3 Jednostki strony znaczeniowej języka
3.2. Jednostki językowe strony dźwiękowej ze znaczeniem ze znaczeniem
W rozdziale drugim wyróżniliśmy na podstawie ogólnoludzkich cech językowych następujące jednostki:
1. tekst,
2. sekwencję jednego mówcy, 3. wypowiedź,
4. sekwencję wypowiedzi, 5. sylabę,
6. głoskę.
Wszystkie te jednostki mogą mieć w danym języku swoje znaczenie.
Na przykład w języku szwedzkim i duńskim głoska reprezentowana or-tograficznie jako <ö> oznacza wyspę. W języku polskim też mamy np.
<i>, <z>, które mają swoje znaczenie. W języku niemieckim, poza wy-krzyknikami, pojedyncze głoski nie mają żadnego znaczenia. Pojedyncze sylaby w języku polskim i niemieckim rzadko są jednostkami ze znacze-niem. Np. polskie ja, ty, tak, nie, niemieckie ich, du, ja, nein.
Wszystkie pozostałe jednostki, a więc od 1 do 4, mają w języku pol-skim i niemieckim swoje znaczenie. Różnice w ich znaczeniu dotyczą wielkości przedstawionego wycinka rzeczywistości pozajęzykowej.
Jest rzeczą naturalną, że w komunikacji międzyludzkiej można zada-wać pytania o nieznane elementy rzeczywistości pozatekstowej lub za pomocą pytań upewnić się, czy daną wypowiedź lub jej elementy się po-prawnie zrozumiało. Odróżnić należy pytania rozstrzygające, na które odpowiada się najczęściej tak lub nie, od pytań szczegółowych, zaczyna-jących się od słów pytazaczyna-jących, np., kto?, co?, kiedy?, gdzie?, jaki?
Możliwość zadawania pytań jest ogólnoludzką cechą językową.
Wyróżnienie dalszych naturalnych jednostek w wypowiedzi i w sekwencji wy-powiedzi uzyskamy za pomocą zadawania pytań. Otrzymane w ten sposób po-prawne odpowiedzi nazywamy wypowiedziami minimalnymi (Minimaläuße-rungen).
Odpowiedzi na pytania mogą być także niepoprawne. Na przykład w języku niemieckim odpowiedź na pytanie alternatywne:
A Hans geht oder er läuft nachhause?
Hans idzie czy biegnie do domu?
B *Geht. *Idzie! / *Läuft *biegnie
jest odpowiedzią niepoprawną. Poprawna odpowiedź to:
Er geht lub er läuft.
Odpowiedzi na pytania alternatywne muszą odpowiadać dokładnie jednej z dwóch możliwych odpowiedzi.
Uzyskane poprawne wypowiedzi mogą być wypowiedziami bez zna-czenia lub ze znaczeniem. Można pytać o litery, głoski lub sylaby w da-nej wypowiedzi, ale ani litery, ani głoski, ani sylaby nie są (poza nielicz-nymi wyjątkami) nośnikami znaczenia. Nośnikiem znaczenia nie będzie np. poprawna odpowiedź uzyskana za pomocą pytania:
A Czy możesz mi podać trzy ostatnie litery wypowiedzi:
Er arbeitet.
On pracuje.
B Tet i uje.
Niemieckie tet lub polskie uje jest poprawną odpowiedzią na pytanie, a więc i wypowiedzią minimalną. Tet i uje w obydwu językach nic nie znaczą, są bez znaczenia.
Uzyskane poprawne odpowiedzi na pytania, które w danym języku nie posiada-ją swego znaczenia, to wypowiedzi minimalne bez znaczenia (Minimal-äußerungen ohne Bedeutung).
Wypowiedzi minimalne bez znaczenia nie będą w dalszych analizach brane pod uwagę, gdyż analiza dotyczy obecnie strony znaczeniowej ję-zyka.
Poprawnymi wypowiedziami minmalnymi ze znaczeniem są na przy-kład obydwie wypowiedzi mówcy B, niemiecka i polska:
A Wohin fährst du jetzt, Peter?
Dokąd teraz jedziesz, Piotrze?
B Nachhause.
Do domu.
Odpowiedź nachhause lub do domu to poprawne wypowiedzi mini-malne ze znaczeniem, które w pełni rozumiemy na podstawie poprzedza-jącej je wypowiedzi. Wypowiedź:
Ich fahre morgen nach Berlin.
Jadę jutro do Berlina
zrozumie każdy słuchacz bez wypowiedzi ją poprzedzającej, czyli krótko – bez kontekstu.
Na podstawie jednoznacznej sytuacji komunikacyjnej (np. wołanie dziecka do powrotu do domu) także rozumiemy wypowiedź:
Hans, nachhause!
