4 Klasyfikacja słowoform
2. man lub frau w (49)
5.6. Czas neutralny trybu oznajmującego
Przy tworzeniu słowoform czasu neutralnego (Präsens) wychodzimy od prostego bezokolicznika (zobacz podrozdział 4.4.). Prosty bezokolicz-nik to leksem czasowbezokolicz-nika, zapisany w słowbezokolicz-nikach jedno-, dwu-, a nawet wielojęzycznych. Wychodząc od prostego bezokolicznika, zakończonego w języku niemieckim literami <en>, rzadziej <n>, ustalamy wspólny temat fleksyjny dla liczby pojedynczej i mnogiej.
Temat fleksyjny czasu neutralnego trybu oznajmującego otrzymujemy po skreśleniu w prostym bezokoliczniku końcowych liter <en> (wyjątek knien
‘klęczeć’) lub tylko <n>, jeśli bezokolicznik nie kończy się na <en>.
Jeżeli ten skrócony bezokolicznik kończy się na:
1. <d> lub <t>
2. albo ortograficzną grupę spółgłoskową składającą się:
2.1. z spółgłoski zwartej i spółgłoski nosowej, na przykład atmen,
2.2. z spółgłoski szczelinowej (z wyjątkiem niemego <h> i <l>) i noso-wej, np. öffnen,
2.3. z dwóch różnych spółgłosek nosowych, na przykład vervollkommnen, wtedy do skróconej formy prostego bezokolicznika dodajemy <e>.
Wyjątki: bersten ‘pękać’; braten ‘(u)piec, (u)smażyć’; fechten ‘bić się, uprawiać szermierkę’; flechten ‘pleść, splatać’; gelten ‘obowiązywać’; halten
‘trzymać’; laden ‘naładować’; raten ‘radzić’; schelten ‘złajać’; treten
‘deptać’; werden ‘stawać się, zostawać’.
Do tych wyjątków nie dodaje się <e>po skreśleniu <en> od prostego bez-okolicznika, aby otrzymać temat fleksyjny.
Te reguły wyjaśnimy na kilku przykładach. Proste bezokoliczniki:
lehren uczyć, nauczać; kommen przychodzić; machen robić; tragen nosić
kończą się na <en>. Po skreśleniu <en> otrzymamy:
lehr, mal, komm, mach, trag,
które są tematami fleksyjnymi, ponieważ te skrócone proste bezokolicz-niki nie kończą się na <d> lub <t> ani na wyżej wymienione grupy spół-głosek.
Po skreśleniu <en> w prostych bezokolicznikach:
filmen filmować’; lähmen (s)paraliżować; lehnen opierać się; lernen uczyć się;
stimmen głosować; spannen napinać
otrzymamy także tematy fleksyjne:
film, lähm, lehn, lern, stimm, spann,
ponieważ też nie kończą się na <d> lub <t> ani na wyżej wymienione grupy spółgłoskowe.
Po skreśleniu <en> w prostych bezokolicznikach:
reden mówić, rozmawiać; senden posyłać, wysyłać; streiten sprzeczać się; arbeiten pracować
stwierdzamy, że kończą się one na <d> lub <t>:
red, send, arbeit, streit.
Do tych skróconych bezokoliczników dodajemy <e>, aby otrzymać poprawny temat fleksyjny:
rede, sende, streite, arbeite.
Po skreśleniu <en> w prostych bezokolicznikach:
atmen oddychać; zeichnen rysować; vervollkommnen udoskonalić
te skrócone słowoformy kończą się dwoma spółgłoskami: <tm> (spółgło-ską zwartą i nosową), <chn> (spółgło(spółgło-ską szczelinową i nosową) oraz
<mn> dwoma różnymi spółgłoskami nosowymi:
atm, zeichn, vervollkommn
i dlatego także do tych skróconych bezokoliczników trzeba dodać <e>, aby otrzymać poprawny temat fleksyjny:
atme, zeichne, vervollkommne.
Proste bezokoliczniki kończą się nie na <en>, tylko na <n>, np.
flatern trzepotać, łopotać; mogeln oszukiwać; tun robić i knien ‘klęczeć’ (wyją-tek!)
i dlatego skreślamy tylko <n>, aby otrzymać temat fleksyjny:
flater, mogel, tu i knie.
Knien jest wyjątkiem, ponieważ <e> po <i>, a więc <ie> jest fone-tycznie jedną samogłoską [i:] jak w Knie [kn'i:] kolano.
