Cyberprzestrzeń i rzeczywistość wirtualna, czyli o metageografi i nowego świataczyli o metageografi i nowego świata

Z pojęciem digitalizacji ściśle wiążą się pojęcia cyberprzestrzeni i rzeczywistości wirtualnej (które są często utożsamiane ze sobą i stosowane jako synonimy, co nie jest do końca poprawne). Cyfryzacja jest wręcz przedstawiana jako słowo-klucz, konieczne dla zrozumienia pojęcia cyberprzestrzeni⁵⁹, zaś bit – jako „fundamen-talna jednostka cyberprzestrzeni” (pozostałe, większe jednostki, to bajty, słowa, algorytmy i programy)⁶⁰.

Termin „cyberprzestrzeń” został spopularyzowany przez W. Gibsona w powie-ści „Neuromancer” (1984). Nie był on jednak, jak czasem się błędnie podaje, twór-cą tego pojęcia⁶¹. Do popularyzacji idei cyberprzestrzeni niewątpliwie przyczyniły się również takie fi lmy jak „Johny Mnemonic” czy słynna trylogia „Matrix”⁶², choć sama idea cyberprzestrzeni przedstawiana jest w tych utworach nieco inaczej⁶³.

58 Por. M. Kąkolewicz, Edukacyjne implikacje…, art. cyt., s. 29–34. Warto też zauważyć, że idea cał-kowitej, bezstratnej replikowalności mediów cyfrowych została podważona przez L. Manovicha.

Por. L. Manovich, Język nowych mediów, tł. P. Cypryański, Warszawa 2006, s. 126–127.

59 Por. D. Jefferis, Cyber Space: Virtual Reality and the World Wide Web, Crabtree Pub. 1999, s. 7.

60 Por. D.R. Koepsell, The Ontology of Cyberspace: Philosophy, Law, and the Future of Intellectual Property, Open Court 2003, s. 78.

61 Por. A. Limanówka, Cyberprzestrzeń a rzeczywistość wirtualna, w: M. Sokołowski (red.), Oblicza Internetu. Architektura komunikacyjna Sieci, Elbląg 2007, s. 230; Neuromancer, „Wiliam Gibson Books” (brak daty opubl.), [online] http://www.williamgibsonbooks.com/books/neuromancer.asp (dostęp 4 maja 2012 r.).

62 Por. Cyberprzestrzeń – defi nicje, „Techsty” (brak daty opubl.), [online] http://www.techsty.art.pl/

hipertekst/cyberprzestrzen.htm (dostęp 4 maja 2012 r.).

63 Por. Cyberspace in Neuromancer and The Matrix, „Analepsis” z 14 kwietnia 2010 r., [online]

http://analepsis.wordpress.com/2010/04/14/cyberspace-in-neuromancer-and-the-matrix-hum415/

(dostęp 4 maja 2012 r.).

Czym jest zatem cyberprzestrzeń? Sam wyraz składa się z dwóch innych, gdzie pierwszy nawiązuje do pojęcia cyfrowości, drugi zaś mówi o przestrzeni⁶⁴. Inne tłu-maczenie tego terminu każe widzieć w przedrostku cyber nawiązanie do greckiego kyber, które to słowo oznacza żeglowanie, nawigację. Zatem cyberprzestrzeń – to przestrzeń, w której można się poruszać, żeglować, nawigować⁶⁵.

Jednak z owym rozumieniem cyberprzestrzeni jako konkretnej przestrzeni, miejsca, nie jest tak do końca prosto. Owszem, i takie ujęcie się pojawia: ukazuje się cyberprzestrzeń jako miejsce spotkań, istniejące równolegle do życia realnego.

Jednak istnieją również ujęcia cyberprzestrzeni z punktu widzenia nauk psycho-logicznych i społecznych – ukazujące ją jako przedłużenie świadomości i osobo-wości, pewnego rodzaju „przestrzeń przejściową”, będącą rozszerzeniem świata psychicznego jednostki⁶⁶. Istnieją też defi nicje, które uwzględniają i łączą oba te aspekty, wskazując, że cyberprzestrzeń jest jednocześnie środkiem przekazu i śro-dowiskiem i że tym, co realnie ją tworzy są zarówno komputery z oprogramowa-niem, jak i umysły użytkowników Internetu. Według Michaela Batty’ego, cyber-przestrzeni nie można odnieść do żadnego realnego miejsca, ale nie jest ona też zupełnie nierealna. Jest bowiem tworzona przez osoby, które komunikują się mię-dzy sobą. Zatem dla wytworzenia cyberprzestrzeni potrzebne byłoby podłączenie do Internetu oraz interakcja między użytkownikami komputerów (komunikacja zapośredniczona)⁶⁷. Z kolei Aaron Ben-Ze’ev stwierdza dość kategorycznie, że

„cyberprzestrzeń jest częścią rzeczywistości, a co za tym idzie, błędem jest postrze-ganie jej jako przeciwieństwa przestrzeni realnej”⁶⁸.

