Modele integracyjne przemocy

Dotychczas zostały scharakteryzowane pojedyncze czynniki (zob. roz­

dział 3. i 4.) mogące wpływać na stosowanie przemocy w rodzinie. Teore­

tyczne perspektywy wyjaśniania przemocy w rodzinie zostały przesunięte z wyróżnienia jednych tylko czynników w kierunku modeli wieloczynni­

kowych. Koncepcje wieloczynnikowe wskazują, że przemoc w rodzinie nie jest (w prostej zależności) wynikiem wpływu środowiskowego, sytuacji lub cech osobowości sprawcy. Akcentują one ważność interakcji, jaka zachodzi pomiędzy różnorodnymi cechami jednostki, jej środowiskiem a sytuacją.

Modele integracyjne zakładają, że przemoc jest zjawiskiem złożonym, wie­

lowymiarowym, dlatego starają się wyjaśnić jej przyczyny w kontekście powiązanych ze sobą czynników.

Poznawczo ‑behawioralny model wydarzenia krytycznego (N. Frude, C.R. Hollin)

W ujęciu tym C.R. Hollin (1993, s. 55—60) zwraca uwagę na trzy pod­

stawowe kryteria zachowań agresywnych: sytuację, w której dochodzi do przemocy, jednostkę w odniesieniu do jej myśli, odczuć oraz wpływ prze­

mocy na otoczenie. Analizuje elementy poprzedzające przemoc (Antece-dens), samo zachowanie (Behaviour) oraz jego konsekwencje (Consequences).

N. Frude (1989, s. 155—170) przedstawił łańcuch przyczyn prowadzących do przemocy domowej. Stanowi on (tak jak według Hollina) funkcję zło­

żonych interakcji jednostek z otoczeniem społecznym i fizycznym. Model czynnika krytycznego w odniesieniu do przemocy domowej można przed­

stawić w następujący sposób:

(1) Stres pochodzący z otoczenia, najczęściej długotrwały (np. bieda), spra­

wia, że osoby dopuszczające się nadużyć wobec bliskich zaczynają od­

czuwać swoją sytuację jako zagrażającą.

(2) W wyniku dostrzegania sprzeczności pomiędzy oczekiwaniami zwią­

zanymi z życiem i interakcjami społecznymi a rzeczywistością — poja­

wia się frustracja.

(3) Reakcją na trudną sytuację jest złość, gniew i niepokój zamiast poszu­

kiwania strategii rozwiązania problemu.

(4) Brak zahamowań związanych z manifestowaniem przemocy w połą­

czeniu z obniżoną tolerancją na stres zwiększa prawdopodobieństwo użycia przemocy. Proces ten jest przyspieszony przez użycie substancji usuwających zahamowania, np. alkohol, narkotyki.

(5) Kiedy występują powyższe czynniki, jakiekolwiek zdarzenie, np. nie­

posłuszeństwo dziecka, podniesiony ton głosu żony, może wywołać za­

chowanie agresywne sprawcy.

Wymienione związki przyczynowe czynią jednostkę bardziej skłon­

ną do reagowania przemocą, gdy występuje prowokacja ze strony ofiary.

Poznawczo ‑behawioralny model wydarzenia krytycznego wskazuje na po­

trzebę dokonania oceny sposobu, w jaki osoba stosująca przemoc pojmu­

je swoje otoczenie, gdyż percepcje, postawy i atrybucje wywierają istotny wpływ na prawdopodobieństwo wystąpienia agresywnych zachowań.

Model psychospołeczny R.J. Gellesa

Model ten łączy elementy socjologicznego i psychologicznego podejścia do problemu przemocy w rodzinie. Zaproponowany został po raz pierw­

szy przez R.J. Gellesa (1987b) podczas wyjaśniania przyczyn złego trakto­

wania i krzywdzenia dziecka w rodzinie. Autor zasugerował, że określone czynniki stresowe, negatywne wpływy środowiskowe, mogą predyspono­

wać jednostkę do stosowania przemocy. Przemoc pojawia się w obecności określonych czynników bezpośrednio uruchamiających agresję. Koncepcję społeczno ‑psychologicznego modelu krzywdzenia R.J. Gelles zmodyfiko­

wał w 1997 r., określił, w jaki sposób różne czynniki ryzyka wchodzą w in­

terakcje, prowadząc do krzywdzenia fizycznego. Model uwzględnia fakt, że na konkretny epizod przemocy w rodzinie wpływają zarówno czynniki dystymalne, jak i proksymalne (Gelles, 1997, s. 65). Do czynników dysty­

malnych (obecnych w sposób ciągły) zalicza się: normy kulturowe, pozycję społeczną sprawcy, socjalizację sprawcy przemocy i jego cechy osobowo­

