Motywacja czynów przestępczych w ujęciu Józefa K. Gierowskiego

Zadaniem J.K. Gierowskiego (1996b, s. 132), pojęcie motywacji można traktować w szerszym znaczeniu jako „względnie stałą tendencję człowie­

ka do realizowania określonych celów, zadań życiowych, wartości”. Takie rozumienie pozostaje w bezpośrednim związku z psychologią osobowo­

ści, w tym zwłaszcza z koncepcją, która zgodnie z psychologią poznaw­

czą, traktuje osobowość człowieka jako funkcjonalną całość, regulującą i integrującą wszelkie jego czynności i zachowania. Motywacja jest więc przejawem i efektem pełnienia przez osobowość jej podstawowych regu­

lacyjnych funkcji.

Motywację utożsamia się również — definiując ją wężej — z procesem motywacyjnym, który znajduje się u podstaw każdego zachowania. Skła­

da się on z: przyczyn konkretnego zachowania, sposobu i celu działania.

O zachowaniu takim mówi się, że jest ono sprzeczne ze stałymi właściwo­

ściami osobowościowymi sprawcy, wynika bądź z działania zmiennych psychopatologicznych, bądź też z silnej presji czynników sytuacyjnych za­

burzających lub wyłączających możliwość pełnienia przez osobowość jej adaptacyjnych regulacyjnych funkcji (Gierowski, 1996b).

Według J.K. Gierowskiego (1996b, s. 137—139), diagnoza procesu moty­

wacyjnego sprawców przestępstw to dwa elementy zmiennych:

(1) Sytuacyjne i osobowościowe przesłanki procesu motywacyjnego — ogólne tło motywacyjne.

(2) Psychologiczna charakterystyka mechanizmów procesu motywacyjnego, kie-runku i nasilenia motywacji, poziomu regulacji czynności oraz stopnia samo-kontroli.

Ogólne tło motywacyjne tworzą czynniki osobowościowo ‑biologiczne i sytuacyjne, które miały wpływ na sprawcę w momencie popełnie­

nia przez niego czynu (Gierowski, Jaśkiewicz‑Obydzińska, Najda, 2008, s. 346—349).

Czynniki osobowościowe tworzą indywidualne osobowościowe tło mo­

tywacyjne. Obejmują stałe sposoby reagowania jednostki, przeżywania czy też oceniania i postrzegania otoczenia, sytuacji, siebie. J.K. Gierowski (1996b, s. 139) wymienia: (1) labilność i nadpobudliwość emocjonalną, sta­

nowiącą nierzadko energetyczną gotowość do zachowania agresywnego, (2) skłonność do kumulowania napięcia emocjonalnego, (3) niedojrzałość rozumianą jako stan, w którym brak pełnej kontroli procesów poznaw­

czych nad emocjonalnymi. Osobowościowe tło motywacyjne obejmuje więc: cechy temperamentalne człowieka, jego życie emocjonalne, potrzeby, oczekiwania i dążenia, jak również poziom sprawności i strukturę proce­

sów poznawczych, inteligencji, także obraz siebie, wrogie postawy wobec najbliższego otoczenia, małą odporność na stresy oraz mechanizmy obron­

ne jednostki.

Opis aktualnie funkcjonujących mechanizmów psychologicznych sta­

nowi punkt wyjścia dla czynników zmierzających do ustalenia genezy i historii rozwoju zmiennych osobowościowych. Konieczna jest więc ana­

liza linii życiowej sprawcy — socjalizacji, a więc warunków wychowaw­

czych, rozwojowych, środowiska rodzinnego, metod wychowawczych, osób znaczących w rodzinie, chorób i przebytych urazów. Istotna staje się możliwość ustalenia środowiskowego bądź biologicznego uwarunkowa­

nia określonych mechanizmów osobowości czy zaburzeń zachowania, co w konsekwencji jest bardzo ważne dla diagnozy procesu motywacyjnego (Gierowski, 1996b).