Jak jednak zauważa T. Goban-Klas, e-gospodarka, e-wiedza i e-polityka są kształtowane przez podmioty, które dysponują określonymi zasobami ludzkimi.

Cyberprzestrzeń ma zatem swoją realną geografi ę, opartą na geografi i politycznej świata. Geografi a serwerów i dostępu do Sieci kształtuje przestrzeń przepływów (określenie M. Castellsa)⁶⁹. Natomiast „geografi a intensywności przepływów

infor-64 Por. A. Limanówka, Cyberprzestrzeń…, art. cyt., s. 230.

65 Por. M. Dodge, R. Kitchin, Mapping Cyberspace, Routledge 2001, s. 1.

66 Por. A. Barak, J. Suler, Refl ections on the Psychology and Social Science of Cyberspace, w: A. Barak (red.), Psychological Aspects of Cyberspace: Theory, Research, Applications, Cambridge 2008, s. 1–12.

67 Por. A. Limanówka, Cyberprzestrzeń…, art. cyt., s. 230–231.

68 Por. A. Ben-Ze’ev, Miłość w Sieci. Internet i emocje, tł. A. Zdziemborska, Poznań 2005, s. 16.

69 Por. T. Goban-Klas, Surfowanie czy żeglowanie w cyberprzestrzeni czyli o wychowaniu człowieka medialnego i mobilnego Homo Internetus, (dokument elektroniczny w zbiorach AGH w Krako-wie, 2003), [online] http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty/0037/cz0-r3.pdf (dostęp 4 maja 2012 r.).

Podstawą teorii przepływów jest założenie, że społeczeństwo skupione jest wokół różnorakich przepływów: kapitału, informacji, technologii, dźwięków, obrazów etc. Ta przestrzeń przepływów zaczyna zastępować lub wchłaniać dotychczasową, tradycyjną przestrzeń miejsc. Castells opisuje tę przestrzeń za pomocą trzech warstw materialnego wsparcia. Warstwa pierwsza to obieg wymian

macyjnych wskazuje na powiązania między przetwarzaniem informacji oraz prze-twarzaniem materii i energii, choć centra nie muszą się znajdować – jak dawniej – w tym samym geografi cznym miejscu”⁷⁰. Zatem pojęcie cyberprzestrzeni wydaje się zawierać w sobie trudną do uchwycenia dwoistość w znaczeniu miejsca – jed-nocześnie fi zycznego i mentalnego. Jak słusznie zauważa K. Krzysztofek, „bardziej skomplikowany jest opis Internetu jako przestrzeni społecznej, czy trafniej rzecz ujmując przestrzeni społecznych. Jest to nowa Oikumene – zaludniona planeta.

Określają ją następujące cechy: nieplanowany centralnie, samoorganizujący się system, niehierarchiczny, otwarty, interaktywny i otwarty o strukturze horyzontal-nej wykazujący cechy nieliniowego układu dynamicznego, tj. złożonego systemu społecznego. Nie ma centrum, nie ma też bliższych lub dalszych dystansów, wszyscy użytkownicy są od siebie w jednakowej odległości niezależnie od miejsca, w którym przebywają fi zycznie, można do niej wejść z dowolnego punktu. Nie sposób zatem pojmować jej w sensie fi zycznym, jest ona jakąś metaprzestrzenią, do której powin-no się odpowin-nosić kategorie metageografi i”⁷¹. Jest to nie tyle jednorodna, homoge-niczna przestrzeń, co raczej zbiór gwałtownie rozrastających się cyberprzestrzeni, z których każda odwołuje się do innej formy cyfrowego komunikowania⁷².

