5. w sufiksie <-igen>:
2.5.5.0. Samogłoski a spółgłoski
Spółgłoski (Konsonanten) różnią się od samogłosek tym, że organ artykulacyjny tworzy z miejscem artykulacji szczelinę lub zwarcie, które pokonuje powietrze fonacyjne.
W różnych językach zaobserwowano taką prawidłowość:
Im więcej jest samogłosek w danym języku, tym mniej jest spółgłosek. Im mniej jest samogłosek, tym więcej jest w danym języku spółgłosek.
Potwierdzeniem tej prawidłowości jest porównanie liczby samogłosek i spółgłosek w języku polskim i niemieckim. W języku polskim mamy mniej samogłosek aniżeli w języku niemieckim, ale za to więcej spółgło-sek dzięki dwom szeregom spółgłospółgło-sek: twardych i miękkich / palatalnych.
W języku niemieckim nie ma poza wyrazami pochodzenia obcego spół-głosek palatalnych jak np. realizacja polskich liter <ń>, <ś>, <ź>.
W wymowie niemieckiej realizuje się spółgłoski miękkie za pomocą danej spółgłoski twardej i głoski []. Na przykład polska litera <ń> wy-mawiana [] transkrybowana jest w języku niemieckim jako [n]. Takie spółgłoski uważa się za odmianki zmiękczone / palatalizowane. Spółgłoski różnią się od siebie podobnie jak samogłoski stopniem otwarcia narządów mowy.
2.5.5.1. Terminologia opisu
Organem artykulacji są podobnie jak przy samogłoskach też ruchome narządy mowy: wargi, język, podniebienie miękkie zakończone języcz-kiem i struny głosowe. W opisach fonetycznych spółgłosek używa się często także w języku polskim nazw łacińskich, szczególnie utworzonych od nich przymiotników:
Wargi (Lippen); łac. labia; spółgłoska wargowa / labialna i dwuwargo-wa / bilabialna (labialer und bilabialer Konsonant),
Koniuszek / czubek języka (Zungenspitze); łac. apex; spółgłoska api-kalna (apikaler Konsonant),
Brzeg / korona języka (Zungenrand); łac. corona; spółgłoska przednio-językowa / koronalna (koronaler Konsonant),
Grzbiet języka (Zungenrücken); łac. dorsum; spółgłoska dorsalna (dorsa-ler Konsonant),
Języczek (Zäpfchen); łac. uvula; spółgłoska języczkowa / uwularna (uvu-larer Konsonant).
Grzbiet języka dzieli się jeszcze na przednią, środkową i tylną część, co wyraża się za pomocą przedrostków pre-, medio- i post-:
predorsalna / przedniojęzykowo-grzbietowa (prädorsal);
mediodorsalna / środkowojęzykowo-grzbietowa (mediodorsal), postdorsalna / tylnojęzykowo-grzbietowa (postdorsal).
Ze względu na organ artykulacyjny spółgłoski klasyfikuje się jako:
1. wargowe / labialne,
2. apikalne lub koronalne, zwane bez tego odróżnienia także przednioję-zykowymi,
3. przedniojęzykowo-grzbietowe / predorsalne, 4. środkowojęzykowo-grzbietowe / mediodorsalne, 5. tylnojęzykowo-grzbietowe / postdorsalne,
6. języczkowe / uwularne, 7. krtaniowe / laryngalne.
Miejsce artykulacji (Artikulationsstelle) określa się na nieruchomej szczęce górnej. Miejscem artykulacji jest także krtań.
Także i przy tym podziale używa się często ze względu na międzyna-rodowe znaczenie łacińskich, przymiotnikowych nazw spółgłosek:
Warga (górna) ((obere) Lippe); łac. labium warga; spółgłoski wargowe / labialne, (labiale Konsonanten),
Zęby (Zähne), łac. dentes; spółgłoski zębowe / dentalne (dentale Konso-nanten),
Dziąsła (Zahnfleisch); łac. alveoli dziąsła; spółgłoski dziąsłowe / alwe-olarne, (alveolare Konsonanten),
Podniebienie twarde (harter Gaumen); łac. palatum durum; spółgłoski (twardo)podniebienne / miękkie / palatalne (palatale Konsonanten), Podniebienie miękkie (weicher Gaumen); łac. velum palati / molle;
spółgłoski miękkopodniebienne / welarne (velare Konsonanten),
Języczek (Zäpfchen); łac. uvula; spółgłoska języczkowa / uwularna (uvu-larer Konsonant).
Także podniebienie twarde i miękkie dzieli się dokładniej jeszcze na przednią, środkową i tylną część, co wyraża się za pomocą przedrostków pre-, medio- i post-:
prepalatalna, mediopalatalna i postpalatalna (podniebienie twarde);
prewelarna, mediowelarna i postwelarna (podniebienie miękkie).
Pod względem miejsca artykulacji rozróżnia się spółgłoski:
1. wargowe / labialne, 2. zębowe / dentalne, 3. dziąsłowe / alweolarne,
4. twardopodniebienne / palatalne, dokładniej: pre-, medio- i postpala-talne,
5. miękkopodniebienne / welarne, dokładniej: pre-, medio- i postwelarne, 5. języczkowe / uwularne,
6. krtaniowe / laryngalne.
W odróżnieniu od zawsze dźwięcznych samogłosek wyróżnia się spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne.
Spółgłoski języka niemieckiego różnią się także od spółgłosek polskich siłą powietrza fonacyjnego pokonującego przeszkodę i dzielą się na słabe (Lenes) i mocne (Fortes).
Spółgłoski słabe mogą być dźwięczne lub częściowo, a nawet całko-wicie ubezdźwięcznione. Przy całkowitym ubezdźwięcznieniu zachowa-na jest różnica w sile wydechu i dlatego w realizacji dźwiękowej języka nie dochodzi do nieporozumień. W transkrypcji fonetycznej znak spół-głoski dźwięcznej częściowo lub całkowicie ubezdźwięcznionej jest opa-trzony kółeczkiem pod lub nad spółgłoską. Dotyczy to następujących spółgłosek: [], [], [], [], [], [] i [].
Narządy mowy są przy realizacji niemieckich spółgłosek bardziej napięte niż w języku polskim, co jest rezultatem silniejszego wydechu w fonicznej realiza-cji języka niemieckiego.
Ta różnica słuchowo / audytywnie jest uchwytna w wymowie spół-głosek polskich [p], [t], [k] przez Niemca w polskiej wypowiedzi:
To tato tutaj tak puka.
Według stopnia otwarcia spółgłoski dzieli się na:
1. zwarto-wybuchowe (Verschlusslaute),
2. szczelinowe / frykatywne / trące (Engelaute / Frikative / Reibelaute), 3. zwarto-szczelinowe / afrykaty (Affrikaten),
4. półotwarte (halboffene Laute).
Spółgłoski powstające poprzez powstanie szczeliny pomiędzy narządem arty-kulacji i miejscem artyarty-kulacji nazywa się szczelinowymi, a przy zwarciu – zwartymi.
Poza tymi dwoma grupami spółgłosek wyróżnia się jeszcze dwie inne grupy spółgłosek:
1. zwarto-szczelinowe / afrykaty (Affrikaten), które nie są powszechnie uznawane jako specjalna podgrupa spółgłosek ze względu na pogląd, że jest to nawet przy ścisłym połączeniu spółgłoski zwartej ze spółgło-ską szczelinową nadal połączenie dwóch spółgłosek,
2. spółgłoski półotwarte (halboffene Laute), które dzieli się na dwie podgrupy:
2.1. spółgłoski płynne (Liquida): [l], [r] i [],
2.2. spółgłoski nosowe (nasale Konsonanten / Nasale): [m], [n] i [].
Spółgłoski półotwarte to także kontrowersyjna grupa ze względu na sposób artykulacji: zwarcie i otwarcie jamy nosowej (spółgłoski nosowe) lub odchylenie jednego lub obydwu boków języka od zębów (lateralne [l]) oraz przerywane zwarcie [] i [].
Przy artykulacji spółgłosek podaje się:
1. stopień otwarcia,
2. organ i miejsce artykulacji,
2. otwarcie względnie zamknięcie jamy nosowej, 3. dźwięczność lub bezdźwięczność.
2.5.5.2. Spółgłoski zwarto-wybuchowe Do spółgłosek zwarto-wybuchowych należą:
bezdźwięczne p t k Fortes (silne)
dźwięczne b d g Lenes (słabe)
W realizacji spółgłosek zwarto-wybuchowych (Verschlusslaute) wy-różnia się trzy fazy:
implozję – czyli zwieranie się narządów mowy, plozję – zwarcie narządów mowy,
eksplozję – rozwarcie narządów mowy.