Czynniki sytuacyjne mogą mieć charakter bądź to sytuacji trudnej: ciągłej (przewlekłej), bądź też bezpośrednio poprzedzać zachowanie przestępcze (najczęściej dotyczy to zabójstw). J.K. Gierowski (1996b, s. 137) przyjmuje za E. Nęcką (1979) następujący podział sytuacji trudnych:

(1) deprywacja ważnych potrzeb biologicznych lub psychologicznych;

(2) przeciążenie, tj. konieczność wykonywania zadań przekraczających możliwości fizyczne lub psychiczne jednostki;

(3) sytuacja bolesna, tj. konieczność znoszenia bólu fizycznego, psychicz­

nego lub „moralnego” (obelga, poniżanie, zawstydzenie, krzywda itp.);

(4) konflikt motywacyjny, który może być także uważany za podwójną de­

prywację (dwóch lub więcej potrzeb jednocześnie);

(5) zagrożenie, czyli układ bodźców niegroźnych, ale sygnalizujących po­

jawienie się jakichś przykrości;

(6) utrudnienie czynności z powodu braku elementów potrzebnych do jej wykonania lub z powodu przeszkody w jej realizacji.

Każda z przytoczonych sytuacji stanowi innego rodzaju problem, inne więc mogą być sposoby rozwiązywania i przezwyciężania ich przez jed­

nostkę. Ważna jest tu rola aktywności własnej w przezwyciężaniu czynni­

ków stresowych, ocenie sytuacji, sposobów radzenia sobie w niej. W przed­

stawionym wykazie sytuacji trudnych można zauważyć, że nie stanowi on podziału czynników wzajemnie się wykluczających. W sytuacji krymi­

nogennej dochodzi do współwystępowania i wzajemnego nakładania się trudności i problemów.

Oprócz tła motywacyjnego, które stanowią osobowościowe i sytuacyj­

ne uwarunkowania procesu motywacyjnego, wyjątkowe znaczenie mają wybrane właściwości procesu motywacyjnego, takie jak: kierunek, nasilenie (natę­

żenie) motywacji, poziom regulacji czynności uruchamianych przez sprawcę oraz stopień samokontroli.

Kierunek i natężenie motywacji jako dwie podstawowe właściwo­

ści procesu motywacyjnego zostały wymienione i scharakteryzowane przez J. Reykowskiego (1975a, 1992), opisane w poprzednim podrozdziale.

J.K. Gierowski przyjął za J. Reykowskim, że tendencja kierunkowa proce­

sów motywacyjnych polega na zmierzaniu do określonych celów, jeżeli są to cele dodatnie, lub unikaniu tych działań, celów, które są oceniane jako ujemne. Natomiast natężenie motywacji należy rozpatrywać, tak jak okre­

ślił to J. Reykowski, za pomocą trzech parametrów: siły, wielkości i inten­

sywności.

Na szczególną uwagę wśród zmiennych opisujących wybrane właściwo­

ści procesu motywacyjnego zasługuje ustalenie poziomu regulacji czynności sprawców przestępstwa. W obszarze struktur regulacyjnych można wyod­

rębnić dwa podstawowe poziomy regulacji: poziom popędowo ‑emocjonalny

oraz poziom struktur poznawczych (Gierowski, 1996b; Gierowski, Jaśkie­

wicz‑Obydzińska, Najda, 2008).

Poziom popędowo ‑emocjonalny opiera się na doświadczeniach emo­

cjonalnych jednostki uzyskanych z trzech głównych źródeł: ze świata zewnętrznego, z narządów wewnętrznych, z własnych czynności. Proces uczenia się umożliwia wyodrębnienie źródeł tych doświadczeń, naucze­

nie się sygnałów tych doświadczeń oraz opanowanie sposobów unikania doświadczeń ujemnych i osiągania dodatnich. Mechanizmy regulacyjne powstają jako rezultat tworzenia się struktur, których ogniwem central­

nym jest określona emocja, wywołana przez pobudzenie zewnętrzne, wewnętrzne lub własną aktywność podmiotu (Reykowski, 1975a). Kon­

kretyzując, poziom popędowo ‑emocjonalny powstaje we wczesnych fa­

zach ontogenezy i jest rezultatem wytwarzania się związków między bodźcami emocjonalnymi a rozmaitymi sygnałami, reakcjami (Gierow­

ski, 1996b).

