Dynamika życia w rodzinie z problemem przemocy

W ramach tej koncepcji poddaje się analizie rodzinę prokreacyjną, tworzoną przez małżonków i próbuje się zidentyfikować te cechy jej funkcjonowania, które zwiększają prawdopodobieństwo występowania przemocy domowej. Jako czynniki ryzyka uwzględnia się stresy we­

wnątrzrodzinne wynikające z: konfliktu małżeńskiego, umiejętności ko­

munikacyjnych, wzajemnej prowokacji. Ze względu na problem badań własnych starano się dokonać szerszej analizy dynamiki życia w ro­

dzinie i powiązań różnych czynników oddziaływających od wewnątrz i z zewnątrz na skomplikowany system społeczny, zwany rodziną, a tak­

że ukazać te elementy, które wyróżniają rodziny, w których stosowana jest przemoc.

Dynamikę życia w rodzinie z problemem przemocy przedstawiono w perspektywie teorii systemowej i teorii przywiązania. W ujęciu syste­

mowym rodzina jest zdefiniowana jako złożona struktura składająca się z wzajemnie od siebie zależnych grup osób, które dzielą historię, przeży­

wają jakiś stopień emocjonalnej więzi i wprowadzają strategie interakcji potrzebne indywidualnym członkom rodziny i grupie jako całości (An­

derson, Sabatelli, 1999; Rostowski, 2003; Braun ‑Gałkowska, 2003; Herzber­

ger, 2002; Plopa, 2008). Oznacza to, że rodzina jest złożona z wielorakich subsystemów, mających wspólne cele i zadania, które powinny być wy­

pełniane. Z perspektywy systemowej zakłada się, że każda rodzina ma strukturę organizacyjną, która wpływa na wzory interakcji zachodzących w jej granicach (Minuchin, 1974). Przyjmuje się, że członkowie systemu

rodzinnego ujawniają powiązania „twarzą w twarz”, budując tym samym odpowiednie więzi między sobą. Systemy rodzinne są charakteryzowane przez: całościowość — co oznacza, że rodzina jest tworzona przez grupę osób stanowiących kompleksową i jednolitą całość, organizacyjną złożoność

— co oznacza, że rodziny składają się z różnych mniejszych jednostek albo podsystemów, które zarazem tworzą większy system rodzinny, współza-leżność — osoby i podsystemy, które tworzą cały system, są wzajemnie zależne i wzajemnie na siebie wpływają (Minuchin, 1974; Witchurch, Con­

stantine, 1993; Plopa, 2008).

Próba zrozumienia dynamiki rodziny z problemem przemocy sprowa­

dza się zatem do dokonania: (1) analizy reguł i wzorów interakcji zacho­

dzących w granicach rodziny, (2) analizy stresów w systemie rodzinnym, (3) analizy źródeł konfliktów małżeńskich oraz (4) analizy relacji zacho­

dzących między małżonkami

1. Reguły i wzory interakcji w rodzinie. Wzory interakcji funkcjonujące w granicach systemu rodzinnego są w zasadniczym stopniu wyznaczane przez strategie, które rodzina stosuje w celu wykonywania swoich zadań.

W konsekwencji, wszystkie rodziny są szczególne nie tylko z powodu tego, że składają się z wyjątkowego zespołu osób, ale również dlatego, że rozwi­

jają wyjątkowe strategie i reguły wykonywania istotnych dla nich zadań.

Strategie stają się wzorami interakcji postrzeganymi w rodzinie, tworzą wyjątkowy kontekst interakcji, który wpływa na jakość funkcjonowania każdego członka rodziny. Kluczem do zrozumienia wzorów tych interakcji jest zrozumienie związku pomiędzy zadaniami rodziny i strategiami słu­

żącymi do ich realizacji. Obraz systemowy rodziny wymaga zrozumienia współzależności, która dotyczy: (1) składu rodziny, (2) zadań, które rodzina musi negocjować, (3) strategii, których rodziny używają w zetknięciu z za­

daniami (Plopa, 2008, s. 20). Zasadne jest założenie, że wszystkie rodziny w czasie swego rozwoju muszą wykonywać podobne zadania, a pomimo tego zachowują swoją odrębność, która odzwierciedla się w strategiach i regułach, przejawianych w realizacji różnych zadań. Zadania i strategie rodziny dotyczą: tożsamości, granic, utrzymania statusu, kierowania spój­

nością rodziny.

