Psychopatologia sprawców przemocy

Inne ujęcie wyjaśniania krzywdzącego zachowania koncentruje się na psychopatologii. Ryzyko krzywdzenia członków rodziny wiąże się z oso­

bami o zaburzonej osobowości lub cierpiącymi na choroby psychiczne, głównie z powodu ich mniejszej zdolności do kontrolowania wrogich uczuć i agresywnych impulsów.

Zaburzenia osobowości są zagadnieniem spornym. Różnica zdań po­

między badaczami dotyczy istoty pojęcia zaburzeń osobowości, a na­

stępstwem tej rozbieżności jest zarówno brak jednoznacznych kryteriów

diagnostycznych i klasyfikacyjnych, jak i różnorodność koncepcji tłumaczą­

cych przyczyny i mechanizmy powstawania tych zaburzeń (Jakubik, 1997;

Millon, 1999; Pastwa ‑Wojciechowska, 2004; Millon, Davis, 2005). T. Millon (1996, za: Pastwa ‑Wojciechowska, 2004, s. 94), omawiając zagadnienie zabu­

rzeń osobowości, wyodrębnia dwa poziomy:

— funkcjonalny, obejmujący przejawy zachowania, funkcjonowanie inter­

personalne, styl poznawczy oraz mechanizmy regulacji zachowania;

— strukturalny, w skład którego wchodzi „ja”, temperament, typ organi­

zacji osobowości oraz dyspozycje do postrzegania oraz reagowania na wydarzenia życiowe.

Zdaniem A. Jakubika (1997, s. 51—52), w psychiatrii klinicznej zasadni­

czym kierunkiem badań nad zaburzeniami osobowości są teorie opisowe, czyli tzw. teorie cech osobowości, charakteryzujące się klasyfikowaniem jednostek na podstawie ich stałych właściwości (dyspozycji) psychofizycz­

nych, czyli cech. W myśl tej teorii struktura osobowości byłaby określonym układem (konfiguracją) cech, a cecha — skrótowym opisem pewnych za­

chowań, także ich determinantą. Najczęściej zaburzenia osobowości dzieli się na dwie kategorie: zaburzenia struktury osobowości (osobowość nie­

prawidłowa) oraz zaburzenia cech osobowości, przyjmując założenie, że rozróżnienie dotyczy patogenezy, obrazu klinicznego, przebiegu, stopnia trwałości i nasilenia zaburzeń, dynamiki zmian i skuteczności stosowa­

nych metod leczenia. Chociaż podział ten budzi wątpliwości wielu bada­

czy (Hare, 1970), to w ocenie A. Jakubika (1997, s. 71) jedną z najważniej­

szych korzyści płynących z takiego podziału jest ułatwienie zrozumienia i leczenia zaburzeń psychicznych, a główną wadą — bezwarunkowe przyj­

mowanie, iż reprezentują one określone jednostki chorobowe.

Funkcjonowanie sprawców przemocy charakteryzuje się występo­

waniem nie tylko zaburzeń osobowości, ale również innych psychopato­

logicznych objawów. K.D. O’Leary (1993), J. Weitzman i K. Dreen (1982) charakteryzują sprawców przemocy domowej jako osoby niepewne siebie, przeżywające różne lęki wynikające z poczucia niższej wartości, nieudol­

ności i opuszczenia. J.H. Goldstein (1986) dodaje, iż charakterystyczny jest niższy poziom asertywności, gorsza samoocena i słabo rozwinięte umiejęt­

ności społeczne. Stwierdza się także istotny związek krzywdzenia współ­

małżonka z zaburzeniami psychicznymi (Faulk, za: Browne, Herbert, 1999;

Bland, Orn, 1986). K.D. Browne i M. Herbert (1999, s. 74) na podstawie danych klinicznych oraz wyników badań przedstawiają cechy charakterystyczne sprawców przemocy w związkach małżeńskich. Należą do nich m.in.: ni­

skie poczucie własnej wartości, brak umiejętności społecznych i asertyw­

ności, zaburzenia emocjonalne (lęk, depresja), nadużywanie alkoholu, słaba samokontrola, władczość, zazdrość, brak empatii i współczucia, problemy materialne i społeczne. O.W. Barnett, C.L. Miller ‑Perrin, R.D. Perrin (2004),

