• Nie Znaleziono Wyników

Jednostki językowe strony dźwiękowej ze znaczeniem ze znaczeniem

3 Jednostki strony znaczeniowej języka

3.2. Jednostki językowe strony dźwiękowej ze znaczeniem ze znaczeniem

W rozdziale drugim wyróżniliśmy na podstawie ogólnoludzkich cech językowych następujące jednostki:

1. tekst,

2. sekwencję jednego mówcy, 3. wypowiedź,

4. sekwencję wypowiedzi, 5. sylabę,

6. głoskę.

Wszystkie te jednostki mogą mieć w danym języku swoje znaczenie.

Na przykład w języku szwedzkim i duńskim głoska reprezentowana or-tograficznie jako <ö> oznacza wyspę. W języku polskim też mamy np.

<i>, <z>, które mają swoje znaczenie. W języku niemieckim, poza wy-krzyknikami, pojedyncze głoski nie mają żadnego znaczenia. Pojedyncze sylaby w języku polskim i niemieckim rzadko są jednostkami ze znacze-niem. Np. polskie ja, ty, tak, nie, niemieckie ich, du, ja, nein.

Wszystkie pozostałe jednostki, a więc od 1 do 4, mają w języku pol-skim i niemieckim swoje znaczenie. Różnice w ich znaczeniu dotyczą wielkości przedstawionego wycinka rzeczywistości pozajęzykowej.

Jest rzeczą naturalną, że w komunikacji międzyludzkiej można zada-wać pytania o nieznane elementy rzeczywistości pozatekstowej lub za pomocą pytań upewnić się, czy daną wypowiedź lub jej elementy się po-prawnie zrozumiało. Odróżnić należy pytania rozstrzygające, na które odpowiada się najczęściej tak lub nie, od pytań szczegółowych, zaczyna-jących się od słów pytazaczyna-jących, np., kto?, co?, kiedy?, gdzie?, jaki?

Możliwość zadawania pytań jest ogólnoludzką cechą językową.

Wyróżnienie dalszych naturalnych jednostek w wypowiedzi i w sekwencji wy-powiedzi uzyskamy za pomocą zadawania pytań. Otrzymane w ten sposób po-prawne odpowiedzi nazywamy wypowiedziami minimalnymi (Minimaläuße-rungen).

Odpowiedzi na pytania mogą być także niepoprawne. Na przykład w języku niemieckim odpowiedź na pytanie alternatywne:

A Hans geht oder er läuft nachhause?

Hans idzie czy biegnie do domu?

B *Geht. *Idzie! / *Läuft *biegnie

jest odpowiedzią niepoprawną. Poprawna odpowiedź to:

Er geht lub er läuft.

Odpowiedzi na pytania alternatywne muszą odpowiadać dokładnie jednej z dwóch możliwych odpowiedzi.

Uzyskane poprawne wypowiedzi mogą być wypowiedziami bez zna-czenia lub ze znaczeniem. Można pytać o litery, głoski lub sylaby w da-nej wypowiedzi, ale ani litery, ani głoski, ani sylaby nie są (poza nielicz-nymi wyjątkami) nośnikami znaczenia. Nośnikiem znaczenia nie będzie np. poprawna odpowiedź uzyskana za pomocą pytania:

A Czy możesz mi podać trzy ostatnie litery wypowiedzi:

Er arbeitet.

On pracuje.

B Tet i uje.

Niemieckie tet lub polskie uje jest poprawną odpowiedzią na pytanie, a więc i wypowiedzią minimalną. Tet i uje w obydwu językach nic nie znaczą, są bez znaczenia.

Uzyskane poprawne odpowiedzi na pytania, które w danym języku nie posiada-ją swego znaczenia, to wypowiedzi minimalne bez znaczenia (Minimal-äußerungen ohne Bedeutung).

Wypowiedzi minimalne bez znaczenia nie będą w dalszych analizach brane pod uwagę, gdyż analiza dotyczy obecnie strony znaczeniowej ję-zyka.

Poprawnymi wypowiedziami minmalnymi ze znaczeniem są na przy-kład obydwie wypowiedzi mówcy B, niemiecka i polska:

A Wohin fährst du jetzt, Peter?

Dokąd teraz jedziesz, Piotrze?

B Nachhause.

Do domu.

Odpowiedź nachhause lub do domu to poprawne wypowiedzi mini-malne ze znaczeniem, które w pełni rozumiemy na podstawie poprzedza-jącej je wypowiedzi. Wypowiedź:

Ich fahre morgen nach Berlin.

Jadę jutro do Berlina

zrozumie każdy słuchacz bez wypowiedzi ją poprzedzającej, czyli krótko – bez kontekstu.