A jak pojęcie cyberprzestrzeni odnosi się do rzeczywistości wirtualnej? Czasem są one utożsamiane, jest to jednak błędem, gdyż cyberprzestrzeń jest pojęciem znacznie szerszym. Słownik języka polskiego PWN podaje dwa znaczenia terminu

„wirtualny”: „stworzony w ludzkim umyśle, ale prawdopodobnie istniejący w rze-czywistości lub mogący zaistnieć” oraz „wykreowany na ekranie komputera, tele-wizora, ale tak realistyczny, że wydaje się rzeczywisty”⁷³. Wiliam Gibson defi niował

elektronicznych, druga – węzły i koncentratory przestrzeni przepływów, zaś trzecią stanowi prze-strzenna organizacja dominujących elit zarządzających. Por. K. Kwiatkowski, Przestrzenie ognisku-jące rozwój lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, „Czasopismo Techniczne” z. 3A-2008, s. 144.

70 T. Goban-Klas, Ontologia Internetu, (dokument elektroniczny w zbiorach Biblioteki AGH w Kra-kowie, 2004), [online] http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0095/033-040.pdf (dostęp 4  maja 2012 r.).

71 K. Krzysztofek, Percepcja cyberprzestrzeni, „Public Standard” z 16 października 2007 r., [online] http://

www.publicstandard.pl/artykuly/56260/Percepcja.cyberprzestrzeni.html (dostęp 5 maja 2012 r.).

72 Por. M. Dodge, R. Kitchin, Mapping Cyberspace, dz. cyt., s. 1. Niezmiernie ciekawą inicjatywą, będącą próbą nałożenia cyberprzestrzeni na rzeczywistą mapę świata jest tzw. mapa Internetu, stworzona na wzór mapy kosmosu przez Rosjanina Rusłana Enikiejewa, dostępna pod adresem www.internet-map.net. Działa ona w oparciu o Google Maps. W postaci grafi cznej pokazuje za-leżności między stronami oraz państwa, z jakich pochodzą dane strony. Uwzględnia również liczbę użytkowników, strony – ma to wpływ na wielkość koła, które jest symbolem strony na mapie. Por.

Rosjanin stworzył mapę Internetu, 350 tys. stron, „onet.pl” z 31 lipca 2012 r., [online] http://wiado-mosci.onet.pl/ciekawostki/rosjanin-stworzyl-mape-internetu-350-tys-stron,1,5203975,wiadomosc.

html (dostęp 16 sierpnia 2012 r.); N. Yau, Map of the Internet, „Flowing Data” z 30 lipca 2012 r., [online] http://fl owingdata.com/2012/07/30/map-of-the-internet/ (dostęp 16 sierpnia 2012 r.).

73 Na pewno też zdecydowanie trzeba odróżnić pojęcie wirtualności od fi kcji – fi kcją jest bowiem to, co nie istnieje, jest urojone, nierzeczywiste. Natomiast realność i wirtualność nie są wobec siebie w

opo-rzeczywistość wirtualną jako „obustronnie zgodną halucynację” (consensual hal-lucination)⁷⁴. Liczne defi nicje rzeczywistości wirtualnej podkreślają jej niemate-rialność i interaktywność; pojawia się też pojęcie zanurzenia i teleobecności, rozu-mianej jako „zanurzenie w innym środowisku”, przy czym do spełnienia kryteriów teleobecności konieczne są trójwymiarowość obrazu, głębia informacyjna i poli-sensoryczność wrażeń (wzrokowe, słuchowe, smakowe, dotykowe, węchowe)⁷⁵.

Według Michaela Heima, rzeczywistości wirtualnej da się przypisać nastę-pujące właściwości (lub, innymi słowy, wymienia siedem rodzajów doświadczeń, związanych z rzeczywistością wirtualną)⁷⁶: symulacja (simulation), interaktyw-ność (interactivity), sztuczinteraktyw-ność (artifi ciality), zanurzenie (immersion), teleobecinteraktyw-ność ( telepresence), całkowite zanurzenie (full-body immersion) i komunikacja sieciowa (networked communication)⁷⁷.

Cyberprzestrzeń łączy w całość zarówno przestrzeń Internetu (rozumiane-go w trzech aspektach, jako połączone sieci, społeczność, która tych sieci używa oraz zbiór zasobów w tej sieci), jak i przestrzeń mediów cyfrowych (np. telefonia komórkowa) oraz przestrzeń społeczną (miejsce spotkań internautów). Rzeczy-wistość wirtualna jest w tym ujęciu częścią przestrzeni Internetu (lub też szerzej – świata wykreowanego w pamięci komputerów). Poszczególne przestrzenie we-wnątrz cyberprzestrzeni mają na siebie wpływ i łączą się ze sobą⁷⁸.

