W zachowaniu agresywnym sprawcy przemocy w rodzinie zwraca się uwagę na trzy podstawowe czynniki: sytuację, w której dochodzi do uży
cia przemocy, jednostkę w odniesieniu do jej cech osobowości, myśli, uczuć, działań oraz doświadczenia socjalizacyjne sprawcy. Pomiędzy tymi czyn
nikami istnieją ścisłe powiązania interakcyjne (Hollin, 1993; Toch, 1961, za:
Browne, Herbert, 1999; Browne, 1988, 1989; Kaufman Kantor, Jasinski, 1998;
Scott, Brackley, 2005). Analiza zachowania jednostki w sytuacji, szczegól
nie sytuacji trudnej, ma kluczowe znaczenie dla wyjaśniania relacji inter
personalnych w rodzinie. W niniejszym rozdziale zostaną przedstawione dwie koncepcje psychologiczne: koncepcja człowieka w sytuacji — Tade
usza Tomaszewskiego oraz koncepcja stresu i radzenia sobie ze stresem
— Richarda Lazarusa i Susan Folkman.
5.1. Teoria „człowiek w sytuacji” Tadeusza Tomaszewskiego
T. Tomaszewski, twórca teorii czynności i sytuacji, pojęcie sytuacji od
nosi do zmiennego układu różnych elementów pozostających względem siebie w określonych relacjach. Sytuacja człowieka to „układ jego wzajem
nych stosunków z innymi elementami jego środowiska w określonym mo
mencie czasu” (Tomaszewski, 1975, s. 17).
Człowiek, będąc jednym z elementów składowych sytuacji, stanowi podmiot oddziaływania wszystkich pozostałych elementów, ale jednocze
śnie on sam jest elementem wyróżnionym. Jest podmiotem, który przez swoją świadomość i umiejętność wytwarzania subiektywnego obrazu ota
czającego świata i swojego w nim miejsca nadaje znaczenie i sens danej sytuacji. Jednocześnie ustosunkowując się wobec niej, podejmuje określoną aktywność dzięki zdolności do celowego i ukierunkowanego działania.
Z psychologicznego punktu widzenia największe znaczenie ma rozpa
trywanie sytuacji ze względu na aktywność podstawową. Jako podstawę klasyfikacji sytuacji według rodzaju aktywności podmiotu można przyjąć dwa rodzaje aktywności jednostki: życie (procesy o istotnym znaczeniu dla utrzymania się przy życiu) i działanie (różnorodne formy działalności człowieka, za pomocą których reguluje on swoje stosunki z otoczeniem, przekształcając je lub samego siebie). Możemy także wyróżnić, odpowied
nio do rodzajów aktywności człowieka, dwa zasadnicze aspekty jego sy
tuacji, wydzielając — sytuacje egzystencjalne (życiowe, bytowe) i sytuacje behawioralne (czynnościowe). Sytuacje egzystencjalne to: zdrowotna, ma
terialna, finansowa, bytowa, zawodowa i rodzinna. Sytuacje behawioralne to: trudne, ryzykowne, niebezpieczne, terapeutyczne, problemowe, zada
niowe. Sytuacje życiowe mają wielki wpływ na rozwój człowieka i formo
wanie się jego osobowości. W miarę dorastania jednostki wzrasta kształtu
jący się wpływ sytuacji behawioralnych.
Zdaniem Tomaszewskiego (1975), uproszczeniem jest ograniczenie po
jęcia sytuacji do układu bodźców, które oddziałują na jednostkę. Oprócz aspektu stymulacyjnego (bodźcowego) należy uwzględnić aspekt zada
niowy, tzn. przyjąć, że sytuacja stanowi pole, na którym człowiek rozwija daną działalność, realizując określone zadanie. Zatem zachowanie osoby w konkretnej sytuacji jest nie tylko reakcją na nią, ale również próbą jej rozwiązania. Z uwagi na to, że człowiek jest podmiotem sytuacji, a zara
zem przedmiotem oddziaływania jej pozostałych elementów składowych, sytuację określają zarówno cechy oraz stany jego samego, jak i cechy oraz stany jego otoczenia (Tomaszewski, 1975, s. 20). Stymulacyjny aspekt sytu
acji określony jest przez fizyczne cechy przedmiotów i zdarzeń zachodzą
cych w otoczeniu oraz przez odpowiednie właściwości samej jednostki:
wrażliwość i reaktywność. Dla sytuacji zadaniowej człowieka podstawowe znaczenie ma to, jakie istnieją relacje między elementami jego otoczenia oraz między tymi elementami a nim samym. Przy czym istotne jest to, jak jednostka spostrzega ten układ zależności, jakie nadaje mu znaczenie, jak go interpretuje i ocenia.
