• Nie Znaleziono Wyników

Czas neutralny trybu oznajmującego

4 Klasyfikacja słowoform

2. man lub frau w (49)

5.6. Czas neutralny trybu oznajmującego

Przy tworzeniu słowoform czasu neutralnego (Präsens) wychodzimy od prostego bezokolicznika (zobacz podrozdział 4.4.). Prosty bezokolicz-nik to leksem czasowbezokolicz-nika, zapisany w słowbezokolicz-nikach jedno-, dwu-, a nawet wielojęzycznych. Wychodząc od prostego bezokolicznika, zakończonego w języku niemieckim literami <en>, rzadziej <n>, ustalamy wspólny temat fleksyjny dla liczby pojedynczej i mnogiej.

Temat fleksyjny czasu neutralnego trybu oznajmującego otrzymujemy po skreśleniu w prostym bezokoliczniku końcowych liter <en> (wyjątek knien

‘klęczeć’) lub tylko <n>, jeśli bezokolicznik nie kończy się na <en>.

Jeżeli ten skrócony bezokolicznik kończy się na:

1. <d> lub <t>

2. albo ortograficzną grupę spółgłoskową składającą się:

2.1. z spółgłoski zwartej i spółgłoski nosowej, na przykład atmen,

2.2. z spółgłoski szczelinowej (z wyjątkiem niemego <h> i <l>) i noso-wej, np. öffnen,

2.3. z dwóch różnych spółgłosek nosowych, na przykład vervollkommnen, wtedy do skróconej formy prostego bezokolicznika dodajemy <e>.

Wyjątki: bersten ‘pękać’; braten ‘(u)piec, (u)smażyć’; fechten ‘bić się, uprawiać szermierkę’; flechten ‘pleść, splatać’; gelten ‘obowiązywać’; halten

‘trzymać’; laden ‘naładować’; raten ‘radzić’; schelten ‘złajać’; treten

‘deptać’; werden ‘stawać się, zostawać’.

Do tych wyjątków nie dodaje się <e>po skreśleniu <en> od prostego bez-okolicznika, aby otrzymać temat fleksyjny.

Te reguły wyjaśnimy na kilku przykładach. Proste bezokoliczniki:

lehren uczyć, nauczać; kommen przychodzić; machen robić; tragen nosić

kończą się na <en>. Po skreśleniu <en> otrzymamy:

lehr, mal, komm, mach, trag,

które są tematami fleksyjnymi, ponieważ te skrócone proste bezokolicz-niki nie kończą się na <d> lub <t> ani na wyżej wymienione grupy spół-głosek.

Po skreśleniu <en> w prostych bezokolicznikach:

filmen filmować’; lähmen (s)paraliżować; lehnen opierać się; lernen uczyć się;

stimmen głosować; spannen napinać

otrzymamy także tematy fleksyjne:

film, lähm, lehn, lern, stimm, spann,

ponieważ też nie kończą się na <d> lub <t> ani na wyżej wymienione grupy spółgłoskowe.

Po skreśleniu <en> w prostych bezokolicznikach:

reden mówić, rozmawiać; senden posyłać, wysyłać; streiten sprzeczać się; arbeiten pracować

stwierdzamy, że kończą się one na <d> lub <t>:

red, send, arbeit, streit.

Do tych skróconych bezokoliczników dodajemy <e>, aby otrzymać poprawny temat fleksyjny:

rede, sende, streite, arbeite.

Po skreśleniu <en> w prostych bezokolicznikach:

atmen oddychać; zeichnen rysować; vervollkommnen udoskonalić

te skrócone słowoformy kończą się dwoma spółgłoskami: <tm> (spółgło-ską zwartą i nosową), <chn> (spółgło(spółgło-ską szczelinową i nosową) oraz

<mn> dwoma różnymi spółgłoskami nosowymi:

atm, zeichn, vervollkommn

i dlatego także do tych skróconych bezokoliczników trzeba dodać <e>, aby otrzymać poprawny temat fleksyjny:

atme, zeichne, vervollkommne.

Proste bezokoliczniki kończą się nie na <en>, tylko na <n>, np.

flatern trzepotać, łopotać; mogeln oszukiwać; tun robić i knien ‘klęczeć’ (wyją-tek!)

i dlatego skreślamy tylko <n>, aby otrzymać temat fleksyjny:

flater, mogel, tu i knie.

Knien jest wyjątkiem, ponieważ <e> po <i>, a więc <ie> jest fone-tycznie jedną samogłoską [i:] jak w Knie [kn'i:] kolano.