L.W. Bennett i O.J. Williams (1999), B. Krahé (2005), V. Wiehe (1998) wy­

kazują, iż osoby krzywdzące swoje partnerki charakteryzują się: niskim poczuciem własnej wartości, poczuciem bezsilności wynikającym z powo­

dów leżących poza związkiem, patologiczną zazdrością, antyspołeczny­

mi zaburzeniami osobowości. R.F. Baumeister, J.M. Boden (1998), T. Jacob (1987) stwierdzają, że sprawcy przemocy mają problemy z kontrolą swojego zachowania. Charakteryzuje ich także skłonność do reagowania w sposób impulsywny, zaczepny na najmniejszą nawet prowokację (Caprara, Peru­

gini, Barbaranelli, 1994). Sugeruje się również, że sprawcy przemocy mają problemy z nadużywaniem alkoholu (Dobash, Dobash, 1979; Browne, Her­

bert, 1999; Saunders, 1992), doświadczyli przemocy w przeszłości (O’Neil, 1981; Giles ‑Sims, 1983; Pospiszyl, 1998; Browne, Herbert, 1999; Dutton, 2001;

Rode, 1998), poddawani byli rygorystycznemu wychowaniu, doznali emo­

cjonalnego odrzucenia (Steinmetz, 1987; Wiehe, 1998), przejawiają niewła­

ściwe sposoby reagowania na stres (Steinmetz, 1987).

Z badań L.K. Hambergera i J.E. Hastingsa (1986, s. 112) wynika, że ponad 80% zbadanych klinicznie sprawców przemocy zostało określo­

nych jako osoby mniej lub bardziej patologiczne. Badacze zaobserwowali występowanie u nich następujących symptomów psychopatologicznych:

zależność emocjonalna, depresja, lęk, niski poziom samooceny, nastawie­

nia paranoidalne, symptomy dysocjacji, słaba kontrola impulsów, ten­

dencje antyspołeczne, wrogość, cechy osobowości borderline. Jak twierdzi D. Kubacka ‑Jasiecka (2006, s. 132), sprawcy przemocy nierzadko prezentują cechy patologiczne z „pogranicza” (borderline), tym samym charakterystyka musi z konieczności nawiązywać do rezultatów badań klinicznych.

Analiza opisów sprawców przemocy prowadzi do wniosku, że ich oso­

bowość, zachowanie kształtują się w ścisłej relacji do zaburzonej tożsamości i funkcji „ja”. Charakterystyczną cechą tych osób jest rozproszenie tożsa­

mości i niestabilny, nieadekwatny obraz siebie, który cechuje przecenianie własnych możliwości lub ich dewaluacja, a niekiedy oscylacja między tymi skrajnościami. Struktura „ja” stanowi główny ośrodek regulacji i integracji zachowania. Integruje zakres informacji odnośnie do stanu zewnętrznego, wyglądu, fizycznych właściwości, umiejętności i zdolności, własnych po­

trzeb, postaw i pozycji wśród ludzi. Wszystkie informacje skupione wokół struktury „ja” łączone są w dwie podstawowe kategorie: „ja ‑realnego”, ja­

kim się jest rzeczywiście, i „ja ‑idealnego”, jakim chciałoby się być. W proce­

sie rozwoju jednostki struktura ta staje się coraz bardziej stabilna i spójna wewnętrznie (Reykowski, 1975a).

Organizacja informacji wokół obrazu i pojęcia własnego „ja” dokonuje się przez odróżnienie rzeczywistości wewnętrznej („ja”) od zewnętrznej („nie ‑ja”) oraz określenie ich wzajemnej relacji („ja” — świat). U niektórych sprawców przemocy zauważa się niewyraźne zróżnicowanie tej granicy —

są sterowani przez doraźne bodźce i zewnętrzne wymagania, przejawia­

ją tendencję do przypisywania otoczeniu swoich uczuć, myśli (projekcja), czasami skłonni są do bezkrytycznego przyjmowania poglądów i opinii innych. W toku rozwoju kształtują się określone potrzeby „ja”: potrzeba zachowania tożsamości i integralności „ja”, potrzeba zachowania poczucia własnej wartości i potrzeba zachowania kontroli (Reykowski, 1976). Wyra­

żają się one mniejszym lub większym zapotrzebowaniem na informacje podtrzymujące pojęcie własnego „ja”, obraz świata i relacji „ja” — świat (Jakubik, 1997). Zaburzenie osobowości niektórych sprawców przemocy związane jest z ciągłym niezaspokojeniem potrzeb „ja” i niską tolerancją na deficyt informacji podtrzymujących. Brak, niedobór informacji lub do­

pływ niezgodnych z tymi zakodowanymi w ich strukturze „ja” wywołuje wzrost poziomu aktywacji i silne napięcie emocjonalno ‑motywacyjne. Roz­

bieżność informacyjna jest zagrożeniem dla „ja”, zatem i dla całego syste­

mu regulacji (Jakubik, 1997; Millon, Davis, 2005).