T. Tomaszewski wskazuje, że w pojęciu sytuacji mieści się sam człowiek oraz elementy jego otoczenia, takie, jakimi są one obiektywnie i w obiek
tywnych stosunkach wzajemnych, i takie, jakimi je spostrzega (odczuwa
11*
i rozumie) podmiot sytuacji i inni ludzie uczestniczący w tej sytuacji. Przy czym zachowanie się osoby jest kształtowane przez obiektywne cechy sytu
acji, ale w ścisłej zależności od spostrzegania jej przez nią samą. Jednocze
śnie, owo spostrzeganie jest uwarunkowane obiektywnymi cechami oto
czenia i samego człowieka. Subiektywne spostrzeganie sytuacji to proces złożony. Wyróżnia się dwa główne aspekty: (1) aspekt poznawczy, w któ
rym zawiera się podmiotowa ocena ważności sytuacji, (2) aspekt afektyw
ny, związany z przeżywanymi przez podmiot emocjami, z odczuwaniem napięcia i z gotowością do podejmowania określonych działań. W ocenie ważności sytuacji dominującym procesem jest podmiotowa percepcja jej elementów, dokonywanie kategoryzacji ludzi w niej uczestniczących, per
cepcja charakteru relacji.
Istotą sytuacji rozumianej jako układ bodźców pozostających w okre
ślonych relacjach jest dynamika i zmienność w czasie. Zmiany układu sytuacyjnego sprawiają, że człowiek, kształtując własne środowisko, stoi przed koniecznością regulowania stosunków między sobą a otoczeniem i przystosowywania się do nowych warunków. W wyniku takiego funk
cjonowania możliwe jest utrzymywanie wewnętrznej równowagi sytuacji, która polega na tym, że jednostka może realizować określone zadania, dą
żyć do istotnych dla siebie wartości, dzięki możliwościom tkwiącym w da
nej sytuacji.
Jeśli układ wartości i możliwości, jaki reprezentuje określona sytuacja, jest odpowiedni dla podmiotu, przystosowany do podejmowanej przez niego aktywności, mamy do czynienia z sytuacją sprzyjającą, normalną.
Przy wielokrotnym powtarzaniu określonej sytuacji, stabilizuje się jej we
wnętrzna organizacja, dochodzi do wzajemnego przystosowania się jej elementów podstawowych: zadań, jakie mają być realizowane, warunków, w jakich dokonuje się realizacja, metod realizacji (czynności) i samego wy
konawcy (podmiotu), uogólniając przystosowanie się wartości i możliwo
ści. W przypadku, gdy wewnętrzna równowaga sytuacji normalnej zosta
nie zakłócona, czyli zaburzeniu ulegnie przebieg aktywności podstawowej i obniży się prawdopodobieństwo realizacji zadania na poziomie normal
nym, wówczas sytuacja taka nosi nazwę sytuacji trudnej. „Przez sytuacje trudne rozumiemy, najogólniej mówiąc, takie sytuacje, w których zachodzi rozbieżność między potrzebami lub zadaniami człowieka a możliwościa
mi zaspokojenia tych potrzeb lub wykonania zadań” (Tomaszewski, 1984, s. 134). Tak rozumianej sytuacji trudnej przypisuje Tomaszewski status po
jęcia „stres psychologiczny” i to zarówno w wymiarze subiektywnym, jak i obiektywnym. O trudnościach (stresie) subiektywnych mówimy wtedy, gdy naruszenie równowagi między składowymi strukturami czynności wynika z cech podmiotu, tzn. gdy człowiek nie potrafi osiągnąć określo
nego celu, głównie ze względu na stan swojego organizmu (wyczerpanie,
choroba). O trudnościach (stresie) obiektywnych wnioskujemy z cech sa
mego zadania lub warunków zewnętrznych, w jakich zadanie to jest wy
konywane (Terelak, 2008, s. 70). Najogólniej mówiąc, przyczyny trudności mogą tkwić w cechach zadań lub warunków, w jakich są one wykonywa
ne, bądź we właściwościach działającej jednostki.