Zadania i strategie dotyczące tożsamości. Wszystkie rodziny powinny stwarzać swym członkom warunki sprzyjające zaspokajaniu potrzeby przynależności i rozwojowi tożsamości poprzez aktywizowanie mecha­

nizmu kreowania obrazu siebie pod kątem obrazu, jaki ma rodzina o jed­

nostce. Zgodność ułatwia społeczne interakcje, sprzyja kierowaniu oso­

bistą tożsamością poprzez określenie ról i pozycji w rodzinie. Rodzinne tematy i wyobrażenia dostarczają jej członkom sensu rozumienia siebie, relacji z innymi czy wartościami. Warunkiem dobrego funkcjonowania jest stałe utrzymywanie przez jej członków poczucia przynależności

i równocześnie poczucia tożsamości. System rodzinny z problemem prze­

mocy kształtuje u członków obniżone poczucie osobistych kompetencji i nieadekwatną samoocenę, co wynika z negatywnej historii rodziny, gdzie dominowały tematy odrzucenia, odwetu, agresji, będące wynikiem nierozstrzygniętych spraw w poprzednim pokoleniu i obecnych sytuacji doświadczania przemocy (Bagarozzi, Anderson, 1989). Samoocena ozna­

cza znajomość własnych cech i właściwości, zalet i niedoskonałości oraz umiejętność odpowiedniego ich wartościowania (Kozielecki, 1981; Czaba­

ła, 1992). Nieadekwatna samoocena to brak takiej wiedzy lub niewłaściwe przypisywanie wartości określonym cechom (negatywnym — wadom, pozytywnym — zaletom). Przemoc w rodzinie prowadzi do zaburzeń jej struktury w strukturę zależności. Efektem tego są takie wzorce percep­

cyjne i związane z nimi zachowania, które kształtują wśród członków rodziny niskie poczucie własnej wartości i ubogą tożsamość. Może to nie pozwalać na dostrzeganie pozytywnych cech u innych, a wspomaganie siebie może polegać na pomniejszaniu walorów innych. Wyniki badań sprawców przemocy wskazują, że są to osoby zazwyczaj niepewne, prze­

żywające różne lęki, często wynikające z poczucia niższości i nieudolno­

ści, to jednostki posiadające gorszą samoocenę i słabo rozwinięte umie­

jętności społeczne (Rosenbaum, O’Leary, 1981; Weitzman, Dreen, 1982).

Wykazano istotny związek z doświadczaniem przez nich agresji w dzie­

ciństwie lub w okresie dojrzewania (Hotaling, Sugarman, 1986). W rodzi­

nach z problemem przemocy istnieje strategia zorientowana na większą kontrolę nad „tożsamościami” jej członków, polegająca na kontrolowaniu ich zachowania przez działania przymusu i agresji.

Jednym z podstawowych zadań rodziny jest ustalenie i utrzymanie granic (Kantor, Lehr, 1975; Plopa, 2008). Granice wyznaczają odrębności poszcze­

gólnych rodzin. W rodzinach, w których dochodzi do przemocy, zewnętrz­

ne granice są zamknięte, dom jest dosłownie niedostępny dla innych.

Kładzie się silny nacisk na prywatność, a reguły rodzinne zakazują prze­

kazywania jakichkolwiek informacji o sprawach rodzinnych osobom z ze­

wnątrz: „to, co się dzieje w domu, pozostaje w domu”. Rodziny, w których występuje przemoc, są całkowicie zamknięte. Wewnętrzne granice usta­

lają zasady przepływu informacji w obrębie podsystemów (Hess, Handel, 1985). Rodziny z problemem przemocy mają uwikłane granice — strategią systemu jest ograniczanie wyrażania tożsamości i autonomii, a tym sa­

mym zachęcanie do przejawów zachowań zależnych od innych członków, w szczególności od sprawcy, który najczęściej ma władzę nad pozostałymi.