D.G. Dutton, S.K. Golant (1995), D.G. Dutton (2001), O.W. Barnett, C.L. Miller ‑Perrin, R.D. Perrin (1997) zwracają uwagę na kilka aspektów osobowości sprawców przemocy: rozproszenie tożsamości, niepewność co do poczucia własnej wartości oraz kontroli nad otoczeniem, prymitywne mechanizmy obronne (rozszczepienie, projekcje i zaprzeczenie) oraz błędy w testowaniu rzeczywistości (niezdawanie sobie czasem sprawy, czy do­

znania pochodzą z zewnątrz, czy z wewnątrz). Rozproszenie tożsamości, zdaniem D.G. Duttona (2001, s. 147), związane jest ze „słabo zintegrowa­

nym poczuciem »ja« […] odzwierciedlone w subiektywnym doświadcze­

niu chronicznej pustki lub w sprzecznych sposobach spostrzegania »ja«

i w niekonsekwentnym zachowaniu, niemożliwym do zintegrowania w sensowny emocjonalnie sposób”.

Niedorozwój systemu poznawczego i struktury „ja” przejawia się u sprawców przemocy mniejszą lub większą niezdolnością do wewnętrz­

nej reorganizacji strukturalnej pod wpływem rozbieżności informacyjnej;

często rezultatem jest ciągłe dążenie do zmian w otoczeniu, zamiast do od­

powiednich zmian w informacjach zakodowanych w strukturach poznaw­

czych. Niedorozwój struktury „ja” dodatkowo powoduje, że dominującą motywacją zachowania sprawców przemocy staje się dążenie do utrzy­

mania, ochrony i podwyższenia poczucia własnej wartości, które zwykle odbywa się przez obniżenie wartości partnerki (kwestionowanie jej kom­

petencji, pozycji zawodowej, przypisywanie ujemnych cech), kontrolowa­

nie jej zachowań, dominację oraz potrzebę nadmiernej aprobaty społecznej (chcą uchodzić za osoby wyjątkowo przyzwoite, uczciwe, prawe).

L.K. Hamberger i J.E. Hastings (1986), J.C. Campbell, P. Sharps, N.E. Glass (2000), D.G. Dutton (2001) wyróżniają u sprawców przemocy cechy osobo­

wości borderline — pod względem ważności są to: skłonność do intensyw­

nych, niestabilnych związków interpersonalnych, cechujących się niekiedy próbami deprecjonowania partnera, manipulacją lub zamaskowaną zależ­

nością, chwiejne poczucie „ja” połączone z nietolerancją wobec samotności i lękiem związanym z porzuceniem, silna złość, stawianie wysokich wy­

magań oraz impulsywność, zwykle połączona z nadużywaniem substancji psychoaktywnych.

D.G. Saunders (1992, s. 264—270) do charakterystyki sprawców prze­

mocy dodaje fakt, że są to osoby, które często zdradzają nieadekwatnie intensywną złość i mają problemy z jej kontrolowaniem. Złość pojawia się wówczas, gdy podejrzewają, że ich partnerzy wycofują się z relacji z nimi lub zamierzają odejść. Nieadekwatna do sytuacji, intensywna złość lub wy­

raźne trudności z jej kontrolowaniem to ósme kryterium diagnostyczne osobowości w DSM‑IV. D.G. Dutton (2001) zauważa, że sprawcy przemocy typu borderline mają znaczne trudności z utrzymaniem stabilnego poczucia tożsamości, ich poczucie własnej wartości jest bardzo labilne, zależne od zewnętrznej aprobaty i charakteru otrzymywanych informacji zwrotnych, czego konsekwencją jest tendencja do nadmiernego uzależniania się od in­

nych i potrzeba ochrony. Osoby te odczuwają więc silny lęk przed odrzu­

ceniem i utratą partnera, nieustannie ją antycypują, dostrzegając jej groźbę tam, gdzie jej nie ma.

Opierając się na symptomach w zachowaniu sprawców przemocy, wy­

różniono kilka odrębnych patologicznych typów osobowości. Są to:

— osobowość niestała i nadaktywna ze słabą kontrolą impulsów,

— osobowość w sposób sztywny przestrzegająca ustalonych zasad i rytu­

ałów, o cechach narcystycznych czy antyspołecznych,

— osobowość buntownicza, wroga, o niskiej samoocenie i właściwościach kompulsywnych,

— osobowość agresywna, z obecnością gniewu, złości i zachowań anty­

społecznych (osobowość psychopatyczna),

— osobowość zmienna nastrojowo (osobowość borderline),

— osobowość wrażliwa na odrzucenie, na które jednostka reaguje agresją,

— osobowość o znacząco nasilonych potrzebach zależności, podwyższo­

nym wysokim poziomie lęku oraz depresji — osobowość zależna i oso­

bowość biernie agresywna (Kubacka ‑Jasiecka, 2006, s. 133).

