• Nie Znaleziono Wyników

Samogłoski a spółgłoski

5. w sufiksie <-igen>:

2.5.5.0. Samogłoski a spółgłoski

Spółgłoski (Konsonanten) różnią się od samogłosek tym, że organ artykulacyjny tworzy z miejscem artykulacji szczelinę lub zwarcie, które pokonuje powietrze fonacyjne.

W różnych językach zaobserwowano taką prawidłowość:

Im więcej jest samogłosek w danym języku, tym mniej jest spółgłosek. Im mniej jest samogłosek, tym więcej jest w danym języku spółgłosek.

Potwierdzeniem tej prawidłowości jest porównanie liczby samogłosek i spółgłosek w języku polskim i niemieckim. W języku polskim mamy mniej samogłosek aniżeli w języku niemieckim, ale za to więcej spółgło-sek dzięki dwom szeregom spółgłospółgło-sek: twardych i miękkich / palatalnych.

W języku niemieckim nie ma poza wyrazami pochodzenia obcego spół-głosek palatalnych jak np. realizacja polskich liter <ń>, <ś>, <ź>.

W wymowie niemieckiej realizuje się spółgłoski miękkie za pomocą danej spółgłoski twardej i głoski []. Na przykład polska litera <ń> wy-mawiana [] transkrybowana jest w języku niemieckim jako [n]. Takie spółgłoski uważa się za odmianki zmiękczone / palatalizowane. Spółgłoski różnią się od siebie podobnie jak samogłoski stopniem otwarcia narządów mowy.

2.5.5.1. Terminologia opisu

Organem artykulacji są podobnie jak przy samogłoskach też ruchome narządy mowy: wargi, język, podniebienie miękkie zakończone języcz-kiem i struny głosowe. W opisach fonetycznych spółgłosek używa się często także w języku polskim nazw łacińskich, szczególnie utworzonych od nich przymiotników:

Wargi (Lippen); łac. labia; spółgłoska wargowa / labialna i dwuwargo-wa / bilabialna (labialer und bilabialer Konsonant),

Koniuszek / czubek języka (Zungenspitze); łac. apex; spółgłoska api-kalna (apikaler Konsonant),

Brzeg / korona języka (Zungenrand); łac. corona; spółgłoska przednio-językowa / koronalna (koronaler Konsonant),

Grzbiet języka (Zungenrücken); łac. dorsum; spółgłoska dorsalna (dorsa-ler Konsonant),

Języczek (Zäpfchen); łac. uvula; spółgłoska języczkowa / uwularna (uvu-larer Konsonant).

Grzbiet języka dzieli się jeszcze na przednią, środkową i tylną część, co wyraża się za pomocą przedrostków pre-, medio- i post-:

predorsalna / przedniojęzykowo-grzbietowa (prädorsal);

mediodorsalna / środkowojęzykowo-grzbietowa (mediodorsal), postdorsalna / tylnojęzykowo-grzbietowa (postdorsal).

Ze względu na organ artykulacyjny spółgłoski klasyfikuje się jako:

1. wargowe / labialne,

2. apikalne lub koronalne, zwane bez tego odróżnienia także przednioję-zykowymi,

3. przedniojęzykowo-grzbietowe / predorsalne, 4. środkowojęzykowo-grzbietowe / mediodorsalne, 5. tylnojęzykowo-grzbietowe / postdorsalne,

6. języczkowe / uwularne, 7. krtaniowe / laryngalne.

Miejsce artykulacji (Artikulationsstelle) określa się na nieruchomej szczęce górnej. Miejscem artykulacji jest także krtań.

Także i przy tym podziale używa się często ze względu na międzyna-rodowe znaczenie łacińskich, przymiotnikowych nazw spółgłosek:

Warga (górna) ((obere) Lippe); łac. labium warga; spółgłoski wargowe / labialne, (labiale Konsonanten),

Zęby (Zähne), łac. dentes; spółgłoski zębowe / dentalne (dentale Konso-nanten),

Dziąsła (Zahnfleisch); łac. alveoli dziąsła; spółgłoski dziąsłowe / alwe-olarne, (alveolare Konsonanten),

Podniebienie twarde (harter Gaumen); łac. palatum durum; spółgłoski (twardo)podniebienne / miękkie / palatalne (palatale Konsonanten), Podniebienie miękkie (weicher Gaumen); łac. velum palati / molle;

spółgłoski miękkopodniebienne / welarne (velare Konsonanten),

Języczek (Zäpfchen); łac. uvula; spółgłoska języczkowa / uwularna (uvu-larer Konsonant).

