4 Klasyfikacja słowoform
4.4. Czwarta część mowy (finitum)
IV Jak należy poklasyfikować słowoformy wchodzące w skład pełnej wypowiedzi?
Z tym pytaniem przenosimy nasze analizy na syntaktyczną płaszczy-znę wypowiedzi pełnej. Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy najpierw
wszystkie wypowiedzi potencjalne wchodzące w skład wypowiedzi peł-nej poklasyfikować, aby ułatwić sobie analizę. W nawiasach za słowo-formami podane zostaną klasy wypowiedzi potencjalnych (1), (2) i (3) ze względu na ich reprezentację lub możliwość reprezentacji przez dwie pierwsze klasy słowoform.
Pierwsza klasa potencjalnych wypowiedzi minimalnych zawiera w sobie py-tania prymarne oraz potencjalne wypowiedzi minimalne z pypy-taniami sekun-darnymi, które zostaną zastąpione przez kompatybilne pytania prymarne.
Pytania prymarne i potencjalne wypowiedzi minimalne z pytaniami se-kundarnymi są w poniższych przykładach zaznaczone tłustym drukiem:
(21) Wo (1) ist jetzt Helga?
Gdzie (1) teraz jest Helga?
(22) Welche Schuhe (1) gefallen dir am besten?
Które buty (1) podobają ci się najbardziej?
(22a) Was (1) gefällt dir am besten?
Co (1) ci się najbardziej podoba?
Pytanie Welche Schuhe w (22) zostało w (22a) zastąpione przez kom-patybilne pytanie prymarne was? ‘co?’.
Druga klasa potencjalnych wypowiedzi minimalnych zawiera odnośniki oraz potencjalne wypowiedzi minimalne, które zostaną zastąpione przez odnośniki.
(23) Herr Schmidt kauft Gurken. Er (2) legt sie (2) ein. (syntagmatycznie) Pan Schmidt kupuje ogórki. On (2) je (2) marynuje. (syntagmatycznie) (23a) Er (2) kauft sie (2). (paradygmatycznie)
On (1) je (2) kupuje. (paradygmatycznie)
Trzecią klasę potencjalnych wypowiedzi minimalnych stanowią słowoformy prymarne, które nie są ani odnośnikami, ani pytaniami, ale o które można py-tać jedynie pytaniami prymarnymi.
W przykładzie (24) zaznaczono te słowoformy w języku niemieckim i polskim tłustym drukiem:
(24) Ihr (3) arbeitetet heute (3) hart.
Wy (3) pracowaliście dzisiaj (3) ciężko.
Występujące w wypowiedzi pełnej słowoformy tercjarne są oznakowane czwórką w nawiasach okrągłych (4).
Poprawnego pytania prymarnego w ogóle nie można sformułować ze słowoform wchodzących w skład wypowiedzi pełnej lub minimalnej z pominięciem jedynej słowoformy tercjarnej. Np. w wypowiedzi:
(24) Ihr (3) arbeitetet (4) heute (3) hart (2).
(Wy) (3) pracowaliście (4) dzisiaj (3) ciężko (2).
Jakiekolwiek pytanie prymarne z pominięciem słowoformy tercjarnej, co zaznaczono wielokropkiem […], jest zawsze niepoprawne, a więc od-powiedź na nie jest niemożliwa:
*Wer / was / warum / wie (etc.) […] ihr heute hart?
*Kto / co / dlaczego / jak (itd.) […] wy dzisiaj ciężko?
Całą procedurę zilustrujemy na kilku przykładach. W nawiasach za słowoformami podano klasy potencjalnych wypowiedzi minimalnych (1), (2), (3). Jedyne w wypowiedzi słowoformy tercjarne wyróżniono tłu-stym drukiem. Potencjalne wypowiedzi minimalne klasy 1 i 2 zostaną za-stąpione przez kompatybilne pytania prymarne lub odnośniki:
(21) Wo (1) ist (4) jetzt (3) Helga (2)?
Gdzie teraz jest Helga?
(21a) Wo (1) ist(4) sie (2) jetzt (3)?
Gdzie (1) ona (2) teraz (3) jest (4)?
(22) Welche Schuhe (1) gefallen (4) dir (3) am besten (2)?
Które buty (1) podobają (4) ci (3) się (4) najbardziej (2)?
(22a) Was (1) gefällt (4) dir (3) so (2)?
Co ci (3) się (4) tak (2) podoba (4)?
(23) Herr Schmidt (2) kauft (4) Gurken (2). Er (2) mariniert (4) sie (2).
Pan Schmidt (2) kupuje (4) ogórki (2). On (2) je (2) marynuje (4).