Hans, do domu!
Wszystkie wypowiedzi dzielimy na wypowiedzi pełne (vollständige Äußerungen) i wypowiedzi minimalne (Minimaläußerungen).
Wypowiedzi pełne to wypowiedzi zrozumiałe dla każdego słuchacza bez kon-tekstu lub na podstawie jednoznacznej sytuacji komunikacyjnej.
Wypowiedzi minimalne to poprawne wypowiedzi ze znaczeniem, które są w pełni zrozumiałe tylko na podstawie poprzedzającej je wypowiedzi lub na-wet sekwencji jednego mówcy, czyli krótko – na podstawie kontekstu.
Zilustrujemy to prostym przykładem:
T3 A Anna will schon ins Kino gehen.
Anna chce już pójść do kina.
B Wer möchte mitgehen?
Kto chciałby z nią pójść?
Na ostatnie pytanie są możliwe różne odpowiedzi, zaznaczone skośną kreseczką:
T3 (C) Ich. / Peter. / Der Sohn unseres Nachbarn.
Ja. / Peter. / Syn naszego sąsiada.
W T3 (A) jest wypowiedzią pełną, T3 (B) i T3 (C) zaś wypowiedziami minimalnymi, ponieważ opuszczono w nich elementy znane z wypowiedzi w T3 (A) Anna, schon ins Kino gehen i / lub T3 (B) möchte mitgehen. Każ-dy, kto zna język polski i niemiecki, może bez trudu uzupełnić T3 (B) i T3
(C) tak, aby powstała wypowiedź pełna, zrozumiała bez wypowiedzi ją poprzedzającej. Na przykład wypowiedź minimalną Ich (T3 (C)) uzupeł-niamy na podstawie poprzedzającego kontekstu, czyli wypowiedzi (A) i (B) następująco:
T3 C Ich möchte mit Anna ins Kino mitgehen.
Ja chciałbym pójść z Anną do kina.
Taki stan rzeczy będzie można stwierdzić we wszystkich językach.
Wypowiedzi minimalne mogą być dłuższe lub krótsze, na co wskazu-ją w T3 (C) alternatywne odpowiedzi na pytanie:
Ich. / Peter. / Der Sohn unseres Nachbarn.
Ich długość można określić za pomocą ilości liter lub głosek wcho-dzących w ich skład.
Wypowiedzi tak pełne, jak i minimalne dają się zazwyczaj podzielić za pomocą pytań na mniejsze jednostki znaczeniowe. Na przykład:
T3 A Anna will schon ins Kino gehen.
Anna chce już pójść do kina.
B Wer will schon ins Kino gehen?
Kto chce pójść już do kina?
A Anna.
B Wohin will Anna gehen?
Dokąd chce pójść Anna?
A Ins Kino.
Do kina.
B Will Anna ins Kino gehen?
Czy Anna chce pójść do kina?
A Ja. Tak. / (Ja,) Sie will. / (Tak,) Chce.
Odpowiedzi mówcy A na pytania mówcy B są wypowiedziami mini-malnymi. Te wypowiedzi minimalne odpowiadają ciągowi liter lub głosek i znaczeniowo tak w języku polskim, jak i niemieckim segmentom wypo-wiedzi pełnej mówcy A. Na przykład odpowiedź na pytanie:
T3 B Wohin will Anna gehen?
A Ins Kino.
Ins Kino odpowiada pod względem ciągu liter lub głosek zaznaczo-nemu poniżej tłustym drukiem segmentowi wypowiedzi pełnej:
T3 A Anna will schon ins Kino gehen.
Dzięki pytaniom otrzymaliśmy także granice mniejszych segmentów znaczeniowych w badanej wypowiedzi. Ten stan rzeczy, który łatwo można stwierdzić w innych wypowiedziach w języku polskim i niemiec-kim, jest podstawą następującej definicji:
Każdą wypowiedź,
1. wyodrębnioną poprzez pytanie z wypowiedzi analizowanej, 2. mającą status wypowiedzi minimalnej ze znaczeniem,
3. zgodną pod względem znaczenia i ciągu liter lub głosek z segmentem / częścią wypowiedzi analizowanej,
nazywamy potencjalną wypowiedzią minimalną (potenzielle Minimaläußerung).
W wypowiedzi pełnej T3 (A):
Anna will schon ins Kino gehen.
potencjalnymi wypowiedziami minimalnymi są: Anna, ins Kino.
Wykreślając z danej wypowiedzi pełnej lub minimalnej potencjalne wypowiedzi minimalne:
Anna will schon ins Kino gehen.,
otrzymamy granice segmentów, o które nie można w języku niemieckim zapytać. Są to w T3 (A): will schon i gehen. W języku polskim ten test wypadnie inaczej.
Stwierdzony stan rzeczy w języku niemieckim i polskim jest podsta-wą dla następującej definicji:
Segmenty wyodrębnione za pomocą eliminacji wypowiedzi potencjalnych z wypowiedzi pełnych lub minimalnych nazywamy segmentami tercjarnymi.
W języku niemieckim stwierdzić można także istnienie wypowiedzi pełnych, w których nie ma wypowiedzi potencjalnych:
Es regnet.
Pada deszcz.
Es hat doch nicht geregnet.
Przecież nie padał deszcz.
Wypowiedzi, które nie zawierają wypowiedzi potencjalnych, nazywamy wy-powiedziami tercjarnymi.
Wypowiedzi tercjarne to np. także:
Es klingelt.
Dzwoni.
Es hat nicht geklingelt.
Nie dzwoniło.
W całym niemieckim tekście T3 występują następujące wypowiedzi mi-nimalne:
Anna; Ins Kino. Do kina; Ja. Tak; Ich. Ja.
W nich nie można już za pomocą pytań wyodrębnić potencjalnych wy-powiedzi minimalnych ze znaczeniem. Te wywy-powiedzi definiujemy nastę-pująco:
Wypowiedź minimalną, w której za pomocą pytań nie można wyodrębnić dal-szych poprawnych wypowiedzi minimalnych ze znaczeniem, nazywamy pro-stą wypowiedzią minimalną (einfache Minimaläußerung).
Prostymi wypowiedziami minimalnymi są w niemieckim tekście T3
Anna / Ins Kino ‘Do kina’; / Ja ‘Tak’; Ich ‘Ja.’
Nietrudno stwierdzić, że obok prostych wypowiedzi minimalnych są także i poprawne wypowiedzi minimalne ze znaczeniem, w których za pomocą pytań można wyodrębnić jeszcze dalsze proste wypowiedzi mi-nimalne posiadające znaczenie oraz przynajmniej jeden segment tercjar-ny. Dla ułatwienia zrozumienia zostanie ta analiza zilustrowana najpierw dwoma przykładami z języka polskiego:
T4 A Najmłodszy syn naszego sąsiada chodzi już do przedszkola.
B Kto chodzi już do przedszkola?
A Najmłodszy syn naszego sąsiada.
B Kto?
A Najmłodszy syn.
B Który syn?
A Najmłodszy.
B Czyj syn?
A Naszego sąsiada.
B Czyjego sąsiada?
A Naszego.
T5 A Wychodząc z domu, Adam zabrał parasol.
B Kiedy Adam zabrał parasol?
A Wychodząc z domu.
B Skąd wychodząc (Adam zabrał parasol)?
A Z domu.
B *Co robiąc z domu, Adam zabrał parasol?
A *Wychodząc.
Wypowiedź minimalna najmłodszy syn naszego sąsiada składa się przynajmniej z dwóch dalszych wypowiedzi minimalnych najmłodszy syn i naszego sąsiada, z których każda składa się też z dwóch dalszych wypowiedzi minimalnych najmłodszy i syn oraz naszego i sąsiada. Także Wychodząc z domu jest wypowiedzią, w skład której wchodzi potencjal-na wypowiedzi minimalpotencjal-na z domu i segment tercjarny wychodząc.
Podobny stan rzeczy można stwierdzić i w języku niemieckim:
T6 A Mutti, ich brauche Geld, um die Gitarrestunden zu bezahlen.
Mamusiu, potrzebuję pieniędzy, aby zapłacić za lekcje gry na gitarze.
B Wozu brauchst du Geld?
Na co potrzebujesz pieniądze?
A Um die Gitarrestunden zu bezahlen.
Aby opłacić lekcje gry na gitarze.
B Was willst du bezahlen?
Co chcesz opłacić?
A Die Gitarrestunden.
Lekcje gry na gitarze.
Wypowiedź minimalna Um die Gitarrestunden zu bezahlen jest także wypowiedzią, która składa się też z prostej wypowiedzi minimalnej die Gitarrestunden i dwóch segmentów tercjarnych um i zu bezahlen, które otrzymujemy po wykreśleniu die Gitarrestunden z tej wypowiedzi mini-malnej.
Stwierdzone fakty są podstawą następującej definicji:
Wypowiedzi minimalne, w których można za pomocą pytań wyodrębnić przy-najmniej dwie proste wypowiedzi minimalne lub jedną prostą wypowiedź mi-nimalną i przynajmniej jeden segment tercjarny, określamy jako kompleksowe wypowiedzi minimalne (komplexe Minimaläußerungen).