zycji, są transwersalne, przy czym prefi ks „trans” oznacza w tym wypadku nie tyle wychodzenie poza obręb jakiejś rzeczywistości, co raczej przecinanie jej. Zatem nie tyle Baudrillard ze swą koncepcją symulakrów, co raczej koncepcja wzajemnego przenikania i dopełniania wirtualności i realności wy-dają się właściwym kierunkiem w rozważaniach nad wirtualnością. Por. P. Nierodka, Cywilizacja jako rzeczywistość wirtualna, dokument elektroniczny na stronach biblioteki AGH w Krakowie (2008), [online] http://www.profuturo.agh.edu.pl/pliki/Pliki_III_KKMU/Zbiory_referatow/589-596_NH_

Nierodka.pdf (dostęp 5 maja 2012 r.). Warto również odnotować, że w latach 90. grupa naukowców z MIT dość niechętnie traktowała określenie „rzeczywistość wirtualna”, odmawiając mu wręcz walo-ru naukowości i lansując określenie „wirtualne środowisko” (virtual environment). Por. M. Heim, The Design of Virtual Reality, w: M. Featherstone, M. Burrows (red.), Cyberspace, Cyberbodies, Cyberpunk.

Cultures of Technological Embodiment, London–Thousand Oaks–New Delhi 1995, s. 65.

74 Por. K. Robins, Cyberspace and the World We Live In, w: M. Featherstone, M. Burrows (red.), Cyberspace, Cyberbodies, Cyberpunk. Cultures of Technological Embodiment, London–Thousand Oaks–New Delhi 1995, s. 135.

75 Por. A. Limanówka, Cyberprzestrzeń…, art. cyt., s. 234–235; Teleobecność, blog „e-Versed” z 7 grud-nia 2007 r., [online] http://eversed.wordpress.com/2007/12/07/teleobecnosc/ (dostęp 5  maja 2012 r.); G. Budrea, P. Coiffet, Virtual Reality Technology, Tom 1, John Wiley & Sons 2003, s. 3.

76 Por. T.P. Moran, Introduction to the History of Communication: Evolutions & Revolutions, Peter Lang 2010, s. 281–282.

77 Por. M. Heim, The Metaphysics of Virtual Reality, Oxford University Press 1993, s. 108nn; tenże, Virtual Realism, Oxford University Press 1998, s. 221.

78 Por. A. Limanówka, Cyberprzestrzeń…, art. cyt., s. 236–238; M. Dodge, R. Kitchin, Mapping Cy-berspace, dz. cyt., s. 1. Nieco inny punkt widzenia prezentuje M. Robak, zdaniem którego w ro-zumieniu zjawiska cyberprzestrzeni istotne jest, jaki model kosmologiczny przyjmiemy za punkt wyjścia: czy komplementarny, czy też alternatywny. W modelu komplementarnym cyberprzestrzeń

Dla przeciętnego użytkownika kontakt z cyberprzestrzenią najczęściej określa-ny jest jako „podłączenie do Internetu”. W rzeczywistości, podłącza się doń nie sam użytkownik, ale konkretne urządzenie: komputer, tablet, smartfon etc. Forma podłączenia może być bardzo różna, przewodowa lub bezprzewodowa. W momen-cie podłączenia, nasze urządzenie staje się częścią otwartego systemu publiczne-go. Samo podłączenie dokonuje się za pośrednictwem tzw. dostawcy Internetu (providera). Pierwszą bramą (gate), przez którą przechodzi informacja z naszego urządzenia, jest serwer sieci lokalnej, a następnie serwer providera⁷⁹.

Cyberprzestrzeń może być też miejscem walki, czy wręcz prowadzenia działań o charakterze zbrojnym lub terrorystycznym. Taka walka w cyberprzestrzeni może przybierać różne formy – od wykorzystania Internetu do komunikowania się mię-dzy terrorystami, działań rekrutacyjnych, poprzez walkę informacyjną (szerzenie fałszywych informacji, działalność na forach internetowych), aż poprzez ataki ha-kerskie na serwery organizacji czy nawet innego państwa⁸⁰. Jeśli idzie o tę ostatnią

jest częścią świata istniejącego. Ludzie, zwierzęta, przedmioty i wytwory techniki składają się na jedną całość; są częściami świata, które wzajemnie się dopełniają i uzupełniają. Każda aktywność człowieka w cyberprzestrzeni jest w tej sytuacji podporządkowana celom człowieka w świecie real-nym. Technologie komputerowe są wówczas narzędziem, które pozwala człowiekowi lepiej funk-cjonować w świecie. Natomiast w modelu alternatywnym cyberprzestrzeń (którą w tym wypadku trafniej byłoby nazwać rzeczywistością wirtualną) konkuruje z rzeczywistością, przeciwstawia się jej. Wytwory techniki stoją tu w opozycji do „reszty świata” – ludzi, zwierząt, przedmiotów. Cy-berprzestrzeń staje się wtedy miejscem ucieczki i schronienia przed realnością. Por. M. Robak, Zarzućcie sieć. Chrześcijanie wobec wyzwań Internetu, Warszawa 2001, s. 16–17.