Także podniebienie twarde i miękkie dzieli się dokładniej jeszcze na przednią, środkową i tylną część, co wyraża się za pomocą przedrostków pre-, medio- i post-:

prepalatalna, mediopalatalna i postpalatalna (podniebienie twarde);

prewelarna, mediowelarna i postwelarna (podniebienie miękkie).

Pod względem miejsca artykulacji rozróżnia się spółgłoski:

1. wargowe / labialne, 2. zębowe / dentalne, 3. dziąsłowe / alweolarne,

4. twardopodniebienne / palatalne, dokładniej: pre-, medio- i postpala-talne,

5. miękkopodniebienne / welarne, dokładniej: pre-, medio- i postwelarne, 5. języczkowe / uwularne,

6. krtaniowe / laryngalne.

W odróżnieniu od zawsze dźwięcznych samogłosek wyróżnia się spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne.

Spółgłoski języka niemieckiego różnią się także od spółgłosek polskich siłą powietrza fonacyjnego pokonującego przeszkodę i dzielą się na słabe (Lenes) i mocne (Fortes).

Spółgłoski słabe mogą być dźwięczne lub częściowo, a nawet całko-wicie ubezdźwięcznione. Przy całkowitym ubezdźwięcznieniu zachowa-na jest różnica w sile wydechu i dlatego w realizacji dźwiękowej języka nie dochodzi do nieporozumień. W transkrypcji fonetycznej znak spół-głoski dźwięcznej częściowo lub całkowicie ubezdźwięcznionej jest opa-trzony kółeczkiem pod lub nad spółgłoską. Dotyczy to następujących spółgłosek: [], [], [], [], [], [] i [].

Narządy mowy są przy realizacji niemieckich spółgłosek bardziej napięte niż w języku polskim, co jest rezultatem silniejszego wydechu w fonicznej realiza-cji języka niemieckiego.

Ta różnica słuchowo / audytywnie jest uchwytna w wymowie spół-głosek polskich [p], [t], [k] przez Niemca w polskiej wypowiedzi:

To tato tutaj tak puka.

Według stopnia otwarcia spółgłoski dzieli się na:

1. zwarto-wybuchowe (Verschlusslaute),

2. szczelinowe / frykatywne / trące (Engelaute / Frikative / Reibelaute), 3. zwarto-szczelinowe / afrykaty (Affrikaten),

4. półotwarte (halboffene Laute).

Spółgłoski powstające poprzez powstanie szczeliny pomiędzy narządem arty-kulacji i miejscem artyarty-kulacji nazywa się szczelinowymi, a przy zwarciu – zwartymi.

Poza tymi dwoma grupami spółgłosek wyróżnia się jeszcze dwie inne grupy spółgłosek:

1. zwarto-szczelinowe / afrykaty (Affrikaten), które nie są powszechnie uznawane jako specjalna podgrupa spółgłosek ze względu na pogląd, że jest to nawet przy ścisłym połączeniu spółgłoski zwartej ze spółgło-ską szczelinową nadal połączenie dwóch spółgłosek,

2. spółgłoski półotwarte (halboffene Laute), które dzieli się na dwie podgrupy:

2.1. spółgłoski płynne (Liquida): [l], [r] i [],

2.2. spółgłoski nosowe (nasale Konsonanten / Nasale): [m], [n] i [].

Spółgłoski półotwarte to także kontrowersyjna grupa ze względu na sposób artykulacji: zwarcie i otwarcie jamy nosowej (spółgłoski nosowe) lub odchylenie jednego lub obydwu boków języka od zębów (lateralne [l]) oraz przerywane zwarcie [] i [].

Przy artykulacji spółgłosek podaje się:

1. stopień otwarcia,

2. organ i miejsce artykulacji,

2. otwarcie względnie zamknięcie jamy nosowej, 3. dźwięczność lub bezdźwięczność.

2.5.5.2. Spółgłoski zwarto-wybuchowe Do spółgłosek zwarto-wybuchowych należą:

bezdźwięczne p t k Fortes (silne) 

dźwięczne b d g Lenes (słabe)

W realizacji spółgłosek zwarto-wybuchowych (Verschlusslaute) wy-różnia się trzy fazy:

implozję – czyli zwieranie się narządów mowy, plozję – zwarcie narządów mowy,

eksplozję – rozwarcie narządów mowy.

