Technika – czy na pewno neutralna etycznie?

Filozofowie techniki dość często rozdarci byli między stanowiskami katastrofi cz-nymi a triumfalistyczcz-nymi, choć dominował raczej pogląd o aksjologicznej neu-tralności techniki²⁷⁵. Trzeba wszakże dokonywać tej refl eksji oraz wartościowania

272 M. Castells, Galaktyka Internetu..., dz. cyt., s. 13.

273 Tamże.

274 Por. K. Trzęsicki, O potrzebie etyki informatycznej, w: M. Sokołowski (red.), Oblicza Internetu. Ar-chitektura komunikacyjna Sieci, Elbląg 2007, s. 14.

275 Zwolennicy tezy o aksjologicznej neutralności techniki (m.in. P. Tillich, K. Jaspers, M. Scheler – choć trudno jednoznacznie stwierdzić, kto jest jej autorem) stoją na stanowisku, że narzędzie samo w sobie nie jest ani dobre, ani złe, zaś wykorzystanie techniki polega na używaniu narzędzi. Podej-mowanie decyzji związanych z zastosowaniem techniki przybiera postać rozumowania instrumen-talnego, gdzie podmiot podejmujący decyzję przypisuje środki do założonych wcześniej celów we-dług kryteriów utylitarnych, zgodnych z posiadaną wiedzą fachową. Wybór ten jednak nie miałby podlegać wartościowaniom o charakterze moralnym, ponieważ różne cele mogą być osiągane przy

nauki i techniki w kontekście gwałtownego, często niekontrolowanego rozwoju naukowo-technicznego, wraz ze wszystkimi potencjalnymi (nieraz na skalę glo-balną²⁷⁶) zagrożeniami, jakie on ze sobą niesie²⁷⁷. Albowiem technika jest dziś podstawowym elementem napędowym cywilizacji. Współczesny człowiek – homo technologicus – owładnięty jest niegasnącym, coraz większym pragnieniem inno-wacji, tworzenia rzeczy nowych²⁷⁸.

Rację ma M. Drożdż, pisząc, że „procesy konwergencji technologicznej me-diów z jednej strony będą coraz bardziej ułatwiać procesy komunikacyjne, eduka-cyjne, informacyjne itp., ale z drugiej strony stawiają i będą stawiać człowieka wo-bec wielu pozytywnych i negatywnych wyzwań, które nie mogą pozostać obojętne dla wielu dziedzin nauki. (…) Refl eksja teoretyczna, a szczególnie antropologicz-no-etyczna musi nadążać za dynamicznym postępem technologicznym i dynamicz-nym rozwojem współczesnych nauk przyrodniczych i technicznych, dostarczając cywilizacji informacyjnej klarownych i uniwersalnych elementów wartościowania, gdyż w przeciwnym razie postęp techniczny pozbawiony takiego fundamentu i ram wartości może stać się zagrożeniem dla człowieka i cywilizacji”²⁷⁹. R.  Spinello proponuje, by funkcję ostatecznego regulatora cyberprzestrzeni pełniły warto-ści etyczne²⁸⁰ – warto rozciągnąć tę propozycję na całokształt kwestii związanych z techniką i postępem.

I choć zwolennicy technicznego determinizmu²⁸¹ na pewno będą protestować przeciw takiemu stanowisku, to jednak jest to właściwa droga. Albowiem

ambiwa-zastosowaniu tych samych środków i różne środki mogą prowadzić do tego samego celu. Pogląd ten jednak napotyka na silną krytykę, gdyż podejmowanie decyzji jest działaniem ludzkim, a ludz-kie działania z reguły traktowane są jako podlegające osądowi moralnemu. Ponadto można wy-kazać, że użycie pewnych narzędzi lub materiałów do pewnych celów jest zawsze złe z moralnego punktu widzenia, choć technicznie jest wykonalne, albo że istnieją takie narzędzia, którym można przypisać immanentne zło – wymienia się tu np. wyspecjalizowane rodzaje broni czy też wykorzy-stywanie mózgów lub organów zmysłowych zwierzęcych lub ludzkich jako części maszyn; wymie-nia się tu również pisanie wirusów komputerowych. Por. W.J. Bober, Powinność w świecie cyfro-wym. Etyka komputerowa w świetle współczesnej fi lozofi i moralnej, Warszawa 2008, s. 19–20, 31–32.

276 Ze względu na silne powiązanie między nauką a techniką, a także zasięg i zakres wykorzystania ich rezultatów, wynikające skutki często nabierają charakteru globalnego – nawet, jeśli początkowo są problemami tylko na skalę lokalną. Sprzęgają się jednak i przenikają z innymi, tworząc sieć o charakterze globalnym. Por. M. Tryboń, I. Grabowska-Lepczak, M. Kwiatkowski, Bezpieczeństwo człowieka w obliczu zagrożeń XXI wieku, „Zeszyty Naukowe SGSP” 2011, nr 41, s. 192.

277 Por. A. Kuzior, Internet jako narzędzie budowania świadomości dla zrównoważonego rozwoju, „Pro-blemy Ekorozwoju” 2007, vol. 2, nr 2, s. 96.