Wszystkie spółgłoski zwarto-wybuchowe są spółgłoskami oralnymi.
Można to samo powiedzieć także w następujący sposób:
Tylna część podniebienia miękkiego jest podniesiona.
Podniebienie miękkie zamyka dostęp do jamy nosowej.
Powietrze fonacyjne przepływa tylko przez usta.
[p]
Warga górna tworzy z wargą dolną pełne zwarcie zwane plozją. Po-wietrze fonacyjne gromadzące się za zwarciem pod dużym ciśnieniem
rozwiera to zwarcie, czyli następuje eksplozja. Język nie bierze udziału w artykulacji. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka jamę nosową.
Struny głosowe nie drgają. W sylabach akcentowanych jest realizowana z wyraźnie słyszalnym przydechem, w sylabach nieakcentowanych bez przydechu. [p] określa się jako bezdźwięczną, dwuwargową / bilabialną spółgłoskę zwarto-wybuchową.
W zapisie ortograficznym [] jest reprezentowane w nagłosie, śród-głosie i wyśród-głosie sylaby przez litery:
1. <p>:
Pilz ['] grzyb; Plan [':] plan; Platz ['] plac; paar [':] parę (nagłos), Haupt [h'apt] głowa; Klaps kl' klaps; Spaß p': żart; Schnaps '
wódka (śródgłos),
Lump [l'] łotr; Typ ': typ; Zyklop t': cyklop (wygłos);
2. <pp> :
Ka|ppe '. czapka; kla|ppern kl'.p grzechotać; Ma|ppe '.p te(cz)ka (nagłos),
(es) klt kl't idzie jak trzeba; (es) kappt k't (ono) obcina (śródgłos), Galopp l' galop; hopp! ' hop!; klapp|rig kl'. klekocący (wygłos);
3. <b> tylko w wygłosie sylaby lub przed bezdźwięcznymi spółgłoska-mi w śródgłosie:
(er) gibt 'i:pt (on) da; (er) lobt l': (on) chwali; (du) raubst 't (ty) ra-bujesz (śródgłos),
Ab|bild '.bl odbicie; Kalb k'l cielę; taub t' głuchy (wygłos);
4. <bb> tylko w wygłosie sylaby lub przed bezdźwięcznymi spółgło-skami w śródgłosie:
(du) schrubbst 'pt (ty) (wy)szorujesz; (es) ebbt 't jest odpływ morza (śródgłos)
Robb! ' czołgaj się!; Schrubb! ' (wy)szoruj! (wygłos).
[b]
Ta spółgłoska różni się w swej artykulacji od [p] słabszą artykulacją i swoją dźwięcznością w otoczeniu głosek dźwięcznych. Dźwięczność ta jest redukowana częściowo lub całkowicie w nagłosie sylaby lub śród-głosie w otoczeniu spółgłoski bezdźwięcznej, co w transkrypcji oznacza się kółeczkiem pod [b]. Ortograficznie [b] jest realizowane przez literę
<b>, rzadziej <bb> w nagłosie sylaby przed samogłoskami i przed <l>
oraz <r>:
Bild b'l obraz; bald 'lt wkrótce; Bu|be ':.b łobuz, an|blasen '.l:z rozdmuchiwać; bleiben l'm zostać,
E|bbe '.b odpływ (morza); Ro|bbe '.b foka; krabbeln k'. wdrapywać się;
bringen ' przynieść; Bruder b':d brat.
W wygłosie sylaby literę <b> wymawia się najczęściej bezdźwięcz-nie jako [p], tzw. ubezdźwięczbezdźwięcz-niebezdźwięcz-nie wygłosowe ‘Auslautverhärtung’:
Ab|bild '.l odbicie; gelb 'l żółty; Lob l': pochwała.
Jeżeli jednak <b> występuje w wygłosie sylaby, a następna sylaba zaczyna się od <l>, <n> lub <r>, to <b> jest realizowane dźwięcznie, np.
Gab|lung ':b.l rozwidlenie; eb|nen 'e:b.nn (wy)równać; Zaub|rer t'b.
czarodziej; üb|lich 'y:b|l zwykły.