Po skreśleniu <en> w prostych bezokolicznikach:

bersten pękać; braten upiec, usmażyć; fechten bić się; flechten pleść, splatać; gel-ten mieć wartość; halgel-ten trzymać; laden (na)ładować; ragel-ten radzić; schelgel-ten złajać, treten deptać; werden stawać się

nie dodajemy <e>, mimo że kończą się na <t> lub <d>, ponieważ <e>

nie występuje w temacie fleksyjnym lp i lm tych słowoform i dlatego za-licza się je do wyjątków. Tematami fleksyjnymi tych słowoform będą:

berst, brat, fecht, flecht, gelt, halt, lad, rat, schelt, tret, werd.

Otrzymany w ten sposób temat fleksyjny będzie jednostką wyjściową do tworzenia wszystkich słowoform w czasie neutralnym trybu oznajmu-jącego. Temat fleksyjny w języku polskim i niemieckim może także się zmieniać poprzez wymianę samogłosek lub / i spółgłosek. Na przykład w piorę i pierzesz mamy wymianę liter <o> na <e> i <r> na <rz>.

Czasowniki ze zmianami będą odpowiednio we wzorach koniugacyj-nych przedstawione. Na przykład tematem prostego bezokolicznika fah-ren ‘jechać’ jest fahr. Tylko w drugiej i trzeciej osobie lp czasu neutral-nego mamy wymianę samogłoski <a> na <ä>. We wzorze koniugacyj-nym tę wymianę zaznaczymy w ten sposób:

<a>  <ä> (czyta się: zamień ortograficzną samogłoskę <a> na <ä>.

Tylko wtedy, gdy po <ä> występuje jeszcze spółgłoska, to po <ä>

stawiamy przecinek. Na końcu tematu stawiamy „+” (czytaj: dodaj), a po tym znaku dopisujemy np. <st> jako dodatkowy syntaktyczny wykład-nik. Druga osoba liczby pojedynczej zostanie we wzorze deklinacyjnym zapisana tak:

2. <a>  <ä>, + st (= (du) fährst) ‘(ty) jedziesz’.

W języku niemieckim jest 66 czasowników, w których w czasie neu-tralnym trybu oznajmującego stwierdza się wymianę w 2. i 3. osobie lp samogłosek i rzadziej spółgłosek lub tylko spółgłosek.

Brak syntaktycznego wykładnika zaznaczymy jedynie we wzorze kreską / dywizem „-”.

Opis zaczniemy od czasowników bez zmian w tematach (wzory 1 do 5), a dopiero po nich przedstawimy czasowniki ze zmianami w tematach.

Znakomita większość słowoform czasownikowych w lp i lm otrzy-muje wykładniki syntaktyczne według wzoru pierwszego:

WZÓR 1

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. st t

3. t en

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. komm + e komm + en

2. komm + st komm + t

3. komm + t komm + en

Do tematów fleksyjnych zakończonych na <e> dodaje się wykładniki syntaktyczne prezentowane we wzorze 2.:

WZÓR 2

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. - n

2. st t

3. t n

1. arbeite arbeite + n

2. arbeite + st arbeite + t

3. arbeite + t arbeite + n

W tematach fleksyjnych prostych bezokoliczników zakończonych na

<eln> np. klingeln ‘dzwonić’ nie wymawia się <e> w [']. Wycho-dząc od zapisu ortograficznego, stwierdza się, że te czasowniki tworzą pierwszą osobę przez przesunięcie <e> po <l>. Ta ortograficzna zmiana nazywa się w językoznawstwie interwersją (Interversion), co zaznacza-my we wzorze skrótem itw.:

WZÓR 3

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. itw. n

2. st t

3. t n

1. klingle klingel + n

2. klingel + st klingel + t

3. klingel + t klingel + n

W szybkiej wymowie języka standardowego i w mowie potocznej w tematach fleksyjnych zakończonch na <er>, np. wundern ‘dziwić się’, też eliminuje się <e> w <er> tylko w 1. osobie lp, co upodabnia para-dygmaty tych czasowników do tematów zakończonych na <eln>:

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. wundre wunder + n

2. wunder + st wunder + t

3. wunder + t wunder + n

W normalnej standardowej wymowie tematy fleksyjne zakończone na

<er>, jak i tematy tu i knie otrzymują wykładniki syntaktyczne wzoru 4.:

WZÓR 4

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e n

2. st t

3. t n

Liczba pojedyncza 1. wunder + e tu + e knie + e 2. wunder + st tu + st knie + st 3. wunder + t tu + t knie + t

Liczba mnoga 1. wunder + n tu + n knie + n 2. wunder + t tu + t knie + t 3. wunder + n tu + n knie + n

