Słowoformy prymarne

Granice wyrazów w tekstach są już zaznaczone za pomocą spacji. Kto nauczył się czytać i pisać, ten potrafi te granice bez trudu wskazać. Są to jednakże granice ustalane arbitralnie i dlatego nie do przyjęcia w nauko-wym opisie języka. Aby określić granice słowa, trzeba przedstawić kryte-ria dalszej analizy dotychczas wyodrębnionych jednostek językowych ze znaczeniem. Granice potencjalnych wypowiedzi minimalnych zaznaczy-my w danej wypowiedzi pełnej pionową kreską, tłustym drukiem zaś seg-menty tercjarne:

Der Lehrer | kann auch | gestern | den Sohn unseres Nachbarn | gelobt haben | für seine guten Antworten.

Nauczyciel mógł także wczoraj pochwalić syna naszego sąsiada za poprawne od-powiedzi.

Ortograficzny zapis sugeruje już granice wyrazów w potencjalnych wypowiedziach minimalnych i segmentach tercjarnych. Aby tego uniknąć, można je zapisać małymi literami bez spacji:

derlehrer | kannauch | gestern | densohnunseresnachbarn | gelobthaben | fürsei- negutenantworten,

nauczyciel mógł także wczoraj pochwalić synanaszegosąsiada zapoprawneodpo-wiedzi.

Taki zapis utrudnia odczytanie dłuższych wypowiedzi potencjalnych tak w języku polskim, jak i w języku niemieckim i dlatego rezygnujemy z tego rodzaju zapisu.

Obowiązujący zapis ortograficzny nie wyznacza naukowo ustalonych granic słów. Jako punkt wyjścia do precyzyjnego określania granic słów będą służyły proste wypowiedzi minimalne.

Aby określić te granice, trzeba przeprowadzić test, który będzie polegał na próbie rozbicia prostych wypowiedzi minimalnych za pomocą kompaty-bilnych (zgodnych pod względem znaczenia) wypowiedzi minimalnych lub kompleksowych, wstawianych między litery lub głoski testowanej prostej wypowiedzi minimalnej. Wynik takiego testu może być pozytywny względnie negatywny.

Wynik testu będzie tylko wtedy pozytywny, jeżeli rodzimy użytkownik języka stwierdzi, że dzięki temu testowi otrzymamy poprawną, kompleksową wypo-wiedź minimalną, której znaczenie jest zawężone w stosunku do znaczenia prostej wypowiedzi minimalnej.

Prostą wypowiedź minimalną można zastąpić w tekście przez zawężoną znaczeniowo wypowiedź kompleksową. Zilustrujmy ten test przykładami.

Między litery prostych wypowiedzi minimalnych z tekstu (2): Anna, Tak, Chce, nie można wstawić w języku polskim żadnej innej prostej wypowiedzi minimalnej tak, aby powstała poprawna kompleksowa wy-powiedź minimalna. Test więc wypada negatywnie.

Niekiedy można między litery prostej wypowiedzi minimalnej wsta-wić inną wypowiedź minimalną, ale wtedy zmienia się całkowicie zna-czenie danej prostej wypowiedzi minimalnej:

T₇ A Na pasie startowym stoi samolot.

B Co stoi na pasie startowym?

A Samolot.

C Pas startowy jest już wolny czy jeszcze zajęty?

B Wolny.

Jedynie między samo i lot można wstawić prostą wypowiedź minimal-ną wolny. W rezultacie otrzymamy kompleksową wypowiedź minimalminimal-ną samowolny lot, którą Polak uzna za poprawną, ale znaczeniowo całkowicie zmienioną. W miejsce prostej wypowiedzi minimalnej samolot nie można wstawić w tekście kompleksowej wypowiedzi minimalnej samowolny lot:

*Na pasie startowym stoi samowolny lot.

Ten sam test zastosujemy do języka niemieckiego.

T₈ A Hans | arbeitet | ab morgen | bei der Bahn.

Hans będzie pracować od jutra na kolei.

B Ab wann?

Od kiedy?

A Ab morgen.

Od jutra.

B Wann | kommt | Hans | zu dir?

Kiedy Hans przyjdzie do ciebie?

A Heute.

B Dzisiaj.

Ab morgen i heute są prostymi wypowiedziami minimalnymi. Heute można wstawić jedynie między ab i Morgen. Ab heute Morgen ‘od dzi-siejszego ranka’ jest poprawną wypowiedzią kompleksową, która może wystąpić nawet we wszystkich pozycjach naszego tekstu zamiast ab morgen. Ab heute Morgen ma jednakże zupełnie inne znaczenie, niż ab morgen. Ab morgen jest w języku niemieckim jedną jednostką znacze-niową w opisie naukowym. Od jutra jest również prostą wypowiedzią minimalną. Pomiędzy od i jutra nie można w języku polskim wstawić innej prostej wypowiedzi minimalnej. Od jutra jest więc także w języku polskim jedną jednostką znaczeniową w opisie naukowym.

Podobnie jest i w analizie prostej wypowiedzi minimalnej nachhause:

T₉ A Ich | gehe | jetzt | nachhause.

Podziękowałem | staremu | mężczyźnie | za jego | pomoc.

B Wem | hast | du | gedankt?

Komu podziękowałeś?

A Dem alten Mann.

Staremu mężczyźnie.

B Welchem Mann?

Któremu mężczyźnie?

A Dem alten.

Staremu.

Nachhause i dem alten są prostymi wypowiedziami minimalnymi.

Dem alten można wstawić między nach i hause. Otrzymamy wtedy kom-pleksową wypowiedź minimalną nach dem alten Hause, która w innym kontekście może być poprawną potencjalną wypowiedzią minimalną, np.

T₁₁ A Wie | komme | ich | zur nächsten U-Bahn-Station?

Jak dojdę do najbliższej stacji metra?

B Nach dem alten Hause | sehen | Sie | rechts | den Eingang | zur U-Bahn.

Za starym domem zobaczy pan / pani z prawej strony wejście do stacji metra.

A Wonach | sehe | ich | den Eingang zur U-Bahn?

Za czym zobaczę wejście do stacji metra?

B Nach dem alten Hause.

Za starym domem.

Nach dem alten Hause nie można jednakże wstawić zamiast nach-hause w T9, co dobitnie świadczy o zmianie znaczenia:

T₉ A *Ich gehe jetzt nach dem alten Hause.

*Idę teraz za tym starym domem. Zamiast: Idę teraz do domu.

Powyższe stwierdzenia są podstawą następującej definicji słowoform:

Jeżeli między litery lub głoski / fony prostej wypowiedź minimalnej

1. nie można wstawić żadnej innej prostej lub kompleksowej wypowiedzi mi-nimalnej w ten sposób, aby powstała poprawna wypowiedź kompleksowa, 2. można wprawdzie wstawić inną kompatytbilną prostą lub kompleksową

wy-powiedź minimalną i powstanie poprawna kompleksowa wywy-powiedź mini-malna, która jednakże w zgodnej ocenie rodzimych użytkowników języka zostanie uznana w swoim znaczeniu za całkowicie zmienioną, co wskazuje na to, że stanowi ona jedną całość znaczeniową,

to taka prosta wypowiedź minimalna jest jedną słowoformą (eine Wortform).

Te słowoformy nazywamy słowoformami prymarnymi (primäre Wortformen).

Następujące proste wypowiedzi minimalne:

Anna, nachhause, heute; tak, chce, samolot,

jak również pisane ortograficznie rozdzielnie:

ab morgen od jutra, w T₈, für seine za jego w T₁₀ (A)

są w naszych tekstach bez względu na ortografię jedną słowoformą. Te słowoformy prymarne można w ten sam sposób uzyskać we wszystkich innych tekstach, jeżeli nie będą wchodziły w skład trwałych związków frazeologicznych.