79 Por. M. Drożdż, Człowiek w sieci, w: M. Drożdż, J. Smoleń (red.), Internet światem człowieka, Kra-ków Lublin Kielce 2009, s. 14.

80 W literaturze pojawia się rozróżnienie między „netwojną” (wojną sieciową) a wojną cybernetyczną (cyberwojną). Defi nicja wojny sieciowej obejmuje konfl ikt związany z informacją, prowadzony na wysokim szczeblu między narodami bądź grupami społecznymi. Ma ona charakter raczej pozamili-tarny. Istotnym elementem netwojny jest cel – wpływanie na to, co populacja, będąca celem ataku, wie o swojej tożsamości bądź o otaczającym ją świecie. Netwojna może zatem skupiać się na opinii publicznej, elitach rządzących bądź obu tych celach. Narzędziami netwojny są m.in. propaganda, kampanie psychologiczne, działania wpływające na procesy polityczne lub kulturowe, dezinforma-cja bądź manipulowanie lokalnymi mediami, infi ltradezinforma-cja sieci komputerowych i baz danych, wysiłki w zakresie promowania opozycyjnych lub wrogich populacji będących celem grup w sieciach kompu-terowych. W netwojnę często zaangażowana jest agentura wpływu, jaką udało się wrogowi osadzić w państwie lub społeczności, będących celem ataku na kluczowych stanowiskach (np. w mediach).

Z kolei cyberwojna defi niowana jest jako sposób prowadzenia operacji wojskowych zgodnie z zasadami związanymi z informacją jako zasobem strategicznym. Jej głównym celem jest zakłócenie funkcjonowa-nia lub zniszczenie systemów komunikacyjnych i informacyjnych przeciwnika oraz osiągnięcie przewagi poprzez zgromadzenie maksymalnej wiedzy na temat przeciwnika przy jednoczesnym zapobieganiu uzyskania przez przeciwnika informacji na temat własnych słabych i mocnych stron. Wyraża się to w ta-kim oddziaływaniu na systemy komunikacyjne i informacyjne przeciwnika, aby wpływać na posiadaną przez niego wiedzę, m.in. na temat identyfi kacji własnych oddziałów, możliwości działania, potencjal-nych zagrożeń. Wojna cybernetyczna może angażować różnorodne technologie, m.in. dowodzenia i kontroli, gromadzenia informacji wywiadowczych, przetwarzania i dystrybucji informacji etc. Może

sytuację, to w literaturze przyjmuje się, że pierwszym państwem, które padło ofi a-rą zorganizowanego ataku hakerskiego była Estonia, a stało się to w roku 2007⁸¹. W czerwcu 2012 r. pojawiły się doniesienia prasowe, że specjalną jednostkę hake-rów do prowadzenia wojny w cyberprzestrzeni przygotowała Bundeswehra⁸².

Szczególnie atrakcyjnymi obiektami ataku dla cyberterrorystów są tzw. systemy SCADA (Supervisory Control And Data Aquisition), czyli tzw. infrastruktura kry-tyczna. Pod tym określeniem kryją się takie obszary funkcjonowania państwa jak telekomunikacja, system energetyczny, system bankowy i fi nansowy, produkcja, magazynowanie oraz transport gazu ziemnego i ropy naftowej, transport, system zaopatrzenia w wodę, służby ratownicze itp. Ich zniszczenie lub uszkodzenie może osłabić zdolność obronną oraz bezpieczeństwo ekonomiczne państwa, a ponadto przerwać ciągłość funkcjonowania władzy i służb publicznych⁸³.

Innymi słowy, cyberwojna we wszystkich swoich postaciach powoduje zmianę w postrzeganiu pola walki – jest bowiem znacznie mniej związana z geografi ą kon-kretnych miejsc, znacznie bardziej zaś z architekturą cyberprzestrzeni. Ponadto nie musi ona oznaczać fi zycznego zniszczenia przeciwnika, a jedynie uderzenie w krytyczne elementy jego systemu informacyjnego i komunikacyjnego⁸⁴.