzi z jednej strony do prawie zamien
nego stosowania obu terminów (Aggression, Gewalt, por. Nolting, Knopf, 1998), traktowanych synonimicznie, z drugiej strony można zaobserwo
wać, że pojęcie przemocy wypiera pojęcie agresji. Także w USA termin violence stosowano przeważnie na określenie pospolitych i przestępczych zachowań agresywnych, a obecnie również w innych przypadkach opisu agresji lub tyranizowania (Reiss, Roth, 1994; Loeber, Stouthamer ‑Loeber, 1998). Niekiedy autorzy używają zamiennie wspomnianych pojęć bez za
dbania o specyfikację poszczególnych zakresów znaczeniowych. W szer
szym ujęciu także w Polsce stosuje się termin przemocy, ale nie rezygnuje się zupełnie z pojęcia agresji, stosując za to częściej kombinację terminolo
giczną agresja — przemoc. A. Frączek (1996, s. 37) przyjmuje, że „agresja czy przemoc interpersonalna to czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi, np. specyficzne zachowanie, aranżowanie określonych sy
tuacji — stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób, tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości”. Tak ro
zumianą agresję/przemoc przeciwstawia się czynnościom społecznym, tj. zachowaniu zorientowanemu na dobro innych, prowadzącemu do ko
rzystnych dla innych osób następstw. Należy zaakcentować, że w defi
nicjach agresji i definicjach przemocy przedstawionych w literaturze te
matu (zob. podrozdział 1.1. oraz 1.2.1.) zauważa się właściwości wspólne tych dwóch pojęć: (1) przemoc i agresja są działaniami intencjonalnymi, (2) przemoc i agresja naruszają prawa i dobra osobiste jednostki, (3) prze
moc i agresja powodują zawsze jakieś skutki, (4) przemoc i agresja są zja
wiskami powtarzalnymi.
Czy zatem przy wspólnych, wręcz takich samych kryteriach, pojęcie przemocy może być rozumiane jako synonim agresji? Pytanie to skłania więc do zastanowienia i dlatego kilka słów należy poświęcić temu zagad
nieniu.
W psychologii najczęściej analizuje się dwa sposoby pojmowania agre
sji (Aronson, 1995). Podejście pierwsze, określane mianem obiektywnego, zwraca uwagę na skutki wywoływane przez dane zachowanie, obser
wowalne konsekwencje zachowania jednostki agresywnej dla otoczenia społecznego. Z kolei podejście drugie, określane mianem subiektywnego, akcentuje stronę podmiotową osoby działającej, jej specyficzny stan emo
cjonalny lub występujący u niej zamiar zranienia, wywołania cierpienia, bólu u innej osoby, a więc bierze się tu pod uwagę intrapsychiczne struk
tury regulacyjne, czyli intencję i występowanie negatywnych emocji, takich jak: gniew, niechęć, ukierunkowanych na obiekt agresji. Najczę
ściej mamy do czynienia z definicjami, które, aczkolwiek uwzględniają element obiektywny, akcentują przede wszystkim stronę subiektywną zachowania. Przyjmowana definicja agresji mówi, że jest to zachowanie zachodzące w procesie interakcji między ludźmi, posiadające tło interper
sonalne skierowane przeciwko innym osobom lub rzeczom, przybierające formę ataku, w wyniku którego wyrządza się krzywdę natury fizycz
nej, werbalnej, moralnej (Kosewski, 1977; Frączek, 1979; Tedeschi, Felson, 1994). Przy analizowaniu zjawiska agresji zwraca się uwagę na intencję leżącą u podstaw takiego zachowania, co z kolei zakłada oczekiwanie, że zachowanie takie doprowadzi do pewnego szczególnego rezultatu w po
staci jakichś skutków. Oczywiście, wyłącza się tu takie zachowania, które wiążą się z niezamierzonymi szkodami, obrażeniami (wypadek, zanie
dbanie), natomiast zalicza się te, które miały wyrządzić komuś krzywdę, ale z jakichś przyczyn nie doprowadziły do zaplanowanych konsekwen
cji. Brak działania również można zaklasyfikować jako agresywny, jeśli weźmie się pod uwagę intencję wyrządzenia szkody. Następne uściślenie odnosi się do chęci uniknięcia aktywności przez osobę będącą obiektem działania. Mniejsze znaczenie ma klasyfikowanie zachowań jako agre
sywnych na podstawie norm społecznych i wartościowania moralnego.