Na podstawie jednoznacznej sytuacji komunikacyjnej (np. wołanie dziecka do powrotu do domu) także rozumiemy wypowiedź:

Hans, nachhause!

Hans, do domu!

Wszystkie wypowiedzi dzielimy na wypowiedzi pełne (vollständige Äußerungen) i wypowiedzi minimalne (Minimaläußerungen).

Wypowiedzi pełne to wypowiedzi zrozumiałe dla każdego słuchacza bez kon-tekstu lub na podstawie jednoznacznej sytuacji komunikacyjnej.

Wypowiedzi minimalne to poprawne wypowiedzi ze znaczeniem, które są w pełni zrozumiałe tylko na podstawie poprzedzającej je wypowiedzi lub na-wet sekwencji jednego mówcy, czyli krótko – na podstawie kontekstu.

Zilustrujemy to prostym przykładem:

T3 A Anna will schon ins Kino gehen.

Anna chce już pójść do kina.

B Wer möchte mitgehen?

Kto chciałby z nią pójść?

Na ostatnie pytanie są możliwe różne odpowiedzi, zaznaczone skośną kreseczką:

T3 (C) Ich. / Peter. / Der Sohn unseres Nachbarn.

Ja. / Peter. / Syn naszego sąsiada.

W T3 (A) jest wypowiedzią pełną, T3 (B) i T3 (C) zaś wypowiedziami minimalnymi, ponieważ opuszczono w nich elementy znane z wypowiedzi w T3 (A) Anna, schon ins Kino gehen i / lub T3 (B) möchte mitgehen. Każ-dy, kto zna język polski i niemiecki, może bez trudu uzupełnić T3 (B) i T3

(C) tak, aby powstała wypowiedź pełna, zrozumiała bez wypowiedzi ją poprzedzającej. Na przykład wypowiedź minimalną Ich (T3 (C)) uzupeł-niamy na podstawie poprzedzającego kontekstu, czyli wypowiedzi (A) i (B) następująco:

T3 C Ich möchte mit Anna ins Kino mitgehen.

Ja chciałbym pójść z Anną do kina.

Taki stan rzeczy będzie można stwierdzić we wszystkich językach.

Wypowiedzi minimalne mogą być dłuższe lub krótsze, na co wskazu-ją w T3 (C) alternatywne odpowiedzi na pytanie:

Ich. / Peter. / Der Sohn unseres Nachbarn.

Ich długość można określić za pomocą ilości liter lub głosek wcho-dzących w ich skład.

Wypowiedzi tak pełne, jak i minimalne dają się zazwyczaj podzielić za pomocą pytań na mniejsze jednostki znaczeniowe. Na przykład:

T3 A Anna will schon ins Kino gehen.

Anna chce już pójść do kina.

B Wer will schon ins Kino gehen?

Kto chce pójść już do kina?

A Anna.

B Wohin will Anna gehen?

Dokąd chce pójść Anna?

A Ins Kino.

Do kina.

B Will Anna ins Kino gehen?

Czy Anna chce pójść do kina?

A Ja. Tak. / (Ja,) Sie will. / (Tak,) Chce.

Odpowiedzi mówcy A na pytania mówcy B są wypowiedziami mini-malnymi. Te wypowiedzi minimalne odpowiadają ciągowi liter lub głosek i znaczeniowo tak w języku polskim, jak i niemieckim segmentom wypo-wiedzi pełnej mówcy A. Na przykład odpowiedź na pytanie:

T3 B Wohin will Anna gehen?

A Ins Kino.

Ins Kino odpowiada pod względem ciągu liter lub głosek zaznaczo-nemu poniżej tłustym drukiem segmentowi wypowiedzi pełnej:

T3 A Anna will schon ins Kino gehen.

Dzięki pytaniom otrzymaliśmy także granice mniejszych segmentów znaczeniowych w badanej wypowiedzi. Ten stan rzeczy, który łatwo można stwierdzić w innych wypowiedziach w języku polskim i niemiec-kim, jest podstawą następującej definicji:

Każdą wypowiedź,

1. wyodrębnioną poprzez pytanie z wypowiedzi analizowanej, 2. mającą status wypowiedzi minimalnej ze znaczeniem,

3. zgodną pod względem znaczenia i ciągu liter lub głosek z segmentem / częścią wypowiedzi analizowanej,

nazywamy potencjalną wypowiedzią minimalną (potenzielle Minimaläußerung).

W wypowiedzi pełnej T3 (A):

Anna will schon ins Kino gehen.

potencjalnymi wypowiedziami minimalnymi są: Anna, ins Kino.

Wykreślając z danej wypowiedzi pełnej lub minimalnej potencjalne wypowiedzi minimalne:

Anna will schon ins Kino gehen.,

otrzymamy granice segmentów, o które nie można w języku niemieckim zapytać. Są to w T3 (A): will schon i gehen. W języku polskim ten test wypadnie inaczej.

