Podejście poznawczo ‑behawioralne

Wyjaśnienie poznawcze kładzie nacisk na wagę procesów poznawczych jako predyktorów przemocy w rodzinie. J. Dollard i N.E. Miller (1967), twórcy koncepcji frustracji — agresji, koncentrują się na roli różnych ro­

dzajów frustracji jako czynników wywierających wpływ — obok percep­

cji, oceny i innych procesów poznawczych — na przejawianie, hamowanie i przeniesienie agresji. Kontynuacją tej linii teoretycznej, w której kładzie się nacisk na ocenę poznawczą sygnałów sytuacyjnych jako decydującą zmienną pośredniczącą między frustrującym wydarzeniem a agresywną reakcją, jest poznawczy model neoasocjacjonistyczny L. Berkowitza (1989, 1993). Berkowitz stara się wyjaśnić, dlaczego w niektórych okolicznościach frustracja prowadzi do agresji, a w innych nie. Stawia tezę, że ważnym pośrednikiem między frustracją a agresją jest afekt negatywny w postaci gniewu. Frustracja prowadzi do agresji jedynie wtedy, gdy wzbudza nega­

tywne stany afektywne. Postrzegana jako rozmyślna, nieuprawniona wy­

9*

wołuje zazwyczaj większy gniew niż frustracja postrzegana jako przypad­

kowa lub uprawniona. L. Berkowitz (1989, s. 59—73) przedstawia schemat zależności wiodących od nieprzyjemnego wydarzenia do doświadczania gniewu. W wyniku nieprzyjemnego zdarzenia jednostka doznaje najpierw niezróżnicowanego, negatywnego stanu afektywnego. Stan ten wywołuje dwie reakcje: walkę lub ucieczkę, które służą skanalizowaniu początko­

wo niezróżnicowanego afektu negatywnego w bardziej konkretne stany emocjonalne: gniew lub strach. Aby przekształcić te elementarne uczucia w bardziej złożone stany emocjonalne, następuje dalsze przetwarzanie po­

znawcze, które obejmuje wartościowanie wyjściowej sytuacji bodźcowej i jej potencjalnych rezultatów, wspomnienia podobnych doświadczeń oraz normy społeczne. Ostateczny stan emocjonalny jest to zbiór konkretnych uczuć, ekspresyjnych reakcji ruchowych, myśli i wspomnień, które są ze sobą wzajemnie skojarzone, a ponieważ wzajemnie skojarzone są wszystkie składniki doświadczenia emocjonalnego, L. Berkowitz (1993, s. 59) zakłada, że jeden składnik wyzwala inne z siłą proporcjonalną do siły bodźca. Ba­

dacz (Berkowitz, 1989, 1993) podkreśla znaczenie, jakie dla uruchomienia agresji mają czynniki poznawcze i bodźce zewnętrzne, sytuacyjne. W se­

kwencji zachowania agresywnego nie występuje bezpośrednia zależność między frustracją a agresją, agresja stanowi jedną z możliwych reakcji na stymulację awersyjną. A frustracja, zdaniem Berkowitza, zawsze wywołuje gniew (o mniejszym lub większym nasileniu), będący pierwotną, wrodzo­

ną reakcją na frustrację i stąd zawsze zwiększa pobudzenie do agresji.

Z kolei to, czy jednostka zareaguje agresywnie na stymulację awersyjną, zależy w dużym stopniu od sposobu interpretowania przez nią owej sty­

mulacji. D. Zillmann (1979) w swoim modelu transferu pobudzenia, opar­

tym częściowo na teorii emocji Schaftera, zakłada, że natężenie doznania gniewu jest funkcją dwóch składników: siły pobudzenia fizjologicznego i sposobu, w jaki pobudzenie jest wyjaśniane i etykietowane. Jeżeli pobu­

dzenie emocjonalne jest niespecyficzne, a jego źródło pozostaje nieoczy­

wiste dla podmiotu, stara się on uchwycić sens tego pobudzenia, opierając się na wskazówkach informacyjnych obecnych w aktualnej sytuacji. Zill­

mann (1994) dowodzi, że pobudzenie fizjologiczne ze źródła neutralnego lub nieistotnego poprzez błędną atrybucję może zostać „przełączone” na pobudzenie wywołane przez stymulację awersyjną. W modelu transferu pobudzenia szczególną uwagę zwraca się na połączenie pobudzenia fi­

zjologicznego z oceną poznawczą emocjonalnego doświadczenia gniewu.

Wpływając na atrybucję pobudzenia fizjologicznego, można albo wzmoc­

nić, albo osłabić skłonność do reakcji agresywnej.