W efekcie nie dochodzi do rozwoju indywidualności i doświadczania bez­

pieczeństwa związanego z rodziną.

Zadania i strategie dotyczące utrzymania statusu rodziny są odpowiedzial­

ne za zabezpieczenie określonego statusu jej członkom w zakresie stwo­

rzenia warunków do życia i rozwoju. Chodzi głównie o zabezpieczenie potrzeb materialnych i edukacyjnych. Wszystkie rodziny mają określone priorytety, według których muszą brać pod uwagę zasoby, jakimi dyspo­

nują (czas, środki finansowe). Można ze względu na zadania i strategie dotyczące utrzymywania statusu wyróżnić dwa rodzaje rodzin, w których występuje przemoc. Pierwszy to rodziny słabo zorganizowane, gdzie stałe strategie i zadania utrzymywania domu nie są ustalone. Niezbyt dobrze poprowadzona jest tam strategia wydawania zasobów (środków finanso­

wych, czasu, energii). Wprowadza to do systemu rodzinnego ciągłe poczu­

cie niepewności, konflikty, brak bezpieczeństwa, trudności w organizacji edukacji, opieki zdrowotnej (Pospiszyl, 1994/1998; Hołówka, red., 1982).

Drugi typ to rodziny „przeorganizowane”, gdzie strategie utrzymywania są nadzwyczaj sztywne, jest w nich jasno określone, kiedy i jakie zadania mają być wykonane i kto jest za nie odpowiedzialny. Dotyczy to zarów­

no spraw ważnych, jak i prozaicznych. Zadania te muszą być skutecznie wykonywane, często ich niezrealizowanie jest motywem przemocy (Hor­

nung, McCullough, Sugimoto, 1981). Sztywność reguł nie idzie w parze z pielęgnowaniem w rodzinie spontaniczności i kreatywności, staje się źródłem konfliktów i napięć.

Zadania i strategie kierowania spójnością rodziny. System rodziny jest od­

powiedzialny za jakość i poziom więzi emocjonalnych między jej człon­

kami, co wiąże się z ujawnianiem troski, wsparcia, zaufania i życzliwo­

ści. Dbałość o spójność rodziny wiąże się z przyjmowaniem określonych strategii i zadań, które jednocześnie służą zdrowiu psychicznemu każde­

go jej członka (Plopa, 2003b, s. 29, 2008, s. 28). W kontekście wymienio­

nych treści trzeba zauważyć, że przemoc w rodzinie negatywnie wpły­

wa na jej spójność przez: brak wzajemnego dostarczania wsparcia, brak możliwości mówienia w sposób swobodny o swoich uczuciach, nieumie­

jętność słuchania innych z nastawieniem na udzielanie wsparcia w ja­

kiejkolwiek formie. W rodzinie z problemem przemocy nie ma jasnych reguł, które sprzyjałyby kreowaniu efektywności strategii wspierających spójność systemu i dobrą komunikację między jego członkami. Budowa­

nie spójności rodziny wymaga stosowania strategii, które tak podzielą władzę w rodzinie, aby wszyscy jej członkowie czuli się bezpiecznie.

W rodzinach z przemocą władza i strategie podejmowania decyzji są wykonywane na rzecz kontrolowania zasobów i panowania nad innymi w sposób niesprawiedliwy, nieakceptowany, co sprzyja erozji spójności rodziny. Według R.J. Gellesa i M.A. Strausa (1988, s. 121—128), nadmierna kontrola jednostek, wynikająca z mylnego pojmowania odpowiedzialno­

ści i zobowiązań wobec pozostałych członków rodziny, prowadzi do nie zawsze słusznej i uzasadnionej ingerencji w osobiste sprawy jednostki, w efekcie czego zaczyna ona czuć się osaczona i próbuje rozluźnić wię­

zy, doprowadzając do konfliktu. Zarządzanie spójnością rodziny wyma­

ga także rozwoju strategii dla rozwiązywania i kierowania konfliktem.