Zatem pojęcie agresji traktuje się jako określenie nadrzędne wobec prze
mocy, kumulujące w sobie zarówno motywy, negatywne uczucia i na
stawienia, jak i konkretne zachowania jednostki (Remschmidt, Schmidt, Strunk, 1990).
W odróżnieniu od agresji, oscylującej między dodatnią i ujemną wła
ściwością psychologiczną, przemoc przedstawia się jednoznacznie jako negatywną. Jest pewnym rodzajem wywierania wpływu na proces my
ślowy, zachowanie lub stan fizyczny osoby, bez jej przyzwolenia. Celem stosowania przemocy jest aktywne wywieranie wpływu w niepożądany sposób na ofiarę, aby zmusić ją do postępowania zgodnie z wolą agreso
ra. „Przemoc to silne oddziaływanie na osobę lub własność w celu znisz
czenia, ukarania lub kontroli” (Geen, 1998, s. 327), „szkodliwe fizyczne napaści, które nie są w żaden sposób uprawnione” (Archer, Browne, 1989, s. 15). Ogólnie rzecz biorąc, pod pojęciem przemocy rozumie się wymie
rzone i celowe zachowania, zmierzające do szkodzenia innym, ewentu
alnie przybierające destruktywny lub awersyjny charakter. W przeci
wieństwie do agresji, której przypisuje się często charakter reaktywny, przemoc określana jest przeważnie jako intencjonalne użycie siły, które narusza porządek moralny. Agresję rozumie się jako reakcję na różne
bodźce zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu, nie
zgodną z ogólnie przyjętymi zasadami, prowadzącą do przemocy. Prze
moc wiązałaby się zatem z zamierzonym użyciem siły fizycznej prze
ciw drugiej osobie, motywowanej niekiedy złością i gniewem. Polega na bardziej świadomym wywieraniu presji na słabszą jednostkę lub grupę, na wykorzystaniu własnej przewagi fizycznej lub psychicznej. Wiąże się z fizycznym i psychicznym przymusem, z działaniem wbrew woli jednostki i na jej szkodę. Pojęcie agresji łączyłoby się z zachowaniami, których intencją jest sprawienie bólu lub uzyskanie przewagi nad inny
mi, przy czym zachowania te nie muszą koniecznie obejmować ataku fizycznego.
Nie każde zachowanie agresywne prowadzi do stosowania przemocy.
W. Domachowski (2001, s. 20) zwraca uwagę, że poza teorią frustracji — agresji, żadna z pozostałych teorii dotyczących przyczyn agresji nie okre
śla obiektu agresji ani jej formy. Brak obiektu sugeruje, że i forma przeja
wiania się agresji może być zróżnicowana. Jeśli założyć, że przemoc jest tylko jedną z form, jakie może przyjąć agresja, to należy wnioskować, że agresja nie musi się przejawiać jako wywieranie wpływu i żaden z efek
tów wzbudzonej agresji nie musi prowadzić do uzyskania pożądanego wpływu, który stanowi istotę przemocy, pożądanego z punktu widzenia osoby wywierającej wpływ. Zdaniem W. Domachowskiego (2001, s. 21), przemoc jest abstrakcyjnym terminem służącym do określenia niepo
żądanego (niezgodnego z preferowanymi w danym kręgu kulturowym wartościami) wywierania wpływu. Natomiast „stosowanie przemocy” to pojęcie, którym się określa aktywne wywieranie wpływu w niepożądany sposób.
