Podstawowe terminy analizy

Analizę wyrazów przedstawia się w gramatykach ortograficznie. Pismo nie odzwierciedla wszystkich zmian w użyciu słowoform prymarnych, se-kundarnych i tercjarnych. Zapis transkrypcyjny jest najdokładniejszy, ale nie powszechnie znany i dlatego będziemy także wychodzili głównie od zapisu ortograficznego słowoform. Obok tego zapisu uwzględnimy także transkrypcję, aby uwypuklić wszystkie, często nawet podświadome zmia-ny w użyciu słowoform.

Porównując wszystkie słowoformy w danym języku, stwierdzamy, że są słowoformy, które w różnych tekstach mają:

1. zawsze tę samą formę i znaczenie i dlatego nie można ich dalej anali-zować:

noch jeszcze; oder albo; flugs szybko / migiem; heute dzisiaj,

2. to samo znaczenie, ale różnią się częściowo między sobą w zapisie:

Kind dziecko; Kindes dziecka; Kind(e) dziecku,

(ich) mache (ja) robię; (du) machst (ty) robisz; (er) macht (on) robi,

3. to samo znaczenie, ale zupełnie inny zapis:

er on; seiner jego; ihm (je)mu, ihn go,

4. różnią się w swoim znaczeniu tym, że podają, czy dany element rze-czywistości istnieje tylko pojedynczo lub co najmniej dwukrotnie.

Vater ojciec : Väter ojcowie, Kind dziecko : Kinder dzieci, Tisch stół : Tische stoły, Klasse klasa : Klassen klasy.

Słowoformy grupuje się ze względu na charakterystyczne cechy wspólne w zbiory / zestawy / klasy / typy.

Jednostki językowe, pogrupowane ze względu na wspólne właściwości w kla-sy, nazywane są od wielu wieków kategorią gramatyczną.

Na podstawie wyrażania przeciwieństw natury ilościowej klasyfikuje się słowoformy ze względu na ich jedno- lub wieloelementowe znaczenie.

Liczba to kategoria gramatyczna, która wyraża przeciwieństwa natury ilościowej, jeden element rzeczywistości lub wielość tych elementów. Liczba sygnalizuje występowanie jedno- lub wieloelementowego znaczenia danej słowoformy.

Na liczbę pojedynczą (lp) (Singular, skrót Sing.) wskazuje np. słowo-forma:

ich ‘ja’ w ich lese ‘ja czytam’, a na liczbę mnogą (lm) (Plural, skrót Plur.), np.

słowoforma wir ‘my’ w wir lesen ‘my czytamy’.

Odróżnić lp od lm można np. za pomocą słowoform liczbowych:

ein Tisch ‘jeden stół’, ale zwei Tische ‘dwa stoły’.

mehr Mädchen als Jungen ‘więcej dziewcząt niż chłopców’

Liczba pojedyncza określa coś istniejącego jako jedność albo jako niepodziel-na wielość, liczba mnoga zaś to podzielniepodziel-na całość lub istnienie jako przyniepodziel-najm- przynajm-niej podwójna ilość.

Liczba pojedyncza Liczba mnoga Mann mężczyzna Männer mężczyźni Frau kobieta Frauen kobiety Kind dziecko Kinder dzieci

Herde stado Herden stada

mein mój meine moje

dieser ten diese ci

Liczba jako kategoria gramatyczna nie zawsze zgadza się z logiczną wielością. Na przykład Herde ‘stado’ to niepodzielna wielość i dlatego gramatycznie jest to liczba pojedyncza, logicznie zaś to wielość zwierząt tego samego gatunku, np. Schafsherde ‘stado owiec’. Wybór liczby zależy od intencji mówcy, od nadanego przez mówcę znaczenia danej słowofor-my w wypowiedzi.

Słowoformy, które w tekstach w liczbie pojedynczej albo w liczbie mnogiej mają to samo znaczenie, ale w swojej formie w danej liczbie wykazują pewne różnice lub nawet są całkowicie różne, będą traktowane w zależności od licz-by jako jedna klasa słowoform, którą nazywamy leksemem liczlicz-by pojedynczej (Singularlexem) i leksemem liczby mnogiej (Plurallexem).

Słowoformy wchodzące w skład leksemu lp lub lm będą porównywane.

W poniższych przykładach o słowoformy leksemów lp EINSTEIN, EIN, JUNGE i ICH można zapytać za pomocą wer? ‘kto?’, was? ‘co?’; wessen?

‘kogo?’, ‘czego?’, ‘czyj?’; wem? ‘komu?’; wen?, was? ‘kogo? co?’:

Einstein war ein Genie. Wer?

Einstein był geniuszem.

Wir gedenken Einsteins. Wessen?

Wspominamy Einsteina.

Einstein wurden verschiedene Titel verliehen. Wem?

Einsteinowi nadano rozmaite tytuły.

Ich sehe Einstein als einen hervorragenden Physiker an. Wen?

Uważam Einsteina za wybitnego fizyka.