We wszystkich systemach rodzinnych konflikt jest nieunikniony i po­

siada potencjał niszczenia tych systemów. Strategie kierowania konflik­

tem mogą chronić system i mogą go zniszczyć. Podstawową strategią w rodzinie z problemem krzywdzenia członków jest zaprzeczanie ist­

nieniu jakiegokolwiek konfliktu. Zaprzecza się alkoholizmowi rodzica, stosowaniu form przemocy, co w konsekwencji degraduje jakość życia rodzinnego i przyczynia się do występowania psychicznych, zdrowot­

nych i zawodowych problemów członków rodziny. Systemy rodzinne, w których występuje przemoc, nie posiadają dojrzałych strategii rozwią­

zywania problemów związanych z zadaniową orientacją nakierowaną na wynegocjowanie kompromisowych rozwiązań pomiędzy członkami rodziny.

2. Stresy w systemie rodzinnym. System rodzinny jest interpersonalną sferą funkcjonowania człowieka i bardziej niż inne może prowokować proces stresowy o różnej intensywności i różnych skutkach. Zgodnie z propozycją A. Belsky’ego, stres jest rozumiany jako czynnik, który zwiększając frustrację, może doprowadzić do eskalacji agresji. Agreso­

rodny wpływ stresu zależy od kilku czynników: nasilenia samego stre­

su, spójności rodziny, sposobów radzenia sobie z problemami. Rodzina może być zarówno pierwotnym źródłem stresu, jak i mediacyjną siłą w procesie stresowym (pełnienie różnych ról w strukturach pozarodzin­

nych). Stres może być generowany w rodzinach na trzech płaszczyznach wynikających z: charakteru i jakości życia rodzinnego, konfliktów mał­

żeńskich (relacji partner — partnerka) oraz z przenikania do rodziny stresu z zewnątrz za pośrednictwem jej członków (Pearlin, Turner, 1987;

Plopa, 2005).

Wiele opracowań poświęcono roli stresów, wynikających z jakości i charakteru życia rodzinnego, w powstawaniu przemocy: Kadushin, Mar­

tin (1981), Engfer (1984, za: Pospiszyl, 1988), Browne i Herbert (1999), Dut­

ton (2001), Pearlin i Turner (1987), Riggs, Caulfield, Street (2000). Zwrócono w nich uwagę na następujące czynniki:

— cykl rodziny może być źródłem stresu z powodu wydarzeń życiowych zmieniających jakość życia rodzinnego — ciąża, urodzenie dziecka, opuszczenie rodziny przez dzieci, emerytura, wdowieństwo. Uniwer­

salne zdarzenia życiowe mogą być zrelatywizowane przez doświadcze­

nia i oczekiwania jednostek żyjących w określonych strukturach rodzin­

nych. Wydarzenia te mogą wiązać się z burzeniem kariery zawodowej, życiowego planu, hierarchii wartości;

— stres mający swoją rolę w powstawaniu przemocy jest także warunko­

wany zdarzeniami nie zawsze przewidywalnymi, takimi jak: choroba

któregoś z członków rodziny, nagła zmiana struktury rodziny (rozwód, separacja), utrata pracy, przejście na rentę. Wydarzenia tego typu mogą oddziaływać bezpośrednio na stan emocjonalny jednostki, wywołując gniew, złość, agresję, bądź też pośrednio, pozbawiając jednostkę waż­

nych dla niej społecznych relacji (możliwość wymiany uczuć, wsparcie), co generuje stan frustracji i gniewu;

— zdarzenia życia codziennego, określające jakość życia jednostki czy też całej struktury rodzinnej, są, zdaniem badaczy, powiązane z występo­

waniem przemocy. Są to różne trudności związane z dziećmi, organi­

zacją życia rodzinnego, ze sposobami rozwiązywania bieżących proble­

mów, frustracje wynikające z pełnionych ról rodzinnych i małżeńskich.