Po skreśleniu <en> w prostych bezokolicznikach:
bersten pękać; braten upiec, usmażyć; fechten bić się; flechten pleść, splatać; gel-ten mieć wartość; halgel-ten trzymać; laden (na)ładować; ragel-ten radzić; schelgel-ten złajać, treten deptać; werden stawać się
nie dodajemy <e>, mimo że kończą się na <t> lub <d>, ponieważ <e>
nie występuje w temacie fleksyjnym lp i lm tych słowoform i dlatego za-licza się je do wyjątków. Tematami fleksyjnymi tych słowoform będą:
berst, brat, fecht, flecht, gelt, halt, lad, rat, schelt, tret, werd.
Otrzymany w ten sposób temat fleksyjny będzie jednostką wyjściową do tworzenia wszystkich słowoform w czasie neutralnym trybu oznajmu-jącego. Temat fleksyjny w języku polskim i niemieckim może także się zmieniać poprzez wymianę samogłosek lub / i spółgłosek. Na przykład w piorę i pierzesz mamy wymianę liter <o> na <e> i <r> na <rz>.
Czasowniki ze zmianami będą odpowiednio we wzorach koniugacyj-nych przedstawione. Na przykład tematem prostego bezokolicznika fah-ren ‘jechać’ jest fahr. Tylko w drugiej i trzeciej osobie lp czasu neutral-nego mamy wymianę samogłoski <a> na <ä>. We wzorze koniugacyj-nym tę wymianę zaznaczymy w ten sposób:
<a> <ä> (czyta się: zamień ortograficzną samogłoskę <a> na <ä>.
Tylko wtedy, gdy po <ä> występuje jeszcze spółgłoska, to po <ä>
stawiamy przecinek. Na końcu tematu stawiamy „+” (czytaj: dodaj), a po tym znaku dopisujemy np. <st> jako dodatkowy syntaktyczny wykład-nik. Druga osoba liczby pojedynczej zostanie we wzorze deklinacyjnym zapisana tak:
2. <a> <ä>, + st (= (du) fährst) ‘(ty) jedziesz’.
W języku niemieckim jest 66 czasowników, w których w czasie neu-tralnym trybu oznajmującego stwierdza się wymianę w 2. i 3. osobie lp samogłosek i rzadziej spółgłosek lub tylko spółgłosek.
Brak syntaktycznego wykładnika zaznaczymy jedynie we wzorze kreską / dywizem „-”.
Opis zaczniemy od czasowników bez zmian w tematach (wzory 1 do 5), a dopiero po nich przedstawimy czasowniki ze zmianami w tematach.
Znakomita większość słowoform czasownikowych w lp i lm otrzy-muje wykładniki syntaktyczne według wzoru pierwszego:
WZÓR 1
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. st t
3. t en
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. komm + e komm + en
2. komm + st komm + t
3. komm + t komm + en
Do tematów fleksyjnych zakończonych na <e> dodaje się wykładniki syntaktyczne prezentowane we wzorze 2.:
WZÓR 2
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. - n
2. st t
3. t n
1. arbeite arbeite + n
2. arbeite + st arbeite + t
3. arbeite + t arbeite + n
W tematach fleksyjnych prostych bezokoliczników zakończonych na
<eln> np. klingeln ‘dzwonić’ nie wymawia się <e> w [']. Wycho-dząc od zapisu ortograficznego, stwierdza się, że te czasowniki tworzą pierwszą osobę przez przesunięcie <e> po <l>. Ta ortograficzna zmiana nazywa się w językoznawstwie interwersją (Interversion), co zaznacza-my we wzorze skrótem itw.:
WZÓR 3
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. itw. n
2. st t
3. t n
1. klingle klingel + n
2. klingel + st klingel + t
3. klingel + t klingel + n
W szybkiej wymowie języka standardowego i w mowie potocznej w tematach fleksyjnych zakończonch na <er>, np. wundern ‘dziwić się’, też eliminuje się <e> w <er> tylko w 1. osobie lp, co upodabnia para-dygmaty tych czasowników do tematów zakończonych na <eln>:
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. wundre wunder + n
2. wunder + st wunder + t
3. wunder + t wunder + n
W normalnej standardowej wymowie tematy fleksyjne zakończone na
<er>, jak i tematy tu i knie otrzymują wykładniki syntaktyczne wzoru 4.:
WZÓR 4
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e n
2. st t
3. t n
Liczba pojedyncza 1. wunder + e tu + e knie + e 2. wunder + st tu + st knie + st 3. wunder + t tu + t knie + t
Liczba mnoga 1. wunder + n tu + n knie + n 2. wunder + t tu + t knie + t 3. wunder + n tu + n knie + n
Większość tematów fleksyjnych zakończonych na <s>, <ß>, <x> i <z>
otrzymuje następujące wykładniki syntaktyczne:
WZÓR 5