R. Vasselle ‑Augenstein i A. Ehrlich (1992, s. 54) w badaniach klinicznych nad osobowością sprawców przemocy wyróżnili następujące właściwości i mechanizmy psychopatologiczne, odpowiedzialne za dynamikę przemo­

cy w związkach małżeńskich:

— zależność i dążenie do zależności,

— ambiwalencja i problemy w bliskich intymnych związkach,

— silna podejrzliwość i zazdrość,

— agresywność, impulsywność, skłonność do gniewu,

— silne mechanizmy obronne — wypieranie, zaprzeczanie, projekcja, ra­

cjonalizacja,

— zmiany nastroju i zachowania,

— wyalienowanie, izolacja, dewiacje aspołeczne i psychopatyczne.

Kilku badaczy próbowało wyróżnić typy sprawców przemocy, którzy charakteryzują się szczególnymi cechami osobowości i wzorcami agresyw­

nego zachowania. Mott i McDonald (za: Saunders, 1992, s. 266) wyodręb­

niają dwa typy:

— typ bijący — skłonny brać odpowiedzialność za swoje zachowanie, czę­

sto ostrzega przed wybuchem agresji;

— typ maltretujący — stosuje skrajne formy przemocy i obwinia za to partnera.

E.W. Gondolf (1993, s. 109) wyróżnia trzy typy sprawców:

— agresor domowy — nie stosuje zbyt ostrych form przemocy, po ataku okazuje ofiarom czułość, ma poczucie winy;

— socjopata — wyrządza dotkliwe krzywdy w domu i poza nim, często ścigany przez prawo;

— agresor antyspołeczny — stosuje ekstremalne formy przemocy.

D.G. Dutton (2001, s. 36—44) dzieli sprawców przemocy domowej na trzy typy:

— agresor psychopatyczny z brakiem reaktywności emocjonalnej i sumie­

— agresor superopanowany — skrajnie opanowany, perfekcjonistyczny, nia;

z silną potrzebą dominacji i kontroli nad partnerką;

— agresor cykliczny/labilny emocjonalnie — słaba kontrola własnych uczuć, poczucie bezsilności, niska samoakceptacja.

Na podstawie gruntownej analizy uprzednich klasyfikacji, Holtzworth‑

‑Munroe i Stuart (1994; Holtzworth ‑Munroe, 2000; Holtzworth ‑Munroe i in., 2003) zaproponowały zintegrowaną typologię, w której wyróżniły trzy typy sprawców:

— brutale wyłącznie rodzinni — akty przemocy ograniczają wyłącznie do własnej rodziny; nie przejawiają oznak psychopatologii;

— brutale dysforyczni z pogranicza — stosowanie przemocy wynika z niestabilności emocjonalnej i zaburzeń psychicznych; ich agresja kon­

centruje się na własnej rodzinie, sporadycznie dopuszczają się agresji pozarodzinnej;

— brutale ogólnie stosujący przemoc, antyspołeczni — dokonują aktów przemocy zarówno w rodzinie, jak i poza nią; poza agresją fizyczną dopuszczają się często agresji psychicznej i seksualnej.

Podsumowanie. Zasadniczo wyniki badań wskazują, iż nie można mó­

wić o jednym typie sprawcy przemocy wewnątrzmałżeńskiej. Nie wiemy także, jakie mogą być uwarunkowania kształtowania się indywidualnych

cech osobowości sprawców przemocy, zakłada się bowiem wpływ różnych czynników na wyzwalanie się u nich agresji. Jednak w analizie zachowania sprawców przemocy zwraca się uwagę na zaburzenia w zakresie: kontroli, poczucia własnej wartości, tożsamości i niedorozwoju struktury „ja”. Istot­

ną rolę w funkcjonowaniu agresorów odgrywa obniżone poczucie własnej wartości. Stanowi ono stałe źródło braku bezpieczeństwa i lęku. Analiza charakterystycznych cech, właściwości sprawców przemocy prowadzi do wniosku, że kształtują się one w znacznej relacji do zaburzonej tożsamości i funkcjonowania struktury „ja” bądź jako symptomy ekspresyjne (złość, brak poczucia satysfakcji z życia, depresja), bądź adaptacyjne (skłonność do kontrolowania partnera, dążenie do niezależności, zadawania gwałtu, stosowania mechanizmów obronnych).

W dokumencie Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie : charakterystyka sprawców (Stron 151-157)