Nad strukturą poziomu popędowo ‑emocjonalnego nadbudowuje się wyższy poziom regulacyjny: poziom struktur poznawczych. Wokół emocji formułują się schematy poznawcze i czynnościowe. Mechanizmy te nasta­

wiają podmiot na odbiór określonych pobudzeń, warunkują powstawanie odpowiednich emocji i napięć motywacyjnych, uruchamiają określone wzory reagowania — sterują czynnościami zorientowanymi na osiągnię­

cie określonych celów (Reykowski, 1975b). Rezultatem tych oddziaływań jest coraz bardziej rozległa sieć poznawcza w umyśle człowieka. Dwupo­

ziomowy system struktur regulacyjnych pozwala rozpatrywać dynamikę zachowania człowieka jako dynamikę określoną przez relacje między tymi dwoma poziomami struktur. Poza tym znajduje odpowiedniki w wielu konstrukcjach prawa karnego, rozpatrując czyn przestępczy jako przejaw zaburzonej równowagi między rozumem czy intelektem człowieka a jego emocjami.

Z poziomem regulacji czynności związana jest samokontrola zachowania, rozumiana najczęściej jako umiejętność działania racjonalnego, opanowa­

nia stanów frustracji, umiejętność unikania lub omijania przeszkód oraz zmniejszania prawdopodobieństwa występowania frustracji poprzez sta­

wianie sobie plastycznych celów i stosowanie optymalnych środków ich realizacji (Stanik, Erenbrod, 1980; Gierowski, 1996a).

Zdaniem Jakubika (1997, s. 184), struktura „ja” generuje nie tylko moty­

wację do samookreślenia, zachowania poczucia własnej odrębności i tożsa­

mości, potwierdzenia ochrony i podwyższenia poczucia własnej wartości, ale także motywuje do utrzymania i powiększenia samokontroli (przewidy­

wania swoich reakcji i zdolności do kierowania samym sobą) oraz kontro­

li nad otoczeniem zewnętrznym (zdolność do wywoływania pożądanych zmian w otoczeniu i przewidywania biegu zdarzeń). Informacje zapowiada­

jące możliwość utraty samokontroli i kontroli nad otoczeniem są odbierane jako zagrożenie dla „ja”. Brak czy też ograniczenie samokontroli może wy­

rażać się dwojako: po pierwsze — jako niezdolność do panowania nad im­

pulsami, które powstają na skutek pobudzenia mechanizmów popędowo‑

‑emocjonalnych (np. potrzeby pokarmowe, agresywne), bądź jako rezultat pobudzenia emocjonalnego wywołanego przez czynniki stresowe (np.

strach, wściekłość, gniew). Może występować też niezdolność do kontroli impulsów, powstająca w związku z pobudzeniem motywacji wywołanej przez zaangażowanie się struktur poznawczych (np. zazdrość, tęsknota, współczucie). Po drugie — jako niedostosowanie podejmowanych działań do cech rzeczywistości, co często jest następstwem zniekształcenia czyn­

ności umysłowych człowieka przez czynniki emocjonalno ‑motywacyjne.

Przejawem takiego zniekształcenia jest selektywność czynności poznaw­

czych, wyrażająca się w niespostrzeganiu tego, co pozostaje w sprzeczno­

ści z dominującymi emocjami, także w tendencjach modyfikujących ob­

raz rzeczywistości. Do skrajnych form należą: halucynacje, iluzje, urojenia (Gierowski, 1996b, s. 142).

Przyjęcie dwupoziomowego modelu regulacji czynności pozwala na bardziej precyzyjną diagnozę mechanizmów samokontroli, których moż­

na upatrywać w funkcjonowaniu struktur poznawczych, uzyskiwaniu przez te struktury przewagi funkcjonalnej nad strukturami popędowo‑

‑emocjonalnymi.