(23a) Er (2) kauft sie (2).
On (1) je (2) kupuje (4).
(24) Ihr (3) arbeitetet (4) heute (3) hart (2).
(Wy (3)) pracowaliście (4) dzisiaj (3) ciężko (2).
(24a) Ihr (3) arbeitetet (4) heute (3) so (2).
Wy (3) tak (2) dzisiaj (3) pracowaliście (4).
Przykłady od (21a) do (24a) unaoczniają zastępowanie potencjalnych wypowiedzi minimalnych pytaniami prymarnymi (22a) lub odnośnikami.
Takie postępowanie redukuje znacznie ilość możliwych w danej wypo-wiedzi innych, podobnych potencjalnych wypowypo-wiedzi minimalnych.
Na przykład zamiast potencjalnych wypowiedzi minimalnych Herr Schmidt i Gurken:
Herr Schmidt (2) kauft (4) Gurken (2).
mogłyby stać potencjalne wypowiedzi minimalne Paul i Brötchen:
Paul kauft Brötchen.
Paul kupuje bułki.
Po paradygmatycznym zastąpieniu potencjalnych wypowiedzi mini-malnych Paul i Brötchen przez odnośniki otrzymamy taką samą wypo-wiedź jak (23a):
Er (2) kauft (4) sie (2).
Dzięki zastępowaniu potencjalnych wypowiedzi minimalnych klasy pierwszej pytaniami prymarnymi, klasy drugiej – odnośnikami oraz wyod-rębnieniu słowoform prymarnych klasy trzeciej można łatwiej zaobser-wować rolę słowoform tercjarnych w pełnej wypowiedzi. Ilość pytań pry-marnych i odnośników oraz słowoform prypry-marnych klasy trzeciej poten-cjalnych wypowiedzi minimalnych użytych we wszystkich możliwych wypowiedziach można bez trudu policzyć tak w języku polskim, jak i niemieckim, ilość jedynych słowoform tercjarnych zaś we wszystkich możliwych wypowiedziach jest znaczna (kilkadziesiąt tysięcy).
Najpierw będziemy w pełnej wypowiedzi analizować rolę słowoform tercjarnych, a następnie rolę innych potencjalnych wypowiedzi minimal-nych klasy pierwszej, drugiej i trzeciej z wyjątkiem ich reprezentacji po-przez pytania prymarne lub odnośniki, które już są częściami mowy.
V Jaka słowoforma tercjarna pełni najważniejszą funkcję w wypowiedze-niu?
Łatwo zauważyć, że w skład pełnej wypowiedzi wchodzi co najmniej jedna słowoforma tercjarna, co z pewnością nie jest przypadkiem. Aby sobie ułatwić analizę słowoform tercjarnych w wypowiedzi pełnej, bę-dziemy analizować najpierw wypowiedzi pełne z tylko jedną słowoformą tercjarną.
Opuszczoną słowoformę tercjarną symbolizuje wielokropek […], a niepopraw-ność wypowiedzi gwiazdka / asterysk <*>, znak zapytania <?> zaś po-prawną wypowiedź, ale o zupełnie innym znaczeniu.
(21a) Wo (1) ist (4) sie (2) jetzt (3)?
?On (1) je (2) […] (4). (W języku polskim zmienia się znaczenie wypowiedzi.) (24a) Ihr (3) arbeitetet (4) heute (3) so (2).
(Wy (3)) tak (2) dzisiaj (3) pracowaliście (4).
(24b) *Ihr (3) […] (4) heute (3) so (2).
W słowoformie wasch ‘umyj’ zawarte jest du, a w geht – ihr. Podob-nie jest w języku polskim, ty zawarte jest w umyj, a w idźcie – wy.
Po opuszczeniu słowoform tercjarnych wypowiedź składająca się co najmniej z dwóch słowoform staje się niezrozumiała i jawi się w dłuższej wypowiedzi jako szereg ze sobą niepowiązanych słowoform. W języku polskim wypowiedź (23b) po opuszczeniu kupuje jest wprawdzie zrozu-miała, ale o innym znaczeniu. To uwidacznia znak zapytania przed tą wy-powiedzią. Każda opuszczona słowoforma tercjarna łączy w naszych nie-mieckich przykładach i ich tłumaczeniach na język polski wszystkie pozo-stałe słowoformy w jedną całość znaczeniową.
Te właściwości słowoformy tercjarnej są podstawą następującej defi-nicji:
Każda słowoforma tercjarna,
1. której nie można opuścić, ponieważ pozostałe słowoformy nie będą już tworzyły poprawnej i zrozumiałej wypowiedzi,
2. w której jest domyślnie / implicite zawarta słowoforma oznaczającą drugą osobę liczby pojedynczej lub liczby mnogiej,
3. której forma zależy w języku niemieckim od słowoform ich, du, er, sie, es, man, frau26, wir, ihr, sie i Sie,
wchodzi w skład czwartej części mowy.