Stwierdzony stan rzeczy w języku niemieckim i polskim jest podsta-wą dla następującej definicji:

Segmenty wyodrębnione za pomocą eliminacji wypowiedzi potencjalnych z wypowiedzi pełnych lub minimalnych nazywamy segmentami tercjarnymi.

W języku niemieckim stwierdzić można także istnienie wypowiedzi pełnych, w których nie ma wypowiedzi potencjalnych:

Es regnet.

Pada deszcz.

Es hat doch nicht geregnet.

Przecież nie padał deszcz.

Wypowiedzi, które nie zawierają wypowiedzi potencjalnych, nazywamy wy-powiedziami tercjarnymi.

Wypowiedzi tercjarne to np. także:

Es klingelt.

Dzwoni.

Es hat nicht geklingelt.

Nie dzwoniło.

W całym niemieckim tekście T3 występują następujące wypowiedzi mi-nimalne:

Anna; Ins Kino. Do kina; Ja. Tak; Ich. Ja.

W nich nie można już za pomocą pytań wyodrębnić potencjalnych wy-powiedzi minimalnych ze znaczeniem. Te wywy-powiedzi definiujemy nastę-pująco:

Wypowiedź minimalną, w której za pomocą pytań nie można wyodrębnić dal-szych poprawnych wypowiedzi minimalnych ze znaczeniem, nazywamy pro-stą wypowiedzią minimalną (einfache Minimaläußerung).

Prostymi wypowiedziami minimalnymi są w niemieckim tekście T3

Anna / Ins Kino ‘Do kina’; / Ja ‘Tak’; Ich ‘Ja.’

Nietrudno stwierdzić, że obok prostych wypowiedzi minimalnych są także i poprawne wypowiedzi minimalne ze znaczeniem, w których za pomocą pytań można wyodrębnić jeszcze dalsze proste wypowiedzi mi-nimalne posiadające znaczenie oraz przynajmniej jeden segment tercjar-ny. Dla ułatwienia zrozumienia zostanie ta analiza zilustrowana najpierw dwoma przykładami z języka polskiego:

T4 A Najmłodszy syn naszego sąsiada chodzi już do przedszkola.

B Kto chodzi już do przedszkola?

A Najmłodszy syn naszego sąsiada.

B Kto?

A Najmłodszy syn.

B Który syn?

A Najmłodszy.

B Czyj syn?

A Naszego sąsiada.

B Czyjego sąsiada?

A Naszego.

T5 A Wychodząc z domu, Adam zabrał parasol.

B Kiedy Adam zabrał parasol?

A Wychodząc z domu.

B Skąd wychodząc (Adam zabrał parasol)?

A Z domu.

B *Co robiąc z domu, Adam zabrał parasol?

A *Wychodząc.

Wypowiedź minimalna najmłodszy syn naszego sąsiada składa się przynajmniej z dwóch dalszych wypowiedzi minimalnych najmłodszy syn i naszego sąsiada, z których każda składa się też z dwóch dalszych wypowiedzi minimalnych najmłodszy i syn oraz naszego i sąsiada. Także Wychodząc z domu jest wypowiedzią, w skład której wchodzi potencjal-na wypowiedzi minimalpotencjal-na z domu i segment tercjarny wychodząc.

Podobny stan rzeczy można stwierdzić i w języku niemieckim:

T6 A Mutti, ich brauche Geld, um die Gitarrestunden zu bezahlen.

Mamusiu, potrzebuję pieniędzy, aby zapłacić za lekcje gry na gitarze.

B Wozu brauchst du Geld?

Na co potrzebujesz pieniądze?

A Um die Gitarrestunden zu bezahlen.

Aby opłacić lekcje gry na gitarze.

B Was willst du bezahlen?

Co chcesz opłacić?

A Die Gitarrestunden.

Lekcje gry na gitarze.

Wypowiedź minimalna Um die Gitarrestunden zu bezahlen jest także wypowiedzią, która składa się też z prostej wypowiedzi minimalnej die Gitarrestunden i dwóch segmentów tercjarnych um i zu bezahlen, które otrzymujemy po wykreśleniu die Gitarrestunden z tej wypowiedzi mini-malnej.

Stwierdzone fakty są podstawą następującej definicji:

Wypowiedzi minimalne, w których można za pomocą pytań wyodrębnić przy-najmniej dwie proste wypowiedzi minimalne lub jedną prostą wypowiedź mi-nimalną i przynajmniej jeden segment tercjarny, określamy jako kompleksowe wypowiedzi minimalne (komplexe Minimaläußerungen).