Sposób pełnienia ról może implikować konflikty interpersonalne, wy­

woływać lęk, agresję, kreować stany depresyjne (Kadushin, Martin, 1981; Browne, Herbert, 1999; Dutton, 2001);

— bardzo ważny jest obszar stresów związanych z rodzicielstwem i rela­

cjami rodziców z dziećmi. Obejmuje on zagadnienia związane z proble­

mem dzieci niechcianych, nadmiaru dzieci, jednostek, które są zalicza­

ne do grona dzieci problemowych (zaburzenia zachowania, trudności zdrowotne, intelektualne). Niestety, dzieci uważane za trudne są często źle traktowane przez rodziców — otrzymują od nich mniej wskazówek, mniej serca wkłada się w ich wychowanie (Maccoby, Snow, Jacklin, 1984;

Sirignano, Lachman, 1985; Bock, 1991; Caliso, Milner, 1992). Stres doty­

czy także problemów wychowawczych, umiejętności wychowawczych rodziców (Wolfe, 1987; Rutter, 1989; Piekarska, 1991). A. Engfer (1984, za: Pospiszyl, 1998) wykazuje, że kobiety czujące się niepewnie w roli matek ujawniają mniejszą umiejętność nawiązywania właściwego emo­

cjonalnego kontaktu z dzieckiem, a także mniejszą zręczność w pielę­

gnacji dziecka. A. Piekarska (1991), badając poczucie kompetencji wy­

chowawczej rodziców, doszła do wniosku, że im bardziej niepewnie czują się oni w swoich rolach rodzicielskich, tym większa jest skłonność do rozwiązywania powstających trudności z użyciem przemocy.

Dobre pełnienie roli rodzicielskiej wiąże się z tym, że rodzic jest opie­

kuńczy, troskliwy, wrażliwy na potrzeby dziecka, wspiera jego rozwój po­

znawczy i społeczny (Clark ‑Stewart, 1973, za: Herzberger, 2002; Field, 1996;

Rostowska, red., 2009). Co odróżnia rodziny, w których rodzice krzywdzą swoje dzieci, od innych rodzin? J. Kaufman i E. Zigler (1989, s. 139) do­

konują przeglądu właściwości cechujących rodziny, w których dochodzi do przemocy, na czterech poziomach: poziom ontogenetyczny, poziom mikrosystemu, poziom ekosystemu i poziom makrosystemu. Klasyfikacja czynników sprzyjających krzywdzeniu w rodzinie została przedstawiona w tabeli 2. Zdaniem autorów, cechy rodzica, które zwiększają prawdopo­

dobieństwo stosowania przemocy, to: niska inteligencja, niskie poczucie

Tabela 2. Czynniki sprzyjające krzywdzeniu

Źródło: Kaufman, Zigler, 1989, s. 139.

wartości, ograniczone umiejętności interpersonalne, złe relacje z partne­

rem. D.A. Wolfe i in. (1985, s. 97) wyróżniają także impulsywność i wyso­

kie natężenie złości. Rodzice stosujący przemoc mają wobec swych dzieci niewłaściwe oczekiwania (Wolfe, 1987; Pollock, Steele, 1972, za: Herzberger, 2002). T. Thornberry (2005, s. 156—165) w swoich badaniach pokazał istotne wskaźniki środowiska rodzinnego, które determinują rozwój i podtrzymu­

ją zachowania agresywne. Rozwój zachowań jest oparty na modelu mię­

dzypokoleniowej transmisji czynników ryzyka. Thornberry zaakcentował przede wszystkim rolę cech osobowych rodziców i wzorów zachowań przez nich przejawianych. Zmienne, takie jak: nieprawidłowa struktura ro­

dziny, słabe więzi uczuciowe, nadużywanie środków psychoaktywnych, są czynnikami ryzyka dla zachowań agresywnych. Badania S. Barnowa i in.

(2002, s. 305—310) wskazują na tkwiące w rodzinie czynniki, które mają związek z powstawaniem zachowań dewiacyjnych. Są to: niewłaściwa at­

mosfera wychowawcza, konflikty między członkami rodziny, niewłaściwe postawy (brak zainteresowania, nadopiekuńczość) oraz zaburzona struk­

tura rodziny.