W przypadku czynów agresywnych — aktów przemocy będzie się mia­

ło do czynienia albo ze względnie stałym, niewykształconym należycie me­

chanizmem samokontroli (osobowość niedojrzała) lub też z sytuacją, w któ­

rej na skutek działania bardzo silnych bodźców stresowych samokontrola jest zaburzona i czynności składające się na zachowanie agresywne ste­

rowane są na poziomie popędowo ‑emocjonalnym. Należy dodać, że waż­

nym elementem samokontroli jest tzw. poczucie kontroli. Ma ono strukturę hierarchiczną: od przekonań odnośnie do kontroli i możliwości skuteczno­

ści kontroli w konkretnych sytuacjach, przez określone kategorie sytuacji, do uogólnionego poczucia kontroli (Jakubik, 1997; Kofta, 1979). Im bardziej stabilne poczucie kontroli, tym mniejszy wpływ czynników sytuacyjnych.

W zakres poczucia kontroli wchodzą dwa podstawowe składniki: poczucie bezpieczeństwa (przekonanie, że zdarzenia są przewidywalne), stanowią­

ce reprezentację kontroli poznawczej nad otoczeniem, oraz poczucie mocy (przekonanie, że można w swobodny sposób wpływać na zdarzenia), sta­

nowiące reprezentację kontroli behawioralnej nad otoczeniem.

W sytuacjach trudnych uruchamiane są mechanizmy obronne. Ich za­

daniem jest najczęściej zwiększanie stopnia subiektywnej samokontroli oraz zredukowanie wysokiego poziomu niepokoju i lęku. J.K. Gierowski (1996b, s. 143) uważa, że w badaniach sprawców czynów agresywnych

zagadnienie mechanizmów obronnych związane jest z dwoma podstawo­

wymi pytaniami: (1) Jaką rolę odegrały mechanizmy obronne w przebie­

gu procesów motywacyjnych?; (2) Jakie mechanizmy obronne uruchomił sprawca na skutek popełnionego przestępstwa?

Chcąc zrozumieć przyczyny działania czy też zachowania sprawców przemocy, pyta się o to, „dlaczego” dana osoba postąpiła w taki sposób, co ją do tego skłoniło, poszukuje się zamierzonych stanów docelowych. Tak sformułowane pytanie dotyczy motywacji jednostki. Tradycyjne koncep­

cje psychologiczne badające przyczyny przemocy skupiały się na wrodzo­

nych cechach osobowości sprawców przemocy, zazwyczaj o charakterze psychopatologicznym, mogących powodować agresję. Teorie interakcyjne koncentrowały się na analizie zachowania sprawcy przemocy w interakcji z jego otoczeniem w określonej sytuacji. Dzisiejsza psychologia motywacji nie tłumaczy zachowań ludzi samymi tylko cechami jednostki lub samymi cechami sytuacji, lecz wskazuje, że zachowanie jest rezultatem relacji mię­

dzy osobą a otoczeniem (Rheinberg, 2006).

W niniejszej pracy przyjęto koncepcję traktującą motywację jako re­

zultat wzajemnej relacji między konkretną osobą a konkretną sytuacją.

Takie podejście proponuje J.K. Gierowski (1996a, b; Gierowski, Jaśkiewicz‑

‑Obydzińska, Najda, 2008). Za autorem wyróżniono tło motywacyjne prze­

mocy oraz właściwości i mechanizmy procesu motywacyjnego. Tło mo­

tywacyjne przemocy małżeńskiej tworzą czynniki osobowościowe i sytu­

acyjne, które usposabiają czy też predysponują do przemocy (zachowań agresywnych) lub też odegrały znaczącą rolę w etiologii zachowania agre­

sywnego. Druga grupa czynników to właściwości i mechanizmy procesu motywacyjnego określone przez: kierunek, nasilenie, uruchamiane przez sprawcę strategie obronne. Zwrócono także uwagę na linię życiową spraw­

cy przemocy, tj. jego socjalizację rodzinną i pozarodzinną. W motywacji sprawców przemocy w rodzinie starano się w niniejszej pracy również uwzględnić (w mniejszym stopniu poruszone przez J.K. Gierowskiego) dwa aspekty zachowania człowieka w sytuacji trudnej: pierwszy dotyczy oceny poznawczej sytuacji trudnej, powiązanej z wcześniejszymi doświadczeniami jednostki, dokonanej przez sprawców, drugi — zastosowania w wyniku oceny sytuacji określonych strategii zaradczych. Szczegółowo opracowany autorski model badawczy zostanie przedstawiony w rozdziale 6. — Proble-matyka badań własnych.