ści; czynniki proksymalne (mniej stabilne) mają bezpośredni wpływ na epizod agresji — są to: stres w stosunkach rodzinnych, stres zewnętrzny, zwłaszcza wywołany przez osobę, która staje się ofiarą przemocy. Działa­

nie czynników dystymalnych i proksymalnych łączy się w bezpośredniej sytuacji stymulującej i podnosi prawdopodobieństwo wywoływania przez konkretny bodziec reakcji agresywnej. Model ten stanowi zarys interpreta­

cji teoretycznej złożonych interakcji czynników ostatecznie powodujących używanie przemocy w relacjach rodzinnych.

Wieloczynnikowy model przemocy w rodzinie K.D. Browne’a

K.D. Browne (1988, s. 17, 1999, s. 43) zaproponował model przemocy, według którego czynniki stresowe, wpływy środowiskowe oraz czynniki związane ze statusem rodziny pośredniczą w relacjach interpersonalnych

w rodzinie, doprowadzając do przemocy. Założył istnienie czterech grup sytuacyjnych czynników stresowych, przyczyniających się do wystąpienia aktów przemocy. Są to: (1) stosunki pomiędzy opiekunami: kłótnie mał­

żeńskie, konfliktowe relacje z innymi osobami zamieszkującymi wspólnie, rodzic w separacji lub samotnie wychowujący dziecko; (2) relacje z dziećmi i starszymi podopiecznymi: odstęp czasowy między narodzinami dzieci, wielkość rodziny, spełnianie przez opiekunów oczekiwań podopiecznych;

(3) stres strukturalny: złe warunki mieszkaniowe, bezrobocie, ubóstwo, izolacja społeczna; (4) stres wywoływany przez podopiecznych: niechcia­

ne dziecko, dziecko chore, dziecko sprawiające problemy wychowawcze, dziecko upośledzone fizycznie lub umysłowo. Aby doszło do aktów prze­

mocy, na przedstawione czynniki sytuacyjne muszą, zdaniem autora, zadziałać interakcje w rodzinie. Gdy interakcje te nie dają poczucia bez­

pieczeństwa lub nie spełniają funkcji „bufora” w sytuacji stresu, wtedy jakiekolwiek przeciążenie emocjonalne w rodzinie, wywołane np. kłótnią bądź nieposłuszeństwem dziecka, może spowodować atak fizycznej lub psychicznej przemocy. K.D. Browne podaje, że podobne incydenty wpły­

wają negatywnie na relacje interpersonalne i ograniczają skutki działania

„buforów” (wzajemne stosunki w rodzinie), w rezultacie czego czynniki stresowe mogą znacznie łatwiej doprowadzić do kolejnego „przesilenia”

napięcia. Występuje tzw. sprzężenie zwrotne, „błędne koło”, które może doprowadzić do systematycznych przesileń pod wpływem czynników stresowych, a w konsekwencji, do powtarzających się aktów przemocy fi­

zycznej i emocjonalnej. K.D. Browne (Browne, Herbert, 1999) nazywa takie działania spiralą przemocy. Na interakcje w rodzinie wpływają wartości kul­

turowe i normy społeczne, które zależą od wieku, wykształcenia, pocho­

dzenia etnicznego, statusu socjoekonomicznego.

Należy zauważyć, że użyteczność wielu modeli wyjaśniających przyczy­

ny przemocy polega na tym, że zebrane razem dają wyobrażenie na temat mnogości różnych czynników, zmiennych, które wiążą się z tym zjawiskiem.

Żadna z tych koncepcji nie aspiruje jednak do tego, aby prognozować, kto będzie zachowywał się w sposób krzywdzący, a kto nie. Sprawcą przemocy nie staje się każdy mężczyzna, który doświadczył przemocy w dzieciństwie lub był narażony na silne stresy, czy stykający się z agresywnymi modelami roli w rodzinie. Zachowanie indywidualne determinuje ostatecznie połącze­

nie i integracja różnych czynników. Działają one na poziomie społecznym, np. akceptacja agresji interpersonalnej, niekorzystne warunki ekonomicz­

ne, prowadzące do zewnętrznego stresu; na poziomie systemu rodziny, np.

problemy komunikacyjne członków rodziny, nieadekwatne oczekiwania, zależność ekonomiczna; oraz na poziomie indywidualnym, czyli na pozio­

mie konkretnego sprawcy, np. zaburzenia cech osobowości, doświadczenie przemocy w dzieciństwie, dysfunkcjonalność procesu uczenia się.