[]
Wargi nie biorą udziału w jej artykulacji. [t] w języku niemieckim ma dwa warianty realizacyjne. W pierwszym wariancie koniuszek języka two-rzy zwarcie z górnymi siekaczami względnie dziąsłami, w drugim warian-cie koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy, a przednia część grzbietu języka tworzy zwarcie z górnymi siekaczami lub dziąsłami. Miejsce arty-kulacji zależy od artyarty-kulacji samogłosek: przy samogłoskach przednich zwarcie następuje z górnymi zębami, a przy samogłoskach tylnych z dzią-słami. Gromadzące się za zwarciem powietrze fonacyjne rozrywa to zwar-cie. Tylna część podniebienia miękkiego jest podniesiona i zamyka jamę nosową. Struny głosowe nie drgają. W sylabie akcentowanej [t] jest wy-mawiane z przydechem, w nieakcentowanej – bez przydechu. W wymowie niemieckiej ten drugi wariant realizacyjny jest preferowany ze względu na fakt, że koniuszek języka przy wszystkich samogłoskach dotyka dolnych siekaczy.
Spółgłoska [t] to bezdźwięczna, przedniojęzykowo-grzbietowo-zębowa lub przedniojęzykowo-grzbietowo-dziąsłowa spółgłoska zwarta. Ta spół-głoska występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie sylaby i jest reprezen-towana ortograficznie przez:
1. <t>:
Tante ['.] ciocia; Tiger [':] tygrys; tun [':] robić (nagłos),
Stall ['] stajnia; Stadion [':] stadion; Stunde ['] godzina (śródgłos), Akt ['] akt; Duft ['] zapach; Kluft ['] szczelina (wygłos);
2. <tt> po samogłoskach nienapiętych:
Mo|tte ['.] mól; wetten ['.] zakładać się; Schri|tte ['.] kroki (nagłos),
Blatt ['] liść; matt ['] słaby; Schritt ['] krok (wygłos);
3. <th>, <tth>:
Ma|thilde [.'] Matylda; The|ater [.':.] teatr; Thüringen [':] Turyngia, Ma|tthias [.':] Mateusz (nagłos); Korinth ['] Korynt (wygłos);
4. <dt>:
Stä|dte [':.] miasta (nagłos); Stadt ['] miasto (wygłos);
5. <d> tylko w wygłosie sylaby:
Land ['] kraj; Kind ['] dziecko; red|lich [':.] uczciwy.
[]
[d] ma te same warianty realizacyjne co [t]. [d] różni się od [t] słabszą artykulacją i swoją dźwięcznością w otoczeniu głosek dźwięcznych.
Dźwięczność ta ulega redukcji częściowej lub nawet całkowitej w nagło-sie sylaby lub śródgłonagło-sie przed spółgłoską bezdźwięczną, co w tran-skrypcji oznacza się kółeczkiem pod []. Spółgłoska [d] to dźwięczna, przedniojęzykowo-grzbietowo-zębowa lub przedniojęzykowo-grzbieto-wo-dziąsłowa spółgłoska zwarta, ortograficznie reprezentowana przez
<d> lub geminatę <dd> tylko w nagłosie sylaby:
Danke! ['] dziękuję!; Dekor [':] wzór; Duft ['] zapach;
Bo|dden ['.] płytka zatoka; Schno|dder ['.] katar; Wi|dder ['.] baran.
W wygłosie sylaby i przed bezdźwięczną spółgłoską <d> wymawia się jak [t]:
Ad|verb [.'] przysłówek; Land ['] kraj; Stadt ['] miasto.