T. Tomaszewski zwraca uwagę na kilka typów trudności określających stresowy charakter sytuacji. Atrybutem istotnym jest jej nowość — sytu
acje nowe, różniące się wyraźnie od dotychczas spotykanych przez jed
nostkę, wymagają zmiany struktury czynności. W każdej nowej sytuacji człowiek posiada, zdaniem Tomaszewskiego, „jakiś zakres tolerancji na zmianę” — autor nie precyzuje jednak granicy tej tolerancji. Powołując się na literaturę tematu, Tomaszewski wskazuje na najbardziej typowe sytu
acje trudne: „zadanie ponad siłę”, „zadanie złożone o zmiennej i niejasnej strukturze w zmiennych warunkach”, „przeszkody”, „konflikty”, „naciski”
(Tomaszewski, 1963, s. 125—130). W zależności od rodzaju zakłóceń sytu
acji normalnej badacz wyróżnia pięć głównych rodzajów sytuacji trudnych:
deprywacji, przeciążenia, utrudnienia, konfliktowa i zagrożenia. Granica między nimi jest raczej płynna. Oznacza to, że nie wykluczają się one wza
jemnie, a w konkretnej sytuacji mogą współwystępować rozmaite aspekty i przejawy różnego rodzaju zakłóceń. Autor zwrócił również uwagę na to, że pojęcie trudności jest pojęciem relatywnym, uzależnionym zarówno od indywidualnej oceny sytuacji dokonanej przez człowieka, jak i od specy
ficznych warunków związanych z tą sytuacją.
W literaturze psychologicznej wiele uwagi poświęca się reakcjom czło
wieka na sytuacje trudne. Subiektywne reakcje człowieka na sytuację trud
ną określa się mianem stresu psychologicznego (Tomaszewski, 1963). Napo
tkawszy trudności w działaniu, jednostka stara się początkowo pokonać je przez zwiększony wysiłek, zmierzając tym samym do usunięcia trudności (przeszkody), bez modyfikowania celu i sposobu wykonywania czynności.
Brak zmiany w sytuacji powoduje, że człowiek zaczyna szukać informa
cji o przyczynach trudności, co oznacza zwiększoną aktywność procesów orientacyjnych w strukturze czynności. Zmiana ta ma charakter konstruk
tywny, zwiększa bowiem szansę na poradzenie sobie z trudnościami sytu
acji. Jeśli mimo to jednostce nie udaje się osiągnąć zamierzonego celu, po
jawia się poczucie zagrożenia i przykre napięcie emocjonalne. Zachowanie działającego podmiotu zaczyna często zmierzać już nie do zrealizowania pierwotnego celu, ale do rozładowania tego napięcia.
Sytuacje trudne utrzymujące się przez dłuższy czas mogą prowadzić do różnorodnych procesów następczych, w tym również do trwałych zakłó
ceń w funkcjonowaniu człowieka (Frączek, Kofta, 1975; Lis ‑Turlejska, 1992;
Terelak, 2008). Tego rodzaju psychologiczne następstwa wywierają wpływ na kształtowanie się sytuacji następnej, ponieważ podmiot wchodzi w nią
mniej lub bardziej obciążony psychologicznymi konsekwencjami tej po
przedniej. Mogą one spełniać w nowej sytuacji funkcję utrudniającą. Sytu
acje trudne utrzymujące się przez dłuższy czas mogą powodować trwałe zakłócenia w funkcjonowaniu człowieka, nawet trwałe zmiany o charak
terze patologicznym.
Zdaniem M. Tyszkowej (1977, s. 205), charakterystyczne właściwości sy
tuacji trudnych można sprowadzić do trzech podstawowych:
— zawierają czynniki zakłócające przebieg i strukturę czynności ukierun
kowanej na cel, np. realizację czynności czy zaspokajanie potrzeb;
— posiadają właściwości zagrażające, które polegają na tym, że jednostka odczuwa sygnały naruszenia jakiejś ważnej i cenionej przez siebie war
tości, a więc np. zagrożenie życia, zdrowia, dobrej opinii czy pozytyw
nej samooceny;
— wywołują przykre przeżycia uczuciowe i powodują stany silnego na
pięcia emocjonalnego.