Większość tematów fleksyjnych zakończonych na <s>, <ß>, <x> i <z>

otrzymuje następujące wykładniki syntaktyczne:

WZÓR 5

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. t t

3. t en

Liczba pojedyncza

1. weis + e reiß + e mix + e münz + e 2. weis + t reiß + t mix + t münz + t 3. weis + t reiß + t mix + t münz + t

Liczba mnoga

1. weis + en reiß + en mix + en münz + en 2. weis + t reiß + t mix + t münz + t 3. weis + en reiß + en mix + en münz + en

Tematy fleksyjne od blasen ‘dmuchać’, lassen ‘zostawiać’ i wachsen w znaczeniu ‘rosnąć’ wykazują wymianę samogłosek, zaliczaną także do wykładników syntaktycznych. Te słowoformy mają więc w drugiej i trze-ciej osobie liczby pojedynczej podwójne wykładniki syntaktyczne, prezen-towane we wzorze 6.:

WZÓR 6

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. a  ä, + t t 3. a  ä, + t en

Liczba pojedyncza

1. blas + e lass + e wachs + e 2. bläs + t läss + t wächs + t 3. bläs + t läss + t wächs + t

Liczba mnoga

1. blas + en lass + en wachs + en 2. blas + t lass + t wachs + t 3. blas + en lass + en wachs + en

Lesen ‘czytać’ odmienia się według wzoru 7.:

WZÓR 7

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. e  ie, + t t 3. e  ie, + t en 1. les + e les + en 2. lies + t les + t 3. lies + t les + en

Essen ‘jeść‘, fressen ‘żreć‘, messen ‘mierzyć‘, schmelzen ‘stopić‘ i ver-gessen ‘zapomnieć‘ odmieniają się według wzoru 8.:

WZÓR 8

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. e  i, + t t 3. e  i, + t en

Liczba pojedyncza

1. ess + e schmelz + e 2. iss + t schmilz + t 3. iss + t schmilz + t

Liczba mnoga

1. ess + en schmelz + en 2. ess + t schmelz + t 3. ess + en schmelz + en

Stoßen ‘trącać’ odmienia się według wzoru 9.:

WZÓR 9

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. o  ö, + t t 3. o  ö, + t en 1. stoß + e stoß + en 2. stöß + t stoß + t 3. stöß + t stoß + en

Backen ‘piec‘, fahren ‘jechać‘, fallen ‘upaść‘, fangen ‘łapać‘, graben

‘wykopać‘, laufen ‘biec‘, saufen ‘żłopać‘, schlafen ‘spać‘, schlagen ‘bić‘

i waschen ‘prać‘ odmieniają się według wzoru 10.:

WZÓR 10

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. a  ä, + st t 3. a  ä, + t en

Liczba pojedyncza 1. fall + e lauf + e 2. fäll + st läuf + st 3. fäll + t läuf + t

Liczba mnoga

1. fall + en lauf + en 2. fall + t lauf + t 3. fall + en lauf + en

Gebären ‘rodzić’ i schwären ‘ropieć’ mają odmianę jednostkową.

Gebären odmienia się jeszcze rzadko według wzoru 1. Schwären ma tyl-ko formę 3. osoby lp [(es) schwiert] uważaną za przestarzałą. W swojej nieregularnej odmianie otrzymuje gebären syntaktyczne wykładniki wzoru 11.:

WZÓR 11

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. ä  ie, + st t 3. ä  ie, + t en

Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. gebär + e gebär + en 2. gebier + st gebär + t 3. gebier + t gebär + en

Geschehen ‘dziać się’ występuje w roli finitum tylko w 3. osobie lp:

(es) geschieht, ale ze względu na wymianę samogłosek zalicza się gesche-hen, razem z befehlen ‘rozkazywać‘, empfehlen ‘polecać’, sehen ‘widzieć’

i stehlen ‘kraść‘ do odmiany według wzoru 12.:

WZÓR 12

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. e  ie, + st t 3. e  ie, + t en 1. seh + e seh + en 2. sieh + st seh + t 3. sieh + t seh + en

Bergen ‘ukrywać‘, brechen ‘wyłamywać‘, dreschen ‘młócić‘, geben

‘dawać‘, helfen ‘pomagać‘, melken ‘doić’, quellen ‘wytryskiwać‘, schre-cken ‘straszyć‘, schwellen ‘nabrzmiewać‘, sprechen ‘mówić‘, stechen

‘ukłuć‘, sterben ‘umrzeć‘, treffen ‘spotkać‘, verderben ‘zepsuć‘, werben

‘werbować‘ i werfen ‘rzucać’ odmieniają się według wzoru 13.:

WZÓR 13

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. e  i, + st t 3. e  i, + t en 1. helf + e helf + en 2. hilf + st helf + t 3. hilf + t helf + en

Nehmen ‘brać‘ odmienia się według wzoru 14.:

WZÓR 14

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. ehm  imm + st t 3. ehm  imm + t en

Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. nehm + e nehm + en 1. nimm + st nehm + t 2. nimm + t nehm + en

Osobliwości wykazują dünken ‘zdawać się, wydawać się‘ i löschen

‘(u)gasić’. Dünken używane jest bezosobowo w 3. osobie lp es dünkt, mając u boku starszą formę (es) deucht, która zanika.