3. Konflikty małżeńskie — mechanizm powstawania i rozwoju. W związku małżeńskim każda para przeżywa różnego rodzaju trudności, które zakłó­

cają jego prawidłowe funkcjonowanie. Trudności te mogą być przezwycię­

żone przez wzajemne ustępstwa i porozumienia lub ujawniają odmienność poglądów, dążeń i sposobów działań, często niełatwych czy wręcz niemoż­

liwych do pogodzenia, co prowadzi do konfliktu. Konflikty w istotny spo­

sób wpływają na jakość związku małżeńskiego, przy czym ważna jest ich

częstotliwość, zakres i sposoby rozwiązywania. W małżeństwach zadowo­

lonych pojawiają się rzadziej, nie są ostre, a ich rozwiązanie przyczynia się do integracji psychicznej małżonków (Ryś, 1997, 1999). Natomiast w nie­

udanym małżeństwie konflikty występują często i działają destrukcyjnie na wzajemne relacje współmałżonków. Różnice i rozbieżności pomiędzy partnerami, jeśli nie są przez nich rozumiane, przekształcane, przystoso­

wywane i aprobowane, przybierają różne formy zachowań antagonistycz­

nych, a w konsekwencji sprawiają, że w niektórych małżeństwach pojawia się przemoc. Konflikty i napięcia w związku, przybierające cechę chronicz­

ności, często są rozwiązywane za pomocą agresji, z czasem mogą sprawić, że akty przemocy staną się wzorcem utrwalanym stopniowo w życiu mał­

żonków (Celmer, 1989; Giles ‑Sims, 1998; Tryjarska, 1995a; Ryś, 1999; Ro­

stowska, red., 2009).

Konflikty w małżeństwie można określić jako przejaw kryzysu danego związku. Jego przyczyną jest zazwyczaj sprzeczność pomiędzy wysokim poziomem oczekiwań a subiektywnym przygotowaniem małżonków do pełnienia ról życiowych. Konflikty małżeńskie związane są z poszczegól­

nymi kryteriami jakości związku małżeńskiego i przyczynami, które je wywołują. Badacze charakteryzują interpersonalny konflikt w małżeństwie w obszarze: (1) bliskości oznaczającej poczucie wspólnoty uczuć, (2) rela­

cji (błędna percepcja, stereotypy, nieefektywna komunikacja), (3) wartości (różnice w uznawanych wartościach, sposobach życia), (4) potrzeb partne­

rów, (5) ról rodzinnych, obowiązków (nierówny rozkład sił, podział obo­

wiązków) (Pearlin, Turner, 1987; Ryś, 1994, 1999; Tryjarska, 1995a; Moore, 1996; Revenson, Kayser, Bodenmann, 2005; Przybyła ‑Basista, 2006).

Doświadczanie bliskości charakteryzuje się uczuciem intymności i po­

strzeganego zrozumienia, których partnerzy doznają (England, Farkas, 1986; Revenson, Kayser, Bodenmann, 2005). Związki intymne wiążą się z dzieleniem się bliskością na różnych płaszczyznach: intelektualnej, emo­

cjonalnej, dążeniowej (Ryś, 1994). Według niektórych autorów, doświadcza­

nie bliskości i intymności nie ma miejsca, dopóki nie pojawi się informacja zwrotna o uczuciu empatii oraz nie zostaną zakomunikowane werbalnie lub niewerbalnie akceptacja i uznanie. Brak wymiany emocjonalnej — wa­

runkowanej głównie niewystarczającym zaangażowaniem się obydwu lub jednego partnera w rozwijanie intymności i otwartości — jest istotnym czynnikiem konfliktowym. W szczególności dotyka on tej osoby, która oferuje spore zaangażowanie na rzecz rozumienia partnera, jego potrzeb i oczekiwań, nie otrzymując spodziewanego odwzajemnienia. Brak wza­

jemności, afektywnej wymiany, nieakceptowanie osobowości partnera określają te sytuacje, gdzie jedna ze stron ma przewagę nad partnerem w zakresie realizowania zadań indywidualnych czy wspólnych (Laskow­

ski, 1987; Jemmot, Maglorie, 1988; Plopa, 1997a, b). R.J. Sternberg (1986, s. 123)

zakłada, że jeśli nie występuje w małżeństwie żaden z trzech elementów stanowiących podstawę miłości, to związek ten nie istnieje. Podstawowe elementy miłości to: bliskość, namiętność i zobowiązanie przybierające po­

stać deklaratywnej miłości, zaangażowania i decyzji. Zgodnie z tą teorią związki opierające się tylko na jednym z trzech elementów nie są stabilne.