Przyjęcie perspektywy interakcyjnej człowieka w sytuacji trudnej po­

zwala na całościowe ujmowanie złożoności funkcjonowania jednostki. Jest to możliwe dzięki koncentracji zarówno na indywidualnych, jak i sytuacyj­

nych uwarunkowaniach stresu, z jednoczesnym uwzględnieniem wzajem­

nych powiązań pomiędzy cechami samego człowieka oraz właściwościami

sytuacji trudnej. Orientacja subiektywistyczna zakłada, że celowe zachowa­

nie człowieka kształtowane jest przez jego świadomą percepcję i dokonaną ocenę poznawczą (Heszen ‑Niejodek, 2000). O uznaniu sytuacji za stresową decyduje subiektywna ocena jej znaczenia przez osobę, która w niej uczest­

niczy. To podmiot rozstrzyga, czy dana relacja jest stresowa, a nie obiek­

tywne cechy tej sytuacji. Podobnie, subiektywne postrzeganie własnych możliwości sprostania wymaganiom stawianym przez otoczenie decyduje o zachowaniu jednostki w tej sytuacji, a nie rzeczywiste jej właściwości.

Ocena poznawcza jest procesem wewnętrznym, który odgrywa ważną rolę adaptacyjną. Pozwala nie tylko na rozpoznanie otaczającej rzeczywistości, lecz również na określenie tego, co jest istotne dla podmiotu (Włodarczyk, 1999a). Ocena ta dokonuje się na podstawie konfrontacji właściwości sy­

tuacji z indywidualnymi cechami jednostki. Wśród zmiennych otoczenia wymienia się wymagania, na których może się koncentrować i na które reaguje człowiek. Z kolei właściwości osobowe to wartości i cele, a także ogólne przekonania dotyczące np. samoakceptacji czy poczucia kontroli, samooceny, które kształtują się w toku całego życia jednostki pod wpły­

wem środowiska, na bazie zadatków genetycznych (Lazarus, Folkman, 1984; Lazarus, 1990, 1991; Heszen‑Niejodek, 2000; Włodarczyk, 1999a).

Zgodnie z założeniami Deater ‑Deckard i Dodge’a (1997, s. 168—169;

Deater ‑Deckard i in., 1998, s. 481—484), percepcja sytuacji związana jest też z doświadczeniami społecznymi jednostki, które przenikają (do­

cierają) do jej systemu poznawczego (percepcja sytuacji) oraz do sfery emocjonalnej (emocje, motywacja, cele). Oznacza to, że percepcja sytu­

acji jest „filtrowana” przez doświadczenie osoby i jej sferę emocjonalną.

Autorzy wskazują, że jednostki w celu interpretacji aktualnej sytuacji wykorzystują zarówno wewnętrzne (np. własne odczucia, skojarzenia), jak i zewnętrzne (pochodzące z otoczenia) wskazówki (znaki). W chwili kodowania tych znaków podlegają one interpretacji (atrybucja o inten­

cji innych ludzi, ocena wcześniejszych zachowań jednostki w podobnych sytuacjach, ocena dotycząca znaczenia sytuacji dla jednostki i innych osób), tworzą się reprezentacje poznawcze, które są następnie magazy­

nowane w pamięci długotrwałej. Proces ten może być zdeterminowany wcześniejszym doświadczeniem jednostki, które zapisane jest w formie schematów i skryptów.