Löschen odmienia się według wzoru 15.:

WZÓR 15

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e en

2. ö  i, + st t 3. ö  i, + t en 1. lösch + e lösch + en 2. lisch + st lösch + t 3. lisch + t lösch + en

Braten ‘upiec‘, halten ‘trzymać‘ i raten ‘radzić‘ odmieniają się według wzoru 16.:

WZÓR 16

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e e + n

2. a  ä, + st e + t

3. a  ä e + n

Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. halt + e halt + e + n 2. hält + st halt + e + t

3. hält halt + e + n

Te formy wykazują różnice liczbowe. Oznaczone w paradygmacie ko-niugacyjnym „+ <e> +“ sygnalizuje liczbę mnogą. <n> w paradygmacie lm jest monofunkcyjnym, syntaktycznym wykładnikiem 1. lub 3. osoby.

Liczbę pojedynczą sygnalizuje brak <e> w realizacji tematu fleksyjnego.

Fechten ‘fechtować się‘, flechten ‘pleść’, gelten ‘mieć wartość‘, schelten ‘złajać‘ i treten ‘deptać‘ odmieniają się według wzoru 17.:

WZÓR 17

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e e + n

2. e  i, + st e + t

3. e  i e + n

Odmiana treten wykazuje w 2. i 3. osobie lp podwojenie tematyczne-go <t>. Ta geminata to ortograficzny znak dla wymowy otwartetematyczne-go i krótkiego <i> [].

Liczba pojedyncza 1. gelt + e tret + e 2. gilt + st tritt + st

3. gilt tritt

Liczba mnoga

1. gelt + e + n tret + e + n 2. gelt + e + t tret + e + t 3. gelt + e + n tret + e + n

Ta odmiana kojarzy się z odmianą we wzorze 16., ale ją cechuje inna wymiana samogłoskowa i dlatego jest zaliczana do wzoru 17.

Podobnie jak we wzorze 16. i 17. odmieniają się bersten ‘pękać‘ i la-den ‘ładować‘, które mogą być odmieniane także według wzoru drugiego.

One odmieniają się także nieregularnie według wzoru 18. bersten i 19.

laden:

WZÓR 18 WZÓR 19

Liczba pojedyncza Liczba mnoga Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. e e + n e e + n

2. e  i e + t a  ä, + st e + t

3. e  i e + n a  ä, + t e + n

Liczba pojedyncza Liczba mnoga Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. berst + e berst + e + n lad + e lad + e + n

2. birst berst + e + t läd + st lad + e + t

3. birst berst + e + n läd + t lad + e + n

Bersten wykazuje odmianę podobną do wzoru 17., ale w 2. osobie lp nie ma dodatkowego wykładnika syntaktycznego <st>, a w 3. osobie <t>

i dlatego jest to odmiana jednostkowa.

Laden odmienia się z wyjątkiem 3. osoby lp według wzoru 16. W 3.

osobie lp otrzymuje czysto ortograficzny, dodatkowy wykładnik syntak-tyczny <t> i dlatego jest to także odmiana jednostkowa.

Dürfen ‘wolno‘, können ‘móc‘, mögen ‘lubić‘, müssen ‘musieć’, sol-len ‘powinien‘ i wolsol-len ‘chcieć‘ wykazują w swojej koniugacji różną wymianę samogłosek tematowych z wyjątkiem sollen, którego koniuga-cja jest przedstawiona we wzorze 20.:

WZÓR 20

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. - en

2. st t

3. - en

1. soll soll + en

2. soll + st soll + t

3. soll soll + en

Dürfen odmienia się według wzoru 21.:

WZÓR 21

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. ü  a, - en

2. ü  a, + st t

3. ü  a, - en

1. darf dürf + en

2. darf + st dürf + t

3. darf dürf + en

Können i mögen odmieniają się według wzoru 22.:

WZÓR 22

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. ö  a, - en

2. ö  a, + st t

3. ö  a, - en

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1. kann mag könn + en mög + en

2. kann + st mag + st könn + t mög + t

3. kann mag könn + en mög + en