Brak bliskości emocjonalnej powoduje deprywację potrzeby bezpieczeń­

stwa, akceptacji, wsparcia.

Obszar relacji wiąże się z nieprawidłową komunikacją, która jest najczęst­

szym źródłem nieporozumień przekształcających się w konflikty. Niewła­

ściwe odczytywanie wzajemnych intencji powoduje reakcję nie na to, co partner miał zamiar zrobić lub powiedzieć, lecz na to, co zostało odczytane (Revenson, Kayser, Bodenmann, 2005). Również przemilczanie bądź ukry­

wanie istotnych dla obojga małżonków spraw ma niekorzystny wpływ na związek, ponieważ podważa zaufanie. Trudność stanowi też przeświad­

czenie jednego z partnerów, że druga strona powinna bez słów odczyty­

wać i zaspokajać niemal wszystkie jego potrzeby. Negatywne nastawienie emocjonalne małżonków powoduje selektywne słuchanie przekazywa­

nych treści, wychwytywanie potknięć i wyolbrzymianie ich, niewkłada­

nie wysiłku w zrozumienie partnera, łatwe okazywanie zniecierpliwienia i gniewu (Laskowski, 1987; Fawcett, Featherstone, Toft, 1996). Do form za­

burzonego komunikowania się w małżeństwie można również zaliczyć:

wytykanie wad, wypominanie błędów, obwinianie, krytykowanie, ośmie­

szanie, napominanie, robienie wymówek, wszelkie zarzuty i pretensje kie­

rowane pod adresem małżonka. Poza tym zaburzenia w komunikacji wy­

nikają też z wyrażania negatywnych uczuć w sposób pośredni, łagodzenia problemów, tuszowania błędów i wad, odwracania uwagi w stronę innych problemów, wyrachowania kosztem tłumienia emocji (Celmer, 1989; Gapik, 1985; Ryś, 1999; Schall, 1983, za: Sujak, 1989; Kuczyńska, 1998). Zagrożeniem dla komunikacji są również skłonności do wyrażania ocen, nakazów, za­

kazów i rad, a także jednostronna koncentracja na pozytywnych lub nega­

tywnych zachowaniach i cechach partnera. Źródeł omówionych zaburzeń można upatrywać w ograniczonej otwartości człowieka, w braku umiejęt­

ności wyrażania wprost swoich uczuć, myśli i potrzeb (Grzesiuk, 1994; Ryś, 1997, 1999; Głodowski, 2001).

Kolejny wymiar interpersonalnego konfliktu w małżeństwie jest po­

wiązany z poczuciem wartości. Polega on na rozbieżności wzajemnych oczekiwań dotyczących akceptacji siebie w oczach partnera. Osoba do­

świadczająca braku akceptacji małżonka w odniesieniu do siebie — w wie­

lu lub kilku istotnych dla niej wymiarach — jest szczególnie podatna na zranienie poczucia godności i wartości. W szczególności siła stresowych doznań z tego powodu jest uzależniona od ważności rodziny i małżeństwa w systemie wartości danej jednostki (Plopa, 2005). Ten stan w różny sposób

lu lub kilku istotnych dla niej wymiarach — jest szczególnie podatna na zranienie poczucia godności i wartości. W szczególności siła stresowych doznań z tego powodu jest uzależniona od ważności rodziny i małżeństwa w systemie wartości danej jednostki (Plopa, 2005). Ten stan w różny sposób

W dokumencie Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie : charakterystyka sprawców (Stron 106-124)