Wszystkie spółgłoski zwarto-wybuchowe są spółgłoskami oralnymi.

Można to samo powiedzieć także w następujący sposób:

Tylna część podniebienia miękkiego jest podniesiona.

Podniebienie miękkie zamyka dostęp do jamy nosowej.

Powietrze fonacyjne przepływa tylko przez usta.

[p]

Warga górna tworzy z wargą dolną pełne zwarcie zwane plozją. Po-wietrze fonacyjne gromadzące się za zwarciem pod dużym ciśnieniem

rozwiera to zwarcie, czyli następuje eksplozja. Język nie bierze udziału w artykulacji. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka jamę nosową.

Struny głosowe nie drgają. W sylabach akcentowanych jest realizowana z wyraźnie słyszalnym przydechem, w sylabach nieakcentowanych bez przydechu. [p] określa się jako bezdźwięczną, dwuwargową / bilabialną spółgłoskę zwarto-wybuchową.

W zapisie ortograficznym [] jest reprezentowane w nagłosie, śród-głosie i wyśród-głosie sylaby przez litery:

1. <p>:

Pilz ['] grzyb; Plan [':] plan; Platz ['] plac; paar [':] parę (nagłos), Haupt [h'apt] głowa; Klaps kl' klaps; Spaß p': żart; Schnaps '

wódka (śródgłos),

Lump [l'] łotr; Typ ': typ; Zyklop t': cyklop (wygłos);

2. <pp> :

Ka|ppe '. czapka; kla|ppern kl'.p grzechotać; Ma|ppe '.p te(cz)ka (nagłos),

(es) klt kl't idzie jak trzeba; (es) kappt k't (ono) obcina (śródgłos), Galopp l' galop; hopp! ' hop!; klapp|rig kl'. klekocący (wygłos);

3. <b> tylko w wygłosie sylaby lub przed bezdźwięcznymi spółgłoska-mi w śródgłosie:

(er) gibt 'i:pt (on) da; (er) lobt l': (on) chwali; (du) raubst 't (ty) ra-bujesz (śródgłos),

Ab|bild '.bl odbicie; Kalb k'l cielę; taub t' głuchy (wygłos);

4. <bb> tylko w wygłosie sylaby lub przed bezdźwięcznymi spółgło-skami w śródgłosie:

(du) schrubbst 'pt (ty) (wy)szorujesz; (es) ebbt 't jest odpływ morza (śródgłos)

Robb! ' czołgaj się!; Schrubb! ' (wy)szoruj! (wygłos).

[b]

Ta spółgłoska różni się w swej artykulacji od [p] słabszą artykulacją i swoją dźwięcznością w otoczeniu głosek dźwięcznych. Dźwięczność ta jest redukowana częściowo lub całkowicie w nagłosie sylaby lub śród-głosie w otoczeniu spółgłoski bezdźwięcznej, co w transkrypcji oznacza się kółeczkiem pod [b]. Ortograficznie [b] jest realizowane przez literę

<b>, rzadziej <bb> w nagłosie sylaby przed samogłoskami i przed <l>

oraz <r>:

Bild b'l obraz; bald 'lt wkrótce; Bu|be ':.b łobuz, an|blasen '.l:z rozdmuchiwać; bleiben l'm zostać,

E|bbe '.b odpływ (morza); Ro|bbe '.b foka; krabbeln k'. wdrapywać się;

bringen ' przynieść; Bruder b':d brat.

W wygłosie sylaby literę <b> wymawia się najczęściej bezdźwięcz-nie jako [p], tzw. ubezdźwięczbezdźwięcz-niebezdźwięcz-nie wygłosowe ‘Auslautverhärtung’:

Ab|bild '.l odbicie; gelb 'l żółty; Lob l': pochwała.

Jeżeli jednak <b> występuje w wygłosie sylaby, a następna sylaba zaczyna się od <l>, <n> lub <r>, to <b> jest realizowane dźwięcznie, np.

Gab|lung ':b.l rozwidlenie; eb|nen 'e:b.nn (wy)równać; Zaub|rer t'b.

czarodziej; üb|lich 'y:b|l zwykły.

