Słowoformy złożone

Tworzeniem nowych słowoform na podstawie już istniejących morfemów lek-sykalnych i słowotwórczych zajmuje się dziedzina wiedzy zwana słowotwór-stwem (Wortbildung). W szerszym znaczeniu słowotwórstwo obejmuje także tworzenie słowoform złożonych.

3.5.4. Słowoformy złożone

W tekstach niemieckich różnego typu łatwo zauważyć, że liczne sło-woformy składają się, z czysto formalnego punktu widzenia, z dwóch lub więcej powiązanych ze sobą słowoform. Na przykład w skład słowofor-my Kinderbuch ‘książka dla dzieci’ wchodzą dwie słowoforsłowofor-my: Kinder i Buch, w Kleinkraftwagen ‘samochód małolitrażowy’ – trzy słowofor-my: klein, Kraft i Wagen, w Fußballeuropameisterschaft ‘Mistrzostwa Europy w piłce nożnej’ – cztery: Fuß, Ball, Europa i Meisterschaft.

W języku niemieckim ilość słowoform złożonych jest bardzo duża.

Od IV wieku p.n.e. do początku XXI wieku definiowano najczęściej wyrazy złożone jako połączenia dwóch samodzielnych wyrazów. Na przykład gramatyka Dudena z roku 2005 stwierdza:

„Eine Wortbildung ist demnach der Wortbildungsart zuzuordnen, wenn sie aus zwei wortfähigen unmittelbaren Konstituenten besteht (Blau|licht, süß|sauer) […].“ „Duden. Die Grammatik“ 2005 : 668.

Przytoczone wyrazy złożone są połączeniami dwóch słowoform pro-stych. Według gramatyki Dudena wyrazami złożonymi nie byłyby np. Le-sart ‘wersja tekstu’, Geschichtsbuch ‘podręcznik historii’, ponieważ w standardowym języku niemieckim nie istnieje jako samodzielny wyraz / prosta słowoforma Les czy Geschicht(s). Les jest jedną z realizacji ortogra-ficznego tematu fleksyjnego lES w słowoformie (ihr) lest ‘(wy) czytacie’.

Geschicht jest częścią składową leksemu geschichtlich ‘historyczny’.

Dotychczasowe definicje są nieadekwatne do zastanego stanu rzeczy i dlatego precyzujemy wyrazy złożone następująco:

Słowoforma, która, z punktu widzenia czysto formalnego, składa się przynajm-niej z dwóch innych słowoform względnie przynajmprzynajm-niej z jednego wariantu realizacyjnego neutralnego tematu fleksyjnego i jednej słowoformy, jest słowo-formą złożoną (zusammengesetzte Wortform / Kompositum).

W języku niemieckim wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje słowo-form złożonych: kopulatywne / addytywne (Kopulativkomposita) i de-terminatywne (Determinativkomposita), przy czym stwierdza się, że gra-nica między nimi jest płynna. Dlatego należy ją uściślić:

Połączenie najczęściej dwóch słowoform, których kolejność nie ma wpływu na jego znaczenie, to kopulatywna / addytywna słowoforma złożona (Kopulativ-kompositum).

schwarz-weiß czarno-biały albo weiß-schwarz biało-czarny süß-sauer słodko-kwaśny albo sauer-süß kwaśno-słodki.

Jeżeli w złożonej słowoformie przestawienie słowoform lub tematu fleksyjnego jest związane ze zmianą znaczenia tej słowoformy albo po przestawieniu otrzy-mamy złożenie nieposiadające znaczenia w standardowej niemczyźnie, to jest to determinatywna słowoforma złożona (Determinativkompositum).

Po przestawieniu słowoform stwierdzamy zmianę znaczenia, np.

Topfblumen kwiaty doniczkowe Blumentopf doniczka kwiatowa

Körnerfrucht ziarnko (roślin zbożowych, strączkowych, oleistych) Fruchtkörner pestki

Wortform słowoforma

Formwort formalne słowo, słowo w wpowiedzi głównie o funkcji składniowej, np. es jako podmiot formalny w: Es schneit. ‘Pada deszcz.’

W większości złożeń determinatywnych zmiana kolejności ich członów powoduje powstanie słowoform nieposiadających znaczenia, co oznaczono za pomocą gwiazdki:

Geschichtsbuch podręcznik do historii : *Buchgeschichts; Lesart wersja tekstu :

*Artles; Regenschirm parasol : *Schirmregen.

Ostatnia słowoforma determinatywnej słowoformy złożonej nazywamy słowo-formą podstawową (Grundwortform), poprzedzająca ją słowoforma zaś lub wariant realizacyjny tematu neutralnego – członem determinatywnym (Be-stimmungsglied).