[k]
Wargi nie biorą udziału w artykulacji. Koniuszek języka dotyka dol-nych siekaczy. Zwarcie tworzy tylny grzbiet języka z tylną częścią pod-niebienia twardego po samogłoskach przednich lub z przednią częścią podniebienia miękkiego po samogłoskach tylnych. Jama nosowa jest za-mknięta. Gromadzące się za zwarciem powietrze fonacyjne rozrywa to zwarcie. W sylabach akcentowanych słychać wyraźnie przydech, w syla-bach nieakcentowanych zaś [k] jest realizowane bez przydechu. [k] jest bezdźwięczną tylnojęzykowo-podniebienną (pre- lub mediowelarną) spół-głoską zwarto-wybuchową. Miejsce artykulacji zależy od sąsiadującej z nią samogłoski. W ortografii jest reprezentowana przez następujące litery:
1. <k> w każdej pozycji w sylabie:
klein ['n] mały; Kopf ['] głowa; Korn ['] ziarno (nagłos), Akt ['] akt; Pakt ['] pakt; er winkt [: '] on kiwa (śródgłos), Bank ['] bank; Streik ['] strajk; Zank ['] kłótnia (wygłos);
2. <kk> w nagłosie i wygłosie sylaby:
A|kkord a.k't akord; Mo|kka m'.k:; mokka; Sa|kko z'.k: marynarka (nagłos),
Akk|lamation ak.lmts'o:n aklamacja (wygłos);
3. <ck> w nagłosie i wygłosie sylaby:
Fle|cken fl'.k plama; lo|cken l'.k wabić; So|cke '.k skarpeta (nagłos), Bock b'k kozioł; Pack 'k paka; Wrack ' wrak (wygłos);
4. <ch> w nagłosie sylaby w wyrazach z języka starogreckiego:
Charak|ter k'ak.t charakter; Chor k'o: chór; Or|chester .k'st orkiestra;
5. <c> w nagłosie i wygłosie sylaby:
Café kf'e: kawiarnia; Camp k' obóz namiotowy lub jeniecki; Claudia
' Klaudia (nagłos); chic 'k szykowny, elegancki (wygłos);
6. <g> i <gg> w wygłosie sylaby:
Tag t':k dzień; Burg b'k zamek; Weg v':k droga; Brigg b'k bryg;
7. <x> [ks] w nagłosie, śródgłosie i wygłosie sylaby:
Xanthippe k' Ksantypa; Xaver k':v Ksawery (nagłos), Axt ['] siekiera; Box b'k boks; Max 'k Maks (śródgłos), Hexe h'k.s czarownica; Lexem k.': leksem (wygłos);
8. <qu> [k] tylko w nagłosie sylaby:
qualifizieren kviit'i: kwalifikować; Qual kv':l męka; Quittung kv't
kwit.
[]
Ta spółgłoska jest realizowana pod względem miejsca i organu artyku-lacyjnego tak jak [k]. Od [k] różni się słabszą artykulacją i swoją dźwięcz-nością w otoczeniu głosek dźwięcznych. Dźwięczność ta ulega redukcji częściowej lub nawet całkowitej w nagłosie sylaby po spółgłosce bez-dźwięcznej, co w transkrypcji oznacza się kółeczkiem nad []. [] jest więc dźwięczną tylnojęzykowo-podniebienną (pre- lub mediowelarną) spółgłoską zwarto-wybuchową. Ortograficznie jest reprezentowana przez litery <g>, <gg>, lub <gh>. Występuje tylko w nagłosie sylaby:
1. <g>, <gg>, a w wyrazach obcych <gh> w nagłosie:
ganz 't cały; Glas l': szkło; Grippe 'p grypa, Ghana ':: Ghana; Jo|g(h)urt '. jogurt,
Ro|ggen '. żyto; Aus|gang ['.] wyjście; mit|gehen ['.:] iść z kimś;
2. <g> i <gg> wymawia się w wygłosie sylaby jako [k]:
Burg b'k zamek; Sieg z':k zwycięstwo; Tag t':k dzień; Weg v':k droga;
Brigg b'k bryg.
UWAGA! <g> w wygłosie sylaby wymawia się dźwięcznie tylko wtedy, gdy następna sylaba zaczyna się od spółgłosek dźwięcznych
<l>, <r>, <n> lub <m>:
Spieg|lung ':.l odbicie; (ich) verweig|re fv'. odmawiam;
reg|nen [e:. padać; Sig|matismus z.t' sygmatyzm.
Sufiks <-ig> w wygłosie sylaby realizuje się jako []:
gif|tig ['f.t trujący; knu|rrig kn'. mrukliwy; lus|tig l'.t wesoły.
Jeżeli po sufiksie <-ig> występuje jeszcze sufiks <-lich>, wtedy su-fiks <-ig> wymawia się jako k ze względu na harmonijne brzmienie:
ewig|lich 'e:vk.l wiecznie; könig|lich k':k.l królewski, po królewsku;
ledig|lich le:dk.l tylko, jedynie.
Zwartą spółgłoskę laryngalną realizuje się w nagłosie sylaby przed akcentowaną samogłoską napiętą. Niemieckie słowniki wymowy jej albo w ogóle nie rejestrują, albo robią to sporadycznie, np. w słowniku Krech et al. (2009) podano podwójną transkrypcję słowoformy Theater ‘teatr’:
[':] lub [':].