R.W. Novaco (1978), V.J. Konecni (1975) prowadzili badania nad gniewem i jego poznawczymi uwarunkowaniami. Według Novaco, uczucie gniewu jest wynikiem połączenia pobudzenia fizjologicznego oraz poznawczego

określenia (nazwania) tego pobudzenia. Procesy poznawcze pozostają pod wpływem czynników wewnętrznych, zewnętrznych i behawioralnych oraz reakcji na sytuację. Sugeruje się zatem, że restrukturyzacja poznawcza per­

cepcji sytuacji społecznych oraz osoby agresywnej, jej związków z inny­

mi ludźmi umożliwia redukcję zachowań agresywnych i wrogich (Hollin, Howells, 1989; Dobash, Dobash, 1996). V.J. Konecni (1975) opisuje gniew jako pobudzenie fizjologiczne oraz jego poznawczą interpretację, będące funkcją sygnałów wewnętrznych i zewnętrznych oraz jawnego i skrytego zachowania jednostki w danej sytuacji. Złość jest negatywną oceną zdarze­

nia. Jej odczucie wpływa z kolei na postrzeganie danej sytuacji i determi­

nuje przyszłe spostrzeżenia w podobnym momencie.

L.R. Huesmann (1994, 1998) i L.D. Eron (1994) zwracają uwagę na za­

leżność wystąpienia reakcji emocjonalnej, jej siły, od tego, w jaki sposób ludzie myślą o wydarzeniu awersyjnym i o doznanych w jego konsekwen­

cji uczuciach. Podejście to poszerza znaczenie procesów poznawczych w powstawaniu reakcji agresywnych, badając różnice indywidualne w za­

kresie agresji jako funkcji różnic w przetwarzaniu informacji społecz­

nych. W tych badaniach koncentrowano się głównie na dwóch kwestiach:

(1) rozwoju schematów poznawczych, które kierują wykonaniem zachowa­

nia agresywnego, oraz (2) charakterystycznych sposobach przetwarzania informacji społecznych, które różnią jednostki agresywne i nieagresyw­

ne. Według L.R. Huesmanna (1998, s. 15) i L.D. Erona (1994, s. 4), przemoc w domu zostaje przyswojona, przyjmując formę „skryptu poznawczego”, który może być wykorzystywany w przyszłości. L.R. Huesmann (1998, s. 82) definiuje skrypt: „struktura poznawcza, która zawiera zgromadzoną przez podmiot wiedzę na temat jakiejś specyficznej dziedziny zachowania, dotycząca tego, jak działać, kiedy działać, i jakich konsekwencji oczekiwać”.

A zatem skrypty dostarczają wytycznych do zachowania w danej sytuacji.

Nabywane są w procesie społecznego uczenia się albo przez bezpośrednie doświadczenie lub przez obserwację i naśladowanie innych osób odgry­

wających role modeli. L.R. Huesmann (1988, 1998) zakłada, że zachowanie społeczne w ogólności, w tym również zachowanie agresywne, kontrolo­

wane jest przez zasoby behawioralne, gromadzone w procesie wczesnej socjalizacji. Z doświadczenia nabytego we wczesnym dzieciństwie rozwi­

jają się skrypty jako abstrakcyjna reprezentacja poznawcza, która zawiera charakterystyczne cechy krytycznej sytuacji, oczekiwania wobec zaanga­

żowanych w nią uczestników oraz wobec konsekwencji różnych opcji be­

hawioralnych. Zastosowanie owego skryptu zależy zarówno od sytuacji, w której zostaje on przypomniany, jak i od momentu, w którym został zapisany w pamięci. U dzieci, które notorycznie reagowały (lub widziały, jak rodzice reagują) na sytuacje konfliktowe okazywaniem agresywnego zachowania, powodującego rozwiązanie konfliktu na ich korzyść, istnieje

wysokie prawdopodobieństwo, że wytworzyły sobie uogólnioną reprezen­

tację, w której konflikt i agresja są ze sobą ściśle powiązane. Określone sytuacje w domu mogą stanowić bodziec wywołujący agresywne reakcje związane z przemocą obserwowaną w dzieciństwie. Prawdopodobieństwo takiej reakcji wzrasta, kiedy jednostka jest sfrustrowana lub rozgniewana.

Huesmann i Guerra (1997, s. 421) stwierdzają, że to, czy agresywny skrypt poznawczy zostanie zaktywizowany i popchnie jednostkę do reagowania w sposób agresywny, zależy w znacznym stopniu od przetwarzania wyj­

ściowych informacji społecznych, które poprzedza wykonanie zachowa­

nia. Podmiot najpierw postrzega zachowania drugiej osoby, a następnie je interpretuje. Badania wykazały, że osoby już wcześniej zachowujące się agresywnie preferują interpretacje przypisujące zachowaniu drugiej osoby wrogie intencje, zwłaszcza gdy jej zachowanie jest dwuznaczne. To „wrogie zniekształcenie atrybucji” może, w konsekwencji, aktywizować agresywny skrypt i zwiększać prawdopodobieństwo wyboru agresji z zasobów reakcji jednostki. Wykazano, że pewną rolę zarówno w krzywdzeniu dziecka, jak i partnera odgrywają błędne procesy poznawcze i nietrafne oczekiwania (Green, 1998). Pokazano także, że oprócz wrogiego zniekształcenia atrybu­

cji, jednostki wysoce agresywne charakteryzują jeszcze inne ograniczenia poznawcze — mają one m.in. trudności w zapamiętaniu szczegółów kon­

fliktu oraz trudności w generowaniu niekonfrontacyjnych i zorientowa­

nych na kompromis konfliktów (Lochman, Dodge, 1994).