Dokonywana przez jednostkę specyficzna ocena sytuacji, w której się znajduje, jest procesem wartościowania, poprzez który osądza ona osobiste znaczenie relacji z otoczeniem. Można przypuszczać, że gdy sytuacja zo­

stanie oceniona przez sprawców przemocy jako stresująca, może być ujęta w trzech różnych formach:

(1) krzywdy/straty — dotyczy już zaistniałego urazu w postaci utraty ta­

kich obiektów, jak: poczucie własnej wartości, pozytywna ocena spo­

łecznej czy znaczącej osoby; sytuacja określana jest jako: lękowa, prze­

rażająca, budząca obawę, tragiczna, groźna, niebezpieczna;

(2) zagrożenia — odnosi się do mogącej zaistnieć szkody, która jeszcze nie wystąpiła, ale jest antycypowana przez jednostkę; sytuacja określana jest jako: krzywdząca, niezasłużona, powodująca żal, niesprawiedliwa;

(3) wyzwania — ma charakter antycypacji i zawiera jednocześnie możli­

wości szkody i straty oraz korzyści w postaci szansy na opanowanie sytuacji lub zyskanie czegoś (Włodarczyk, 1999a, s. 69—70; Włodarczyk, Wrześniewski, 2005, s. 339—358).

Dokonujące się procesy oceny poznawczej prowadzą do wzbudzenia określonych emocji o pozytywnym lub negatywnym znaku. Oceny o cha­

rakterze stresowym, w zależności od ich rodzaju są związane z emocjami negatywnymi. W przypadku krzywdy/straty człowiek odczuwa smutek, żal, poczucie winy, natomiast w sytuacji ocenianej jako zagrożenie czu­

je strach, lęk. Najbardziej złożony obraz emocjonalny wyzwania zawiera w sobie nadzieję. Człowiek przeżywa zarówno emocje pozytywne (radość, entuzjazm), jak i negatywne, ale zazwyczaj o znacznie mniejszej sile niż w sytuacjach interpretowanych jako zagrożenie.

Sprawcy przemocy najczęściej percypują sytuacje, w których doszło do aktów przemocy, jako sytuacje krzywdy doznanej ze strony żony lub part­

nerki: „nie dba o dom, nie dba o dzieci, czuję, że się rozpadam, czuję się źle, to jej wina, gdyby mnie nie zdenerwowała, nie doszłoby do tego”. Ten powtarzalny aspekt dialogu D.G. Dutton (2001, s. 55) nazwał ruminacja­

mi. Sprawcy przemocy obsesyjnie powtarzają myślowy wzorzec poczucia krzywdy, przykrych uczuć oraz fantazji dotyczących obwiniania małżonki.

Ocena sytuacji jako zagrożenia ze strony najbliższych dotyczy często oko­

liczności porzucenia sprawcy przez partnerkę. Agresywni mężczyźni są bardziej uwrażliwieni na porzucenie i dostrzegają je częściej niż mężczyźni nieagresywni. Reagują na te sytuacje złością i lękiem. Agresorzy cykliczni potrzebują żony do samookreślenia się, czują się z nią nieodwołalnie zwią­

zani, przerażeni są perspektywą samotnego życia (Dutton, 2001; Star, 1980;

Hodge, 1992).

Gdy sytuacja zostanie oceniona przez podmiot jako stresująca, prowa­

dzi do uruchomienia procesu radzenia sobie z nią. Proces ten, odnosząc się do szerokiej gamy określonych zachowań, jest definiowany jako „cało­

kształt stale zmieniających się poznawczych i behawioralnych wysiłków podmiotu, których celem jest sprostanie specyficznym zewnętrznym i we­

wnętrznym wymaganiom, które są przez niego oceniane jako obciążające i\lub przekraczające jego zasoby osobiste” (Lazarus, Folkman, 1984, s. 141).

Radzenie sobie ze stresem jest procesem inicjowanym i monitorowanym przez poznawcze oszacowania (Lazarus, 1990; Lazarus, Folkman, 1987).

Bezwzględnym warunkiem zaistnienia tego procesu jest specjalna mo­

6 Psychologiczne…

bilizacja wysiłków osoby uwikłanej w sytuację stresową. W tym ujęciu radzenie sobie jest traktowane nie jako automatycznie pojawiające się za­

chowanie, oparte na prostych, codziennych nawykach adaptacyjnych, ale jako celowy wysiłek ukierunkowany na opanowanie stresu, który wyma­

ga szczególnej organizacji aktywności psychicznej oraz behawioralnej. Po­

znawcze i behawioralne wysiłki zaradcze podejmowane przez człowieka w konkretnej sytuacji stresowej to strategie radzenia sobie. Według R.S. La­

zarusa i S. Folkman (1984, s. 142), mają one na celu spełnienie dwóch pod­

stawowych funkcji:

— funkcja skoncentrowana na regulacji poziomu przykrych emocji, zwią­

zana jest z zachowaniami łagodzącymi czy uspokajającymi (zoriento­

wanymi na redukcję napięć, jakie powoduje stres);

— funkcja instrumentalna, zorientowana na rozwiązanie problemu, zmie­

nia sytuację stresową na lepszą przez zmianę działania i/lub zagrażają­

cego, szkodliwego otoczenia.