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. t t
3. t en
Liczba pojedyncza
1. weis + e reiß + e mix + e münz + e 2. weis + t reiß + t mix + t münz + t 3. weis + t reiß + t mix + t münz + t
Liczba mnoga
1. weis + en reiß + en mix + en münz + en 2. weis + t reiß + t mix + t münz + t 3. weis + en reiß + en mix + en münz + en
Tematy fleksyjne od blasen ‘dmuchać’, lassen ‘zostawiać’ i wachsen w znaczeniu ‘rosnąć’ wykazują wymianę samogłosek, zaliczaną także do wykładników syntaktycznych. Te słowoformy mają więc w drugiej i trze-ciej osobie liczby pojedynczej podwójne wykładniki syntaktyczne, prezen-towane we wzorze 6.:
WZÓR 6
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. a ä, + t t 3. a ä, + t en
Liczba pojedyncza
1. blas + e lass + e wachs + e 2. bläs + t läss + t wächs + t 3. bläs + t läss + t wächs + t
Liczba mnoga
1. blas + en lass + en wachs + en 2. blas + t lass + t wachs + t 3. blas + en lass + en wachs + en
Lesen ‘czytać’ odmienia się według wzoru 7.:
WZÓR 7
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. e ie, + t t 3. e ie, + t en 1. les + e les + en 2. lies + t les + t 3. lies + t les + en
Essen ‘jeść‘, fressen ‘żreć‘, messen ‘mierzyć‘, schmelzen ‘stopić‘ i ver-gessen ‘zapomnieć‘ odmieniają się według wzoru 8.:
WZÓR 8
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. e i, + t t 3. e i, + t en
Liczba pojedyncza
1. ess + e schmelz + e 2. iss + t schmilz + t 3. iss + t schmilz + t
Liczba mnoga
1. ess + en schmelz + en 2. ess + t schmelz + t 3. ess + en schmelz + en
Stoßen ‘trącać’ odmienia się według wzoru 9.:
WZÓR 9
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. o ö, + t t 3. o ö, + t en 1. stoß + e stoß + en 2. stöß + t stoß + t 3. stöß + t stoß + en
Backen ‘piec‘, fahren ‘jechać‘, fallen ‘upaść‘, fangen ‘łapać‘, graben
‘wykopać‘, laufen ‘biec‘, saufen ‘żłopać‘, schlafen ‘spać‘, schlagen ‘bić‘
i waschen ‘prać‘ odmieniają się według wzoru 10.:
WZÓR 10
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. a ä, + st t 3. a ä, + t en
Liczba pojedyncza 1. fall + e lauf + e 2. fäll + st läuf + st 3. fäll + t läuf + t
Liczba mnoga
1. fall + en lauf + en 2. fall + t lauf + t 3. fall + en lauf + en
Gebären ‘rodzić’ i schwären ‘ropieć’ mają odmianę jednostkową.
Gebären odmienia się jeszcze rzadko według wzoru 1. Schwären ma tyl-ko formę 3. osoby lp [(es) schwiert] uważaną za przestarzałą. W swojej nieregularnej odmianie otrzymuje gebären syntaktyczne wykładniki wzoru 11.:
WZÓR 11
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. ä ie, + st t 3. ä ie, + t en
Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. gebär + e gebär + en 2. gebier + st gebär + t 3. gebier + t gebär + en
Geschehen ‘dziać się’ występuje w roli finitum tylko w 3. osobie lp:
(es) geschieht, ale ze względu na wymianę samogłosek zalicza się gesche-hen, razem z befehlen ‘rozkazywać‘, empfehlen ‘polecać’, sehen ‘widzieć’
i stehlen ‘kraść‘ do odmiany według wzoru 12.:
WZÓR 12
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. e ie, + st t 3. e ie, + t en 1. seh + e seh + en 2. sieh + st seh + t 3. sieh + t seh + en
Bergen ‘ukrywać‘, brechen ‘wyłamywać‘, dreschen ‘młócić‘, geben
‘dawać‘, helfen ‘pomagać‘, melken ‘doić’, quellen ‘wytryskiwać‘, schre-cken ‘straszyć‘, schwellen ‘nabrzmiewać‘, sprechen ‘mówić‘, stechen
‘ukłuć‘, sterben ‘umrzeć‘, treffen ‘spotkać‘, verderben ‘zepsuć‘, werben
‘werbować‘ i werfen ‘rzucać’ odmieniają się według wzoru 13.:
WZÓR 13
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. e i, + st t 3. e i, + t en 1. helf + e helf + en 2. hilf + st helf + t 3. hilf + t helf + en
Nehmen ‘brać‘ odmienia się według wzoru 14.:
WZÓR 14
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. ehm imm + st t 3. ehm imm + t en
Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. nehm + e nehm + en 1. nimm + st nehm + t 2. nimm + t nehm + en
Osobliwości wykazują dünken ‘zdawać się, wydawać się‘ i löschen
‘(u)gasić’. Dünken używane jest bezosobowo w 3. osobie lp es dünkt, mając u boku starszą formę (es) deucht, która zanika.
Löschen odmienia się według wzoru 15.:
WZÓR 15
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e en
2. ö i, + st t 3. ö i, + t en 1. lösch + e lösch + en 2. lisch + st lösch + t 3. lisch + t lösch + en
Braten ‘upiec‘, halten ‘trzymać‘ i raten ‘radzić‘ odmieniają się według wzoru 16.:
WZÓR 16
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e e + n
2. a ä, + st e + t
3. a ä e + n
Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. halt + e halt + e + n 2. hält + st halt + e + t
3. hält halt + e + n
Te formy wykazują różnice liczbowe. Oznaczone w paradygmacie ko-niugacyjnym „+ <e> +“ sygnalizuje liczbę mnogą. <n> w paradygmacie lm jest monofunkcyjnym, syntaktycznym wykładnikiem 1. lub 3. osoby.
Liczbę pojedynczą sygnalizuje brak <e> w realizacji tematu fleksyjnego.
Fechten ‘fechtować się‘, flechten ‘pleść’, gelten ‘mieć wartość‘, schelten ‘złajać‘ i treten ‘deptać‘ odmieniają się według wzoru 17.:
WZÓR 17
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e e + n
2. e i, + st e + t
3. e i e + n
Odmiana treten wykazuje w 2. i 3. osobie lp podwojenie tematyczne-go <t>. Ta geminata to ortograficzny znak dla wymowy otwartetematyczne-go i krótkiego <i> [].
Liczba pojedyncza 1. gelt + e tret + e 2. gilt + st tritt + st
3. gilt tritt
Liczba mnoga
1. gelt + e + n tret + e + n 2. gelt + e + t tret + e + t 3. gelt + e + n tret + e + n
Ta odmiana kojarzy się z odmianą we wzorze 16., ale ją cechuje inna wymiana samogłoskowa i dlatego jest zaliczana do wzoru 17.
Podobnie jak we wzorze 16. i 17. odmieniają się bersten ‘pękać‘ i la-den ‘ładować‘, które mogą być odmieniane także według wzoru drugiego.
One odmieniają się także nieregularnie według wzoru 18. bersten i 19.
laden:
WZÓR 18 WZÓR 19
Liczba pojedyncza Liczba mnoga Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. e e + n e e + n
2. e i e + t a ä, + st e + t
3. e i e + n a ä, + t e + n
Liczba pojedyncza Liczba mnoga Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. berst + e berst + e + n lad + e lad + e + n
2. birst berst + e + t läd + st lad + e + t
3. birst berst + e + n läd + t lad + e + n
Bersten wykazuje odmianę podobną do wzoru 17., ale w 2. osobie lp nie ma dodatkowego wykładnika syntaktycznego <st>, a w 3. osobie <t>
i dlatego jest to odmiana jednostkowa.
Laden odmienia się z wyjątkiem 3. osoby lp według wzoru 16. W 3.
osobie lp otrzymuje czysto ortograficzny, dodatkowy wykładnik syntak-tyczny <t> i dlatego jest to także odmiana jednostkowa.
Dürfen ‘wolno‘, können ‘móc‘, mögen ‘lubić‘, müssen ‘musieć’, sol-len ‘powinien‘ i wolsol-len ‘chcieć‘ wykazują w swojej koniugacji różną wymianę samogłosek tematowych z wyjątkiem sollen, którego koniuga-cja jest przedstawiona we wzorze 20.:
WZÓR 20
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. - en
2. st t
3. - en
1. soll soll + en
2. soll + st soll + t
3. soll soll + en
Dürfen odmienia się według wzoru 21.:
WZÓR 21
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. ü a, - en
2. ü a, + st t
3. ü a, - en
1. darf dürf + en
2. darf + st dürf + t
3. darf dürf + en
Können i mögen odmieniają się według wzoru 22.:
WZÓR 22
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. ö a, - en
2. ö a, + st t
3. ö a, - en
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. kann mag könn + en mög + en
2. kann + st mag + st könn + t mög + t
3. kann mag könn + en mög + en