Rolę systemu poznawczego w etiologii zachowań agresywnych, prze­

stępczych na gruncie teorii społecznego przetwarzania informacji przedsta­

wiają N.R. Crick i K.A. Dodge (1994, 1996), K. Deater ‑Deckard i K.A. Dodge (1997), K. Deater ‑Deckard i in. (1998). Zgodnie z założeniami doświadcze­

nia społeczne jednostki przenikają (docierają) do jej systemu poznawczego (percepcja społeczna, społeczne rozwiązywanie problemu) oraz do sfery emocjonalnej (emocje, motywacja, cele). Oznacza to, że doświadczenie jest

„filtrowane” przez system poznawczy i sferę emocjonalną. Model Cricka i Dodge’a (1994, s. 76) jest próbą wyjaśnienia sposobu postrzegania świata społecznego i przetwarzania informacji o nim oraz tego, w jaki sposób na ten proces wpływa wcześniejsze doświadczenie człowieka. Składa się on z 6 elementów: (1) kodowanie społecznych sygnałów, znaków, (2) interpre­

tacja i poznawcza reprezentacja sytuacji społecznych, (3) klaryfikacja (pre­

cyzowanie) celów i wyników (skutków) tej sytuacji, (4) dostępność reakcji w zaistniałej sytuacji, (5) wybór reakcji (zachowania) w istniejącej sytuacji oraz (6) zachowanie (performance of the chosen response; behavioural enactment).

K. Deater ‑Deckard i K.A. Dodge (1997, s. 161—170) wykazują, że jednostki w celu interpretacji aktualnej sytuacji wykorzystują zarówno wewnętrz­

ne (np. własne odczucia, skojarzenia), jak i zewnętrzne wskazówki (znaki) pochodzące z otoczenia. W chwili kodowania tych znaków podlegają one

interpretacji: atrybucja o intencji innych ludzi, atrybucja o przypadkowości wydarzenia, ocena wcześniejszych zachowań jednostki w podobnych sytu­

acjach, ocena dotycząca znaczenia sytuacji dla jednostki i innych osób. Ze względu na dokonywanie interpretacji tych znaków tworzą się reprezenta­

cje poznawcze, które są następnie magazynowane w pamięci długotrwałej.

Proces ten może być zdeterminowany wcześniejszym doświadczeniem jed­

nostki, które zapisane jest w formie schematów i skryptów. Jeżeli jednostka posiada jasne reprezentacje sytuacji, zakłada się, że preferowany cel lub wynik jest wybierany ze względu na tę sytuację. W momencie, gdy czło­

wiek znajduje się w sytuacji nowej, przenosi na nią cele już wcześniej ist­

niejące (zmagazynowane w pamięci, skryptach). Jednocześnie obecna nowa sytuacja również wpływa na formułowanie się nowych celów (motywów).

Wybór celu w aktualnej, bieżącej sytuacji jest wynikiem modyfikowanym przez wiele czynników, np. przez krótkotrwałe stany fizyczne (zmęczenie), stany emocjonalne (złość), a także cechy stałe (agresywność). Zgodnie z po­

stulatami N.R. Cricka, K.A. Dodge’a (1994) i K. Deater ‑Deckard i in. (1998), behawioralna reakcja na zaistniałe zdarzenie jest dostępna albo z pamięci, albo jest całkowicie nową reakcją. W momencie, gdy uruchamiane są reak­

cje z bazy pamięci, wymagane jest przeszukiwanie dostępnych skryptów społecznych odnoszących się do sytuacji podobnych. Reasumując, jednost­

ka stosuje reakcje wcześniej już znane, czyli w danej chwili uruchamiają się skrypty działania, lub konstruuje nowy rodzaj reakcji.

Autorzy podejścia poznawczo ‑behawioralnego rozbudowują związek między frustracją i agresją w bardziej ogólny model afektu negatywnego i akcentują rolę czynników poznawczych, rozwijając schemat zależności wiodących od zetknięcia się z wydarzeniem awersyjnym do doświadcza­

nia gniewu. Zwracają uwagę na funkcję różnic indywidualnych w prze­

twarzaniu informacji społecznych, w tym rozwoju schematów poznaw­

czych, które kierują wykonaniem zachowania agresywnego.