W tradycji gramatycznej ostatni człon wyrazów złożonych nazywa się słowem podstawowym ‘Grundwort’, poprzedzający go słowem określają-cym ‘Bestimmungswort’, które jest nieadekwatne, ponieważ warianty re-alizacyjne tematu neutralnego nie muszą być słowem, np. Les w Lesart.

Od słowoformy podstawowej zależą kategorie gramatycznej słowoformy złożonej.

Słowoforma podstawowa i człon determinatywny mogą być złożenia-mi deterzłożenia-minatywnyzłożenia-mi i kopulatywnyzłożenia-mi. Granice złożenia-między nizłożenia-mi zaznaczono pionową kreską:

Kohlenwasserstoffrest reszta węglowodoru; Oberstabsfeldwebel sierżant sztabowy;

Ortsnetzkennzahl numer kierunkowy w sieci telefonicznej; Arzt-Patient-|Verhältnis stosunek lekarza do pacjenta.

Każda wyżej wymieniona słowoforma to słowoforma złożona wielo-krotnie (komplexes Kompositum).

Litera lub głoska, która nie wchodzi w skład członu determinatywnego, reprezen-towanego przez słowoformę lub wariant realizacyjny tematu neutralnego, nazy-wa się interfiksem (Fugenelement).

Interfisami są na przykład: <r> w worüber o czym; <t> in deinetwegen ze względu na ciebie; <e> w Herzeleid głęboki ból, cierpienie; <s> w hilfsbereit chętny do pomocy, usłużny; Geschichtslehrer nauczyciel historii; Wohnungsbau budowa mieszkań.

Na podstawie naszej prostej definicji do interfiksów nie należą zazna-czone tłustym drukiem litery:

<er> w Kinderheim dom dziecka; <es> w Tagesanbruch nastanie dnia, świt; <s> w Himmelsbote anioł; <en> w Dornenhecke cierniowy żywopłot; <ns> w Friedensliebe umiłowanie pokoju; <ens> w Herzensfreund serdeczny przyjaciel; <e> w Tagebau ko-palnia odkrywkowa.

Te litery są wykładnikami syntaktycznymi liczby pojedynczej: Tages, Himmels, Friedens i Herzens lub wskaźnikami liczby mnogiej: Kinder, Dornen i Tage.

W innych opracowaniach są one zaliczane też do interfiksów na pod-stawie nieprecyzyjnej definicji wyrazów złożonych.

Nie istnieją wiążące reguły stosowania interfiksów i dlatego należy złożone słowoformy z interfiksami opanować pamięciowo.

W języku niemieckim istnieje jeszcze szczególna forma słowoform, których na podstawie definicji nie można zaliczyć do słowoform złożo-nych, ponieważ ich ostatni człon, zaznaczony tłustym drukiem, nie istnieje jako samodzielna słowoforma. Na przykład:

dickhäutig gruboskórny; Gesetzgebung ustawodawstwo; langbeinig długonogi;

scharfzüngig cięty, o ostrym języku, złośliwy; Tausendfüßer / Tausendfüßler wije (zoologia); viertürig czterodrzwiowy (samochód)’.

Te słowoformy powstały z następującego połączenia syntaktycznego:

mit dicker Haut versehen opatrzony grubą skórą, ein Gesetz geben ustanawiać prawo, lange Beine besitzen mieć długie nogi,

mit scharfer Zunge gesprochen powiedziane ciętym językiem, ein Tier mit tausend Füßen zwierzę o tysiącu stóp, ein Wagen mit vier Türen samochód z czteroma drzwiami.

Pierwsza część tych nowych złożeń to prosta słowoforma:

dick gruby; Gesetz prawo; lang długi; scharf ostry; tausend tysiąc; vier cztery.

Druga część złożenia składa się z tematu albo z wariantu realizacyjne-go tematu neutralnerealizacyjne-go i dodanerealizacyjne-go na końcu sufiksu / przyrostka. Tematem jest Bein i Tür, natomiast wariantami realizacyjnymi tematu neutralnego są häut, geb, züng i füß.

Temat neutralny od słowoform wariant realizacyjny

HAUt Haut, Häute häut,

GEb Geber Gabe, geb

ZUg Zunge, Zünglein züng

FUß Fuß, Füße füß

Proces powstawania tych słowoform przedstawia się następująco:

mit dicker Haut versehen → dick + häut + ig → dickhäutig ein Gesetz geben → Gesetz + geb + ung → Gesetzgebung lange Beine besitzen → lang + bein + ig → langbeinig

mit scharfer Zunge gesprochen → scharf + züng + ig → scharfzüngig mit vier Türen → vier + tür + ig → viertürig

ein Tier mit tausend Füßen → Tausend + füß + er / ler→ Tausendfüß(l)er.

