Rodzaje agresji

W literaturze tematu wyróżnia się liczne kategorie zachowania agre­

sywnego, najczęściej na podstawie wymiaru, w jakim są manifestowane.

Wymiary typologii (Brown, Richardson, 2005, za: Krahé, 2005):

modalność reakcji — werbalna — fizyczna jakość reakcji — działanie — brak działania bezpośredniość — bezpośrednie — pośrednie

widoczność — jawne — ukryte

wzbudzenie — nieprowokowane — odwetowe

ukierunkowanie na cel — wrogie — instrumentalne

typ szkody — fizyczna — psychiczna

trwałość konsekwencji — przejściowe — długotrwałe zaangażowane obiekty społeczne — jednostki — grupy

Z uwagi na modalność reakcji wyodrębnia się: agresję fizyczną — atak skierowany przeciwko innemu obiektowi lub innej osobie dokonywany przy pomocy własnych organów lub różnych przedmiotów; agresję słow­

ną — kierowanie do osoby atakowanej słownych bodźców, wywołujących u niej poczucie krzywdy, odrzucenia, poniżenia lub strachu. Rodzaje agre­

sji mogą wystąpić w formie czynnej i biernej. Agresja w formie czynnej (aktywnej) polega na aktywnym oddziaływaniu szkodzącym innym, bier­

na występuje zaś przy braku bezpośredniej aktywności agresora, np. od­

mowa współżycia powoduje szkodliwe konsekwencje dla osoby będącej przedmiotem agresji.

Ze względu na podmiot, na który agresja została skierowana, rozróżnia się agresję bezpośrednią i pośrednią. Bezpośrednia polega na otwartym ataku, skierowanym na osobę lub jakąś wartość, będącą w bezpośred­

nim związku z osobą atakowaną — bez ukrywania swoich zamiarów, w związku z czym ofiara agresji jest w stanie zidentyfikować jej źródło (Heitzman, 2002, s. 54; Mikrut, 2005, s. 17). Dokładna identyfikacja agre­

sora może zatem wyzwolić kontratak. W przypadku tego rodzaju agresji nawet postronny obserwator nie ma wątpliwości co do adresata zachowań agresywnych (Borecka ‑Biernat, 1998, s. 12). Agresja pośrednia ma miejsce wówczas, gdy skierowana jest na tzw. obiekt zastępczy, czyli na osoby, przedmioty niebędące właściwym powodem stymulacji agresywnego za­

chowania. Wskutek strachu przed następstwem agresji, obawy przed karą, opinią społeczną, skłonności agresywne są tłumione i nie uzewnętrzniają się przez bezpośredni atak, lecz ulegają przemieszczeniu i manifestują się w postaci wrogich myśli, ataków na inne przedmioty. Zachowanie takie

powoduje szkodę lub przykrość, jednak agresor działa w tym przypad­

ku anonimowo, a osoba będąca przedmiotem agresji nie wie, kto jest jej właściwym sprawcą, gdyż niejednokrotnie nie uczestniczy w całej sytuacji.

A.H. Buss (1961) wyróżnia agresję behawioralną — skierowaną przeciwko konkretnym osobom lub rzeczom, oraz symboliczną — skierowaną prze­

ciwko osobom lub rzeczom symbolizującym obiekt, na który skierowana byłaby agresja behawioralna.

Ze względu na cel, motyw zachowania agresywnego wyróżnia się dwa rodzaje agresji: agresję gniewną i agresję instrumentalną. Agresja gniew­

na powstaje pod wpływem emocji gniewu i jest sposobem rozładowania napięcia emocjonalnego. Jest pierwotną, podstawową i wrodzoną reakcją organizmu na zablokowanie dążeń czy doznanie krzywdy, szkody (Ko­

sewski, 1977; Frączek, 1979). Zdaniem Kubackiej ‑Jasieckiej (2006, s. 35), za­

bezpiecza rozładowanie skumulowanego napięcia na drodze acting out, jest nacechowana wysoką emocjonalnością i często przyjmuje wyraz utraty samokontroli. Agresja instrumentalna natomiast jest sposobem osiągnię­

cia konkretnego, uświadomionego celu, ma charakter strategii działania w rozwiązywaniu problemów. Cierpienie ofiary w tym przypadku nie jest celem agresora, a jedynie instrumentem do osiągnięcia czegoś innego.

Agresji instrumentalnej gniew nie pobudza, jest to agresja „zimna”. Gdy nawet towarzyszy jej gniew, to jest on wtórny w stosunku do samego za­

chowania (Obuchowska, 1997; Borecka ‑Biernat, 1998).