W badaniach psychologicznych nad przemocą ujmuje się ją jako jed
ną z kategorii agresji. Jednakże, jak zaznacza Hurrelmann (1995, s. 98, za: Surzykiewicz, 2000), w ostatnich latach coraz częściej pojęcie prze
mocy staje się nadrzędnym określeniem agresywnych zachowań i tylko przez zastosowanie odpowiednich przymiotników modyfikuje się jego znaczenie, jak np. przemoc werbalna, przemoc seksualna. Okazuje się, że następuje rozszerzenie znaczenia pojęcia przemocy z obszaru aktów fizycznych na pozostałe formy zachowań agresywnych. Początkowo po
jęcie to stosowane było na określenie wyłącznie fizycznej agresji, służyło opisowi zamierzonych fizycznych aktów, obecnie nadaje się przemocy charakter pojęcia głównego (Surzykiewicz, 2000, s. 20). Dokonuje się tego poprzez stosowanie określonych specyfikacji pojęcia przemocy: fi
zycznej, werbalnej, psychicznej, seksualnej. Można zatem podkreślić, że w wąskim znaczeniu przemoc traktowana jest jako odpowiednik agresji fizycznej, natomiast szersze ujęcie przemocy rozciąga się na dalsze kate
gorie agresji, tzw. psychicznej, przejawiającej się w werbalnych i fizycz
nych formach o cechach przymusu i ograniczenia wolności (Dąbrowska‑
‑Bąk, 1995).
Agresja może mieć charakter konstruktywny i oznaczać rozwój lub destruktywny, równoznaczny z przemocą. Agresja konstruktywna (np.
wywołanie konfliktu w słusznej sprawie) najczęściej prowadzi do łamania norm społecznych, destruktywna (np. bicie kolegi) — do zachowań prze
stępczych. W codziennym życiu spotykamy się z czynami uznanymi za agresywne, których celem jest jednocześnie rozwój i przemoc (np. wzajem
ne zabijanie się żołnierzy w wojnach narodowowyzwoleńczych). W przy
toczonych przykładach obok siebie występują społecznie akceptowane dą
żenia do wolności i nieakceptowana przemoc.
Podsumowując, można zauważyć, że doszło do eksploracji pojęcia prze
mocy z bezpośrednich aktów, mających charakter agresji fizycznej na różne pośrednie formy zachowań agresywnych i w konsekwencji zaszło zjawisko swoistej dyfuzji pojęć agresji i przemocy. Stąd stosowana terminologia wy
daje się mało precyzyjna, jej spektrum znaczeniowe rozciąga się na wielu płaszczyznach obejmujących działania jednostek i funkcjonowanie struk
tur, osób i rzeczy. Zdaniem W. Melzera (1998), doszło do tego m.in. przy uwzględnieniu kompleksu różnych, instytucjonalnych i ogólnospołecz
nych procesów, mających wpływ na agresywne zachowanie. Konkludując, termin „przemoc” oznacza najbardziej szkodliwą formę, podtyp agresji obejmujący skrajne formy agresji fizycznej. Wyraża aspekt interakcyjny, np. jakość relacji sprawca — ofiara pozwala na w miarę całościowe ujęcie zjawiska i zoperacjonalizowanie go dla empirycznych celów. Kładzie się mocniejszy akcent na przemoc jako formę zachowania wynikającą z trud
ności indywidualnego reagowania w bliskich kontaktach interpersonal
nych oraz w sytuacjach ekspozycji społecznej. Termin „przemoc” wyraża także aspekt instytucjonalno ‑strukturalny (organizacja szkoły i warunki) oraz uwzględnia uwarunkowania ogólnospołeczne (wpływy społeczno‑
‑kulturowe), a więc w konsekwencji, umożliwia przeprowadzenie wielo
poziomowych analiz. Zauważa się, że większość badaczy posługuje się różnymi definicjami przemocy w zależności od specyfiki danej dyscypliny i postawionych sobie celów badawczych.