W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele propozycji klasyfikacji strategii zaradczych, które próbują w sobie zawrzeć całe bogactwo zma­

gań człowieka ze stresem. Jednak próby systematycznego opisu sposobów radzenia sobie nie doprowadziły do jednoznacznych rozstrzygnięć, co wy­

nika m.in. z faktu, iż nie wypracowano wyraźnych, jednoznacznych kry­

teriów klasyfikacyjnych.

Według R.S. Lazarusa (1986), główne i najważniejsze sposoby radzenia sobie ze stresem to:

(1) poszukiwanie informacji o właściwościach sytuacji i o tym, jak sobie w niej radzić (np. powiększenie swego zasobu wiedzy na temat okre­

ślonej choroby);

(2) bezpośrednie działanie (wszelkie czynności rozpoznawcze, które służą uporaniu się z sytuacją stresową);

(3) powstrzymywanie się od działania (zahamowanie aktywności, która może przynieść szkody lub jest sprzeczna z uznawanymi zasadami, np.

powstrzymywanie się od obraźliwych lub agresywnych reakcji);

(4) procesy intrapsychiczne (zaprzeczanie, odsuwanie myśli o kłopotach).

Z. Ratajczak (2000, s. 74), zakładając istnienie czterech rodzajów stra­

tegii zaradczych, za podstawę klasyfikacji przyjmuje dynamikę procesu radzenia sobie. Autorka stoi na stanowisku, iż zanim nastąpi zagrożenie, ludzie podejmują strategię prewencyjną, której celem jest uchronienie się przed negatywnym wydarzeniem. Gdy człowiek jest psychicznie przy­

gotowany do walki, wie, jak wykorzystać swoje zasoby, to koszty kon­

frontacji z sytuacją stresową mogą być stosunkowo niewielkie. W sytuacji wystąpienia zagrożenia jednostka próbuje je pokonać, stosując strategię walki, ataku, która polega na aktywnym radzeniu sobie ze stresem. Ce­

chą charakterystyczną działań podjętych w ramach tej strategii jest duży

wysiłek energetyczny i intelektualny, a także wzrost napięcia. Przewaga siły i wielkości zagrożenia nad zasobami człowieka i możliwościami ich wykorzystania zakłóca proces aktywnej walki. Gdy człowiek zaczyna przegrywać, podejmuje obronę. Strategia obrony polega na ochranianiu siebie, oszczędzaniu sił, środków lub przeczekaniu, aż zagrożenie minie.

Jeśli i ta forma zawodzi, pozostaje ostatnia strategia w sekwencji działań zaradczych — strategia ucieczki. Może ona być ucieczką od rzeczywisto­

ści w postaci próby samobójczej, popadania w alkoholizm lub chorobę.

Człowiekowi podejmującemu ten sposób borykania się z zagrożeniem to­

warzyszy poczucie bezradności, bezsilności, a także przeświadczenie, że nic nie można już zrobić.

J.H. Amirkhan (1990, 1994), opracowując narzędzie do pomiaru strate­

gii radzenia sobie, wyróżnił trzy jego formy: (1) rozwiązywanie problemu, (2) poszukiwanie wsparcia, (3) ucieczka/unikanie. Strategie te odzwiercie­

dlają często wymieniany w literaturze wymiar przybliżanie i unikanie, ale w szczególności uwzględniają podział na sposoby radzenia sobie skon­

dlają często wymieniany w literaturze wymiar przybliżanie i unikanie, ale w szczególności uwzględniają podział na sposoby radzenia sobie skon­

W dokumencie Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie : charakterystyka sprawców (Stron 75-86)