Tę część mowy nazywamy finitum (Finitum). W języku niemieckim każda forma finitum z wyjątkiem zawartej w niej drugiej osoby lp du (Geh!) i lm ihr (Geht!) musi występować z odpowiednią osobą, np. du sprichst ‘(ty) mówisz’. W języku polskim taką korelację wprawdzie bę-dzie można stwierdzić w wypowiedziach, ale nie we wszystkich, ponie-waż w formie czasownika jest zawarta osoba, np. mówisz, robiła. Koniu-gację finitum przedstawiamy w rozdziale czwartym.
4.5. Piąta część mowy (potencjalne finitum)
VI Które słowoformy tercjarne mogą w pełnej wypowiedzi po opusz-czeniu finitum same stać się finitum, jeżeli zmienią jedynie formę, a ich znaczenie się nie zmieni?
Dwie słowoformy tercjarne występują w następujących wypowie-dziach:
(27) Ich habe dir gestern einen Brief geschrieben.
(27a) Ich (3) habe (4) ihn (2) dir (3) gestern geschrieben (4).
Wczoraj napisałem ci list.
(28) Wann wirst du mich besuchen?
(28a) Wann (1) wirst (4) du (3) mich (1) besuchen (4)?
Kiedy mnie odwiedzisz?
(29) Woran kannst du glauben?
(29a) Woran (1) kannst (4) du (3) glauben (4)?
W co możesz wierzyć?
Słowoformy: habe w (27), wirst w (28) i kannst w (29) to finita. Po ich opuszczeniu można wstawić stojącą na końcu wypowiedzi drugą słowoformę tercjarną. Aby potem wypowiedzi były poprawne, te drugie słowoformy tercjarne zmieniają jedynie swą formę i pozycję bez zmiany swego znaczenia:
________________
26 Feministki niemieckie uważają man za słowoformę języka mężczyzn i dlatego za-stępują ją słowoformą frau w lp bez rodzajnika. Frau pisze się w tekstach tak jak man.
(27a) Ich (3) habe (4) ihn (2) dir (3) gestern geschrieben (4).
(27b) Ich (3) schrieb (4) ihn (2) dir (2) gestern.
(28a) Wann (1) wirst (4) du (3) mich (1) besuchen (4)?
(28b) Wann (1) besuchst (4) du (3) mich (1)?
(29a) Woran (1) kannst (4) du (3) glauben (4)?
(29b) Woran (1) glaubst (4) du (3)?
Pozostałe potencjalne wypowiedzi minimalne nie zmieniają ani for-my, ani znaczenia. Wypowiedzi (27b), (28b) i (29b) to wypowiedzi peł-ne. Ten stan rzeczy pozwala na sformułowanie następującej definicji:
Słowoformy tercjarne, które po opuszczeniu finitum mogą stać w miejscu fini-tum, zmieniając w razie potrzeby jedynie formę i pozycję, ale nie znaczenie, przy czym:
1. pozostałe słowoformy zachowują swoje formy i znaczenia,
2. wypowiedź jest nadal poprawna i nie traci statusu wypowiedzi pełnej, należą do piątej części mowy.
Tę klasę słowoform nazywamy potencjalnym finitum (potenzielles Finitum).
W wypowiedziach niemieckich są także słowoformy tercjarne, któ-rych po opuszczeniu finitum nie można wstawić w miejsce finitum nawet po zmianie formy:
(30) Herr Weber hat (4) ein Auto in der Garage stehen (4).
Samochód pana Webera stoi w garażu.
(30a) *Herr Weber steht sein Auto in der Garage.
(31) Luise sieht (4) ihren Vater kommen (4).
Luisa widzi przychodzącego ojca.
(31a) *Luise kommt ihren Vater.
Słowoformy tercjarne stehen i kommen mogą po przeformułowaniu analizowanej wypowiedzi w dwie samodzielne wypowiedzi stać się fini-tum drugiej wypowiedzi, zmieniając jedynie formę i zachowując swoje znaczenie:
(30b) Herr Weber hat ein Auto. Es steht in der Garage.
Pan Weber ma samochód. On stoi w garażu.
(31b) Luise sieht ihren Vater. Er kommt.
Luisa widzi swego ojca. On przychodzi.