Ein Junge ging nachhause. Wer?

Jeden chłopiec poszedł do domu.

Wir gedenken eines Jungen. Wessen?

Wspominamy jednego chłopca.

Bonbons wurden nur einem Jungen gegeben. Wem?

Cukierki dano tylko jednemu chłopcu.

Ich habe nur einen Jungen gesehen. Wen?

Widziałem tylko jednego chłopca.

Ich sehe eine schöne Frau. Wer?

Widzę piękną kobietę.

Gott, erbarme dich meiner. Wessen?

Boże, zmiłuj się nade mną.

Die Mutter gibt mir immer Schokolade. Wem?

Matka daje mi zawsze czekoladę.

Hans hat mich beglückwünscht zum Geburtstag. Wen?

Hans pogratulował mi z okazji urodzin.

Słowoformy leksemów liczby pojedynczej i mnogiej uzyskane za pomocą py-tań wer? was?, wessen?, wem? i wen? was? uważa się za odmienione przez przypadki (Kasus / Fälle), a ich odmianę nazywa się w tradycji gramatycznej deklinacją (Deklination).

W języku polskim mamy siedem przypadków, w języku niemieckim natomiast tylko cztery:

1. Nominativ wer?, was? mianownik kto?, co?

2. Genitiv wessen? dopełniacz kogo?, czego?, czyj?

3. Dativ wem? celownik komu?, czemu?

4. Akkusativ wen?, was? biernik kogo?, co?

W języku polskim wyróżnia się jeszcze narzędnik (N.), miejscownik (Msc.) i wołacz (W.).

W obydwu językach pytania są neutralne pod względem liczby. Ko-lejność przypadków jest zgodna z tradycją gramatyczną. W gramatykach niemieckich ta kolejność bywa także zmieniana ze względu na częstotli-wość ich występowania w tekstach. Przypadki można również w wymie-nionej kolejności ponumerować i mówić o pierwszym, drugim itd. przy-padku w danym języku. W języku niemieckim zgodnie z tradycją grama-tyczną Nominativ to pierwszy przypadek, Genitiv to drugi przypadek, Dativ to trzeci przypadek, Akkusativ to czwarty przypadek. W niektórych gramatykach kolejność przypadków ustala się ze względu na częstotli-wość ich występowania w tekstach.

Wyróżnione tłustym drukiem słowoformy o tym samym znaczeniu są przedstawione obecnie w paradygmacie deklinacyjnym jako wzorcu od-miany danego leksemu lp:

Nominativ wer?, was? Einstein ein Junge ich Genitiv wessen? Einsteins eines Jungen meiner

Dativ wem? Einstein einem Jungen mir

Akkusativ wen?, was? Einstein einen Jungen mich

W języku niemieckim wszystkie słowoformy z wyjątkiem niektórych słowoform rodzaju męskiego, odmieniane w liczbie pojedynczej i wszystkie słowoformy odmieniane w liczbie mnogiej, mają tę samą formę w mianowniku i bierniku.

W przedstawianych w gramatykach paradygmatach skraca się nazwy przypadków do pierwszej litery i szereguje najczęściej zgodnie z tradycją gramatyczną. Pytań o przypadki się nie powtarza:

Nominativ (N.) mianownik (M.) Genitiv (G.) dopełniacz (D.) Dativ (D.) celownik (C.) Akkusativ (A.) biernik (B.)

W języku niemieckim podobnie jak w języku polskim wyróżnia się trzy osoby gramatyczne w liczbie pojedynczej i mnogiej. Na określenie poszczególnych osób używa się odpowiednich słowoform:

pierwsza osoba (1.) w lp ich ‘ja’; w lm wir ‘my’;

druga osoba (2.) w lp du ‘ty’; w lm ihr ‘wy’;

trzecia osoba (3.) w lp er ‘on’, sie ‘ona’, es ‘ono’; w lm sie w języku polskim ‘oni’

lub ‘one’ oraz Sie ‘pan / pani / panowie / panie / państwo’. W języku niemieckim rodzaj w lm jest zneutralizowany. Tylko w 3. osobie lp występują także słowoformy man i frau.

Zależność słowoform w liczbie pojedynczej lub mnogiej od ich powiązania ze słowoformami ich, du, er, sie, es, man, frau, wir, ihr, sie, Sie nazywa się w tra-dycji gramatycznej koniugacją (Konjugation).

Tę zależność form ujmuje się w paradygmaty, które nazywa się para-dygmatami koniugacyjnymi:

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

ich lese czytam wir lesen czytamy du liest czytasz ihr lest czytacie

er, sie, es liest czyta sie / Sie lesen czytają, a w lp pani / pan czyta

W paradygmatach koniugacyjnych osoby zostaną oznaczone cyframi arabskimi: 1. to pierwsza osoba, 2. druga osoba, 3. trzecia osoba.

Zmianę form słowoform w deklinacji i koniugacji nazywa się w tradycji grama-tycznej fleksją.