Ten typ słowotwórczy definiujemy następująco:

Typ słowotwórczy, w skład którego wchodzi:

1. prosta słowoforma jako pierwszy człon,

2. temat fleksyjny lub wariant realizacyjny neutralnego tematu fleksyjnego, 3. sufiks kończący temat fleksyjny lub neutralny temat fleksyjny,

nazywa się derywacją frazową (Zusammenbildung).

Jako ten sam typ słowotwórczy klasyfikowane są przez Seiffert²¹ na-stępujące słowoformy:

Bioladen, Geophysik, Autodrom²², Tempodrom (Eigenname),

przy czym <bio->, <geo-> i <-drom> określa się w języku niemieckim ja-ko ja-konfiksy (Konfixe). <Bio->, <geo-> i <-drom> w standardowej niem-czyźnie nie są słowoformami, ale z innymi słowoformami stoją w związku paradygmatycznym, np.

Biokost żywność naturalna, Biobauer rolnik ekologiczny, Biochemie biochemia, Bioethik bioetyka, Bioladen sklep ekologiczny, Biomasse biomasa, Biotyp biotyp, Geobotanik geografia roślin, Geometer geometra, Geomorphologie geomorfologia, Geopolitik geopolityka, Geowissenschaften nauki o ziemi,

________________

21 Na przykład Seiffert 2005 i 2006.

22 Zobacz także Duden. Die Grammatik 2005: 666, nr 994.

Aerodrom (opuszczone) lotnisko (przestarzałe); Tempodrom nazwa miejsca róż-nych imprez w Berlinie; (das) Bombodrom wojskowy plac ćwiczeń Armii Czerwo-nej w Brandenburgii, miejsce zrzutu bomb.

Te słowoformy nie są słowoformami złożnymi, lecz derywatami.

<Bio-> i <geo-> to produktywne prefiksy, a <-drom> – nowy sufiks. Taki stan rzeczy i powyższe rozstrzygnięcia są zgodne nie tylko z naszymi ana-lizami, lecz także z dotychczasowymi stwierdzeniami w tradycji grama-tycznej.

3.6. Podsumowanie

W podrozdziale 3.5. zrezygnowano z dotychczasowego, nieprecyzyj-nego ustalania tematu i tzw. końcówek deklinacyjnych, koniugacyjnych i liczby mnogiej. Te terminy zastąpiono z konieczności nowymi termi-nami.

Ustalenie dzięki analizom najpierw (neutralnego) tematu fleksyjnego, a następnie prostego i poszerzonego tematu fleksyjnego, pozwoliło na precyzyjne określenie morfemów leksykalnych, słowotwórczych, grama-tycznych i unikatowych. Morfemy gramatyczne są reprezentowane nie tylko poprzez zmianę formy słowform, lecz także syntaktycznie.

Jeżeli morfemy gramatyczne w koniugacji w lp i / lub w lm są iden-tyczne, to wykładnikiem osoby są słowoformy osób gramatycznych, któ-rych nie wolno opuszczać w języku niemieckim nawet przy jednozna-czych formach koniugacyjnych. Np.

Geht to trzecia osoba lp lub druga osoba lm:

er geht : ihr geht.

Will to pierwsza lub trzecia osoba lp:

ich will : er will.

Wollen to pierwsza lub trzecia osoba lm:

wir wollen : sie wollen.

Geht może występować także w trybie rozkazującym w dialogach.

Trudno byłoby podać sensowne przykłady dialogów, zaczynających się tylko od Geht! ‘Idźcie!’

Te analizy umożliwiły także precyzyjne określenie słowoform złożo-nych, derywacji frazowych i interfiksów.

Nie wszystkie słowoformy złożone, stwierdzone na podstawie naszej definicji, pisze się w obowiązującej od 2006 r. ortografii niemieckiej

ra-zem. Ważnym kryterium jest tutaj niemożliwość rozbicia tych słowoform za pomocą prostych wypowiedzi minimalnych. Na przykład między zu a ihm nie da się wstawić żadnej prostej wypowiedzi minimalnej, a więc zu ihm ‘do niego’ jest słowoformą złożoną mimo rozdzielnej pisowni.

Podobnie jest także w języku polskim, np. w wyrażeniu do niego, które mimo rozdzielnej pisowni, jest słowoformą złożoną. Między do a niego nie da się także wstawić żadnej prostej wypowiedzi minimalnej.

Dzięki rozgraniczeniu mono- i bifunkcyjnych wykładników syntak-tycznych stało się możliwe stwierdzenie tworzenia form gramasyntak-tycznych przez aglutynację, tj. dodawanie jednoznacznych wskaźników liczby i wy-kładników syntaktycznych. Na przykład w słowoformie Kindern <er>

wskazuje tylko na lm, a <n> na trzeci przypadek / celownik lm. Jest to przykład na aglutynację w języku niemieckim.