Wypowiedź analizowana i jej przekształcenie w dwie samodzielne wypowiedzi odzwierciedlają ten sam stan rzeczy. Są więc pod względem znaczenia ekwiwalentne. Przedstawione fakty ujmujemy definicyjne na-stępująco:
Każda słowoforma tercjarna, która
1. po opuszczeniu finitum nie może nawet po zmianie formy zająć miejsca fini-tum, ponieważ wypowiedź jest niepoprawna,
2. może po przeformułowaniu analizowanej wypowiedzi na dwie samodzielne wypowiedzi dzięki zmianie formy i zachowaniu znaczenia stać się finitum drugiej samodzielnej wypowiedzi, przy czym przedstawiany stan rzeczy jest ekwiwalentny z analizowaną wypowiedzią,
jest zaliczana także do piątej części mowy.
W następujących wypowiedziach stwierdzamy także dwie słowofor-my tercjarne:
(32) Das Bild wurde gestern von Ludwig gemalt.
Obraz wczoraj został namalowany przez Ludwiga.
(32a) Es (2) wurde (4) gestern (3) von ihm (2) gemalt (4).
On wczoraj został przez niego namalowany.
(33) Viele Häuser wurden durch den gestrigen Orkan vernichtet.
Wiele domów zostało zniszczonych przez wczorajszy orkan.
(33a) Sie (2) wurden (4) dadurch (2) vernichtet (4).
One zostały poprzez niego zniszczone.
(34) Die Aufgabe wurde leicht gelöst.
Zadanie zostało łatwo rozwiązane.
(34a) Sie (2) wurde (4) so (2) gelöst (4).
Ono zostało tak rozwiązane.
Po opuszczeniu finitum w jego miejsce można wstawić stojącą na końcu słowoformę tercjarną, jeżeli wprowadzimy także dalsze zmiany.
W (32a) von ihm i w (33a) dadurch wskazują na sprawcę czynności. Von ihm zastępujemy przez kompatybilny odnośnik er, dadurch zaś także przez kompatybilny odnośnik er, a następnie przeformułujemy te wypo-wiedzi:
(32b) Er (2) malte (4) es (2) gestern (3). Ludwig malte das Bild gestern.
On go wczoraj malował. Ludwig malował ten obraz wczoraj.
(33b) Er (2) vernichtete (4) sie (2) gestern. Der Orkan vernichtete gestern viele Häuser.
On je wczoraj zniszczył. Orkan zniszczył wczoraj wiele domów.
Okazuje się, że (32a) i (32b) oraz (33a) i (33b) mają to samo znaczenie.
W wypowiedzi (34) nie ma wskazania na sprawcę czynności i dlatego trzeba dodać bezosobowe man lub ewentualnie frau. Po przeformułowa-niu tej wypowiedzi na:
(34b) Man (4) löste (4) sie (2) so (2). Man löste die Aufgabe leicht.
Rozwiązano je tak. Rozwiązano to zadanie łatwo
okazuje się, że również i wypowiedzi (34a) i (34b) mają to samo znaczenie.
Odkryty stan rzeczy definiujemy tak:
Każda słowoforma tercjarna, która po usunięciu finitum może stać na miejscu finitum, zmieniając formę, ale nie znaczenie pod warunkiem, że:
1. zmieni się także forma potencjalnych wypowiedzi minimalnych bez zmiany ich znaczenia,
2. dodamy man, jeżeli w wypowiedzi nie ma wskazania sprawcy czynności, 3. analizowana i przekształcona wypowiedź mają to samo znaczenie, jest zaliczana także do piątej części mowy.
Gemalt w (32a), vernichtet w (33a) i gelöst w (34a) to także poten-cjalne finita.
W wypowiedzi można także obok finitum stwierdzić najczęściej dwa, rzadziej trzy, bardzo rzadko kilka potencjalnych finitów. Np.
(35) Das Bild wird gestern von Peter gemalt worden sein.
(35a) Es (2) wird (4) gestern (3) von ihm (2) gemalt (4) worden (4) sein (4).
Obraz został przypuszczalnie wczoraj namalowany przez Petera.
W wypowiedzi (35) wird wraz z potencjalnymi finitami wyraża przy-puszczenie i dlatego w języku polskim konieczne jest dodanie w tłuma-czeniu wyrazu przypuszczalnie, prawdopodobnie, chyba itp.
Poprzez opuszczenie finitum i wstawienie w jego miejsce kolejno słowoform tercjarnych, zaczynając od końca, wykażemy, że sein, worden i gemalt to potencjalne finita:
(35b) Es (2) ist (4) gestern (3) von ihm (2) gemalt (4) worden (4).
(35c) Es (2) wurde (4) gestern (3) von ihm (2) gemalt (4).
(35d) Er (2) malte (4) es (2) gestern (3).