278 Por. M. Tryboń, I. Grabowska-Lepczak, M. Kwiatkowski, Bezpieczeństwo człowieka…, art. cyt., s. 197–198.

279 M. Drożdż, Mediatyzacja życia…, art. cyt., s. 34–35.

280 Por. R.A. Spinello, Cyberethics. Morality and Law in Cyberspace, New York 2000, s. 45.

281 Zalicza się do nich m.in. O. Spenglera, L. Mumforda czy H. Schelsky’ego oraz J. Ellula. Deter-minizm techniczny stoi na stanowisku, że technika rządzi się swoimi prawami: ma charakter

au-lencja skutków techniki nie jest wynikiem jej nadużycia, ale tkwi już w samej tech-nice. Określone skutki techniki mogą występować w postaci skutków ubocznych i odległych w czasie niezależnie od pierwotnej motywacji działającego. Z faktem użyteczności techniki i tego, że może ona służyć pozytywnym celom, jest powią-zane niebezpieczeństwo pojawienia się również następstw negatywnych. W samej technice zakodowana jest określona celowość i zbiór możliwości jej praktycznych zastosowań. Możliwości te są zarówno pozytywne, jak i negatywne – zatem i tech-nika nie jest czymś neutralnym, lecz ambiwalentnym²⁸². Już samo to powoduje, że technika i nauka mieszczą się w polu rozstrzygnięć etycznych. Drugim poważnym argumentem jest konieczność użycia wytworów techniki: jeśli posiadamy jakąś zdolność (w tym określeniu będą mieścić się również możliwości techniczne), to użycie lub nieużycie tej zdolności podlega jednakowej ocenie moralnej. Ponadto nauka i technika wkraczają szeroko w porządek natury – już sam fakt tej ingerencji stanowi ogromny moralny i etyczny problem. Podstawowe pytanie o pole etyczne, związane z nauką i techniką to pytanie o odpowiedzialność nauki i techniki – al-bowiem to właśnie odpowiedzialność staje się jedną z głównych kategorii fi lozo-fi cznych i moralnych²⁸³. Zatem w kontekście rozwoju technicznego doniosłej wagi nabierają pytania: Czy wraz z postępem technicznym na świecie jest bezpieczniej, umacnia się sprawiedliwość, pokój, wzajemny szacunek; czy bardziej szanowana jest godność osoby ludzkiej i przestrzegane są prawa człowieka? Czy dzięki tech-nice człowiek rzeczywiście staje się mądrzejszy, lepszy, bardziej odpowiedzialny i dojrzały?²⁸⁴

Etyka odpowiedzialności w odniesieniu do nauki i techniki musi oznaczać za-równo odpowiedzialność typu ex post, jak i prewencyjną, czyli mieszczącą się w polu możliwości działania. W odniesieniu do nauki i techniki etyka ta wiąże się z koniecz-nością uczestnictwa nauki i techniki w społecznym procesie wartościowania i oceny ich rezultatów. Nauka i technika nie tworzą bowiem absolutnie zamkniętych sys-temów, które byłyby w stanie całkowicie (poznawczo, metodologicznie, moralnie) siebie usprawiedliwić. Wymagają one nie tylko legitymizacji o charakterze poznaw-czym czy użytecznościowym, lecz także legitymizacji moralnej. Urzeczywistnienie

tonomiczny i sama wyznacza swój rozwój, który nie może być sterowany przez człowieka. W myśl tego poglądu to człowiek jest dodatkiem do techniki, a nie odwrotnie. Por. W.J. Bober, Powinność w świecie…, dz. cyt., s. 33.

282 Jak zauważa M. Laskowska, „technologia najnowsza w ogromnej mierze udoskonala życie czło-wieka, lecz jednocześnie stwarza poważne zagrożenia. Każda dziedzina życia unowocześnia się, lecz z drugiej strony prymitywizuje się, uwstecznia. (…) Zjawisko to bardzo mocno związane jest ze światem wartości”. M. Laskowska, Wartości realne i wirtualne…, art. cyt., s. 23.

283 Por. A. Kiepas, Moralne wyzwania nauki i techniki, Katowice 1992, s. 22–29.

284 Por. M. Laskowska, Zagubiony umysł. Wpływ kultury medialnej na kulturę umysłową, w: K. Guzek, M. Laskowska (red.), Człowiek w medialnym labiryncie, Warszawa 2011, s. 123.

wymogów odpowiedzialności w dziedzinie nauki i techniki wymaga jednak urucho-mienia nie tylko mechanizmów kontroli zewnętrznej nad tymi dziedzinami oraz następstwami upowszechniania ich rezultatów. Konieczne są tu również mechani-zmy wewnętrzne (samoregulujące)²⁸⁵. Ta aksjologiczna refl eksja powinna dotykać zwłaszcza mikroelektroniki, w który to obszar wlicza się również Internet. Zatem również wobec niego powinny zostać zastosowane odpowiednie kryteria etyczne²⁸⁶.

2.3.2. Refl eksja aksjologiczno-etyczno-moralna nad techniką i postępem