Trudno jest jednoznacznie orzec, czy agresja jest narzędziem, czy ce­

lem działania, dlatego popularny jest pogląd, że zarówno agresja gniew­

na, jak i instrumentalna są pojęciami abstrakcyjnymi, niemającymi swe­

go dokładnego odzwierciedlenia w zachowaniu. Od ich wzajemnej relacji zależy przebieg agresywnego działania. M. Kosewski (1977) wskazał, iż motywy agresji instrumentalnej i emocjonalnej występują obok siebie, re­

gulując wspólnie przebieg każdego zachowania agresywnego. Są ponadto funkcjonalnie współzależne, a każdy z nich może powstać na podłożu dru­

giego. A. Frączek (1980) stwierdził, iż agresja gniewna i agresja instrumen­

talna rzadko pojawiają się zupełnie niezależnie od siebie. B. Krahé (2005, s. 17) w celu odróżnienia agresji gniewnej (wrogiej) od agresji instrumen­

talnej odwołuje się do psychologicznej funkcji zachowania agresywnego.

Pierwotnym motywem agresywnego zachowania może być albo chęć wy­

rządzenia szkody drugiej osobie, jako ekspresja uczuć negatywnych, jak w przypadku agresji gniewnej, albo zamiar osiągnięcia określonego celu za pomocą aktu agresji, jak w przypadku agresji instrumentalnej. Te dwa typy motywacji do zachowania agresywnego mogą często współistnieć, jednak zdaniem autorki, ich odrębne traktowanie jest uzasadnione, mogą w nich bowiem uczestniczyć odmienne procesy psychiczne. W agresji in­

strumentalnej, zgodnie z modelem interakcjonizmu społecznego, sprawcy

przyświecają trzy główne cele: kontrola zachowania innych osób, przywró­

cenie sprawiedliwości oraz potwierdzenie i ochrona własnej tożsamości.

Sprawca w racjonalnym procesie wyboru podejmuje decyzję, jaką strategię zastosować w danej sytuacji. Zatem w agresji instrumentalnej jednostka nie jest aktywizowana przez silny afekt, lecz jako osoba sprawująca kon­

trolę nad swoim zasobem reakcji agresywnych jest w stanie wybrać agre­

sywne lub nieagresywne działanie (Tedeschi, Felson, 1994; Krahé, 2005).

A. Frączek (1980, s. 15), biorąc pod uwagę takie aspekty, jak: główny mechanizm agresogenny, cechy formalne, cele, funkcje agresji, elementy regulacyjne oraz doświadczenia socjalizacyjne jednostki, wyróżnił nastę­

pujące rodzaje agresji: agresję reaktywno ‑emotogenną, agresję zadaniowo­

‑instrumentalną, agresję sadystyczną (dla przyjemności), agresję wrogą — destruktywną. Wymienił także agresję patologiczną — gdzie zachowanie agresywne jest symptomem niektórych chorób układu nerwowego i zabu­

rzeń zachowania.

Jakubik (1997, s. 204) dzieli zachowania agresywne na cztery typy:

(1) zachowania agresywne reaktywne — są uwarunkowane głównie przez zewnętrzne czynniki sytuacyjne, np. określony rodzaj frustracji czy stre­

su, negatywną postawę partnera interakcji, odbiór konotacji o wrogich informacjach; (2) zachowania agresywne stymulujące — są wyuczonym wzorem czynności dostarczającym stymulacji odpowiedniej dla zapotrze­

bowania jednostki, występują u osób ze zbyt niskim poziomem reaktyw­

ności, a więc dużym zapotrzebowaniem na stymulację; (3) zachowania agresywne rozładowujące — są reakcją na nadmiar stymulacji i służą re­

dukcji nadoptymalnego poziomu aktywacji oraz (4) zachowania agresywne manipulacyjne — umacniają i podwyższają poczucie własnej wartości, są pewną postacią agresji instrumentalnej będącej jednym z najskuteczniej­

szych sposobów odzyskiwania, podtrzymywania lub powiększania kon­

troli nad otoczeniem. Zachowania agresywne manipulacyjne występują głównie w formie werbalnej; zahamowanie agresji fizycznej w stosunku do określonych jednostek wiąże się prawdopodobnie z silną potrzebą apro­

baty społecznej.

Rozpatrując zagadnienia agresji w kontekście uwarunkowania dokony­

wania aktów przemocy w rodzinie w powiązaniu z teorią agresji inter­

personalnej i teorią frustracja — agresja, można przyjąć, że dla przemocy w rodzinie szczególne znaczenie będzie miała niezależnie od klasyfika­

cji: agresja gniewna — emocjonalna, agresja reaktywna, określana jako sytuacyjna lub impulsywna, oraz agresja instrumentalna, bliskoznaczna z manipulacyjną. Typy te będą występowały z uwagi na podmiot w formie bezpośredniej i pośredniej, a ze względu na stopień aktywności sprawcy w formie czynnej i biernej.

1.3. Pojęcie przemocy a pojęcie agresji —