[]

Wargi nie biorą udziału w jej artykulacji. [t] w języku niemieckim ma dwa warianty realizacyjne. W pierwszym wariancie koniuszek języka two-rzy zwarcie z górnymi siekaczami względnie dziąsłami, w drugim warian-cie koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy, a przednia część grzbietu języka tworzy zwarcie z górnymi siekaczami lub dziąsłami. Miejsce arty-kulacji zależy od artyarty-kulacji samogłosek: przy samogłoskach przednich zwarcie następuje z górnymi zębami, a przy samogłoskach tylnych z dzią-słami. Gromadzące się za zwarciem powietrze fonacyjne rozrywa to zwar-cie. Tylna część podniebienia miękkiego jest podniesiona i zamyka jamę nosową. Struny głosowe nie drgają. W sylabie akcentowanej [t] jest wy-mawiane z przydechem, w nieakcentowanej – bez przydechu. W wymowie niemieckiej ten drugi wariant realizacyjny jest preferowany ze względu na fakt, że koniuszek języka przy wszystkich samogłoskach dotyka dolnych siekaczy.

Spółgłoska [t] to bezdźwięczna, przedniojęzykowo-grzbietowo-zębowa lub przedniojęzykowo-grzbietowo-dziąsłowa spółgłoska zwarta. Ta spół-głoska występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie sylaby i jest reprezen-towana ortograficznie przez:

1. <t>:

Tante ['.] ciocia; Tiger [':] tygrys; tun [':] robić (nagłos),

Stall ['] stajnia; Stadion [':] stadion; Stunde ['] godzina (śródgłos), Akt ['] akt; Duft ['] zapach; Kluft ['] szczelina (wygłos);

2. <tt> po samogłoskach nienapiętych:

Mo|tte ['.] mól; wetten ['.] zakładać się; Schri|tte ['.] kroki (nagłos),

Blatt ['] liść; matt ['] słaby; Schritt ['] krok (wygłos);

3. <th>, <tth>:

Ma|thilde [.'] Matylda; The|ater [.':.] teatr; Thüringen [':] Turyngia, Ma|tthias [.':] Mateusz (nagłos); Korinth ['] Korynt (wygłos);

4. <dt>:

Stä|dte [':.] miasta (nagłos); Stadt ['] miasto (wygłos);

5. <d> tylko w wygłosie sylaby:

Land ['] kraj; Kind ['] dziecko; red|lich [':.] uczciwy.

[]

[d] ma te same warianty realizacyjne co [t]. [d] różni się od [t] słabszą artykulacją i swoją dźwięcznością w otoczeniu głosek dźwięcznych.

Dźwięczność ta ulega redukcji częściowej lub nawet całkowitej w nagło-sie sylaby lub śródgłonagło-sie przed spółgłoską bezdźwięczną, co w tran-skrypcji oznacza się kółeczkiem pod []. Spółgłoska [d] to dźwięczna, przedniojęzykowo-grzbietowo-zębowa lub przedniojęzykowo-grzbieto-wo-dziąsłowa spółgłoska zwarta, ortograficznie reprezentowana przez

<d> lub geminatę <dd> tylko w nagłosie sylaby:

Danke! ['] dziękuję!; Dekor [':] wzór; Duft ['] zapach;

Bo|dden ['.] płytka zatoka; Schno|dder ['.] katar; Wi|dder ['.] baran.

W wygłosie sylaby i przed bezdźwięczną spółgłoską <d> wymawia się jak [t]:

Ad|verb [.'] przysłówek; Land ['] kraj; Stadt ['] miasto.

[k]

Wargi nie biorą udziału w artykulacji. Koniuszek języka dotyka dol-nych siekaczy. Zwarcie tworzy tylny grzbiet języka z tylną częścią pod-niebienia twardego po samogłoskach przednich lub z przednią częścią podniebienia miękkiego po samogłoskach tylnych. Jama nosowa jest za-mknięta. Gromadzące się za zwarciem powietrze fonacyjne rozrywa to zwarcie. W sylabach akcentowanych słychać wyraźnie przydech, w syla-bach nieakcentowanych zaś [k] jest realizowane bez przydechu. [k] jest bezdźwięczną tylnojęzykowo-podniebienną (pre- lub mediowelarną) spół-głoską zwarto-wybuchową. Miejsce artykulacji zależy od sąsiadującej z nią samogłoski. W ortografii jest reprezentowana przez następujące litery:

1. <k> w każdej pozycji w sylabie:

klein ['n] mały; Kopf ['] głowa; Korn ['] ziarno (nagłos), Akt ['] akt; Pakt ['] pakt; er winkt [: '] on kiwa (śródgłos), Bank ['] bank; Streik ['] strajk; Zank ['] kłótnia (wygłos);

2. <kk> w nagłosie i wygłosie sylaby:

A|kkord a.k't akord; Mo|kka m'.k:; mokka; Sa|kko z'.k: marynarka (nagłos),

Akk|lamation ak.lmts'o:n aklamacja (wygłos);

3. <ck> w nagłosie i wygłosie sylaby:

Fle|cken fl'.k plama; lo|cken l'.k wabić; So|cke '.k skarpeta (nagłos), Bock b'k kozioł; Pack 'k paka; Wrack ' wrak (wygłos);

4. <ch> w nagłosie sylaby w wyrazach z języka starogreckiego:

Charak|ter k'ak.t charakter; Chor k'o: chór; Or|chester .k'st orkiestra;

5. <c> w nagłosie i wygłosie sylaby:

Café kf'e: kawiarnia; Camp k' obóz namiotowy lub jeniecki; Claudia

' Klaudia (nagłos); chic 'k szykowny, elegancki (wygłos);

6. <g> i <gg> w wygłosie sylaby:

Tag t':k dzień; Burg b'k zamek; Weg v':k droga; Brigg b'k bryg;

7. <x> [ks] w nagłosie, śródgłosie i wygłosie sylaby:

Xanthippe k' Ksantypa; Xaver k':v Ksawery (nagłos), Axt ['] siekiera; Box b'k boks; Max 'k Maks (śródgłos), Hexe h'k.s czarownica; Lexem k.': leksem (wygłos);

8. <qu> [k] tylko w nagłosie sylaby:

qualifizieren kviit'i: kwalifikować; Qual kv':l męka; Quittung kv't

kwit.

[]

Ta spółgłoska jest realizowana pod względem miejsca i organu artyku-lacyjnego tak jak [k]. Od [k] różni się słabszą artykulacją i swoją dźwięcz-nością w otoczeniu głosek dźwięcznych. Dźwięczność ta ulega redukcji częściowej lub nawet całkowitej w nagłosie sylaby po spółgłosce bez-dźwięcznej, co w transkrypcji oznacza się kółeczkiem nad []. [] jest więc dźwięczną tylnojęzykowo-podniebienną (pre- lub mediowelarną) spółgłoską zwarto-wybuchową. Ortograficznie jest reprezentowana przez litery <g>, <gg>, lub <gh>. Występuje tylko w nagłosie sylaby:

1. <g>, <gg>, a w wyrazach obcych <gh> w nagłosie:

ganz 't cały; Glas l': szkło; Grippe 'p grypa, Ghana ':: Ghana; Jo|g(h)urt '. jogurt,

Ro|ggen '. żyto; Aus|gang ['.] wyjście; mit|gehen ['.:] iść z kimś;

2. <g> i <gg> wymawia się w wygłosie sylaby jako [k]:

Burg b'k zamek; Sieg z':k zwycięstwo; Tag t':k dzień; Weg v':k droga;

Brigg b'k bryg.

UWAGA! <g> w wygłosie sylaby wymawia się dźwięcznie tylko wtedy, gdy następna sylaba zaczyna się od spółgłosek dźwięcznych

<l>, <r>, <n> lub <m>:

Spieg|lung ':.l odbicie; (ich) verweig|re fv'. odmawiam;

reg|nen [e:. padać; Sig|matismus z.t' sygmatyzm.

Sufiks <-ig> w wygłosie sylaby realizuje się jako []:

gif|tig ['f.t trujący; knu|rrig kn'. mrukliwy; lus|tig l'.t wesoły.

Jeżeli po sufiksie <-ig> występuje jeszcze sufiks <-lich>, wtedy su-fiks <-ig> wymawia się jako k ze względu na harmonijne brzmienie:

ewig|lich 'e:vk.l wiecznie; könig|lich k':k.l królewski, po królewsku;

ledig|lich le:dk.l tylko, jedynie.

Zwartą spółgłoskę laryngalną  realizuje się w nagłosie sylaby przed akcentowaną samogłoską napiętą. Niemieckie słowniki wymowy jej albo w ogóle nie rejestrują, albo robią to sporadycznie, np. w słowniku Krech et al. (2009) podano podwójną transkrypcję słowoformy Theater ‘teatr’:

[':] lub [':].