3 Jednostki strony znaczeniowej języka
3.5. Analiza słowoform
3.5.2. Procedura analizy słowoform
Analizy leksemów fleksyjnych oparte są na następujących po sobie krokach:
1. Odróżnienie liczby pojedynczej od liczby mnogiej.
2. Zgrupowanie słowoform o tym samym znaczeniu w leksemy liczby pojedynczej i liczby mnogiej. Leksemy będziemy pisali dużymi lite-rami. W języku niemieckim słowoformy Haus, Hauses, Hause należą do leksemu lp HAUS ‘DOM’, słowoformy Häuser, Häusern zaś do leksemu lm HÄUSER ‘DOMY’. W języku polskim słowoformy dom, domu, domowi, domem, o domu wchodzą w skład leksemu liczby po-jedynczej DOM, a słowoformy: domy, domów, domom, domami, do-mach należą do leksemu liczby mnogiej DOMY.
Wyżej wymienione leksemy liczby pojedynczej lub liczby mnogiej to słowoformy występujące w mianowniku.
W słownikach współczesnych języków nazwę leksem przyjęto dla wszyst-kich wyrazów występujących w mianowniku liczby pojedynczej z poda-niem możliwości występowania w obydwu liczbach albo tylko w jednej z nich wraz ze wskazaniem na ich odmianę. Jako leksemy w słownikach uję-to także proste bezokoliczniki i słowoformy nieodmienne.
3. Zestawienie leksemów jako słowoform w liczbie pojedynczej i w licz-bie mnogiej w paradygmaty koniugacyjne lub deklinacyjne,
4. Stwierdzenie, jakie środki językowe w słowoformach danego leksemu w liczbie pojedynczej lub w liczbie mnogiej są wspólne wszystkim słowoformom w lp i lm:
Wspólne wszystkim słowoformom tego samego leksemu liczby pojedyn-czej lub liczby mnogiej środki językowe są nośnikami znaczenia danego leksemu liczby pojedynczej lub liczby mnogiej. Nośniki znaczenia w ana-lizie leksemów nazywamy tematem liczby pojedynczej (Singularstamm) lub tematem liczby mnogiej (Pluralstamm).
Liczba pojedyncza Liczba mnoga N. Bein /'/ Beine /'/
G. Beines /'/ Beine /'/
D. Bein /'/ Beinen /'n/
A. Bein /'/ Beine /'/
Nośnikiem znaczenia i zarazem tematem w lp będzie ortograficzny za-pis <Bein>, fonologiczny /'/ noga, a w lm odpowiednio <Beine>
i /'/ nogi.
5. Odróżnienie tematów fleksyjnych i wykładników syntaktycznych od-rębnie dla lp i lm.
Środki językowe, które są realizowane w słowoformach leksemów liczby pojedynczej lub mnogiej, a które nie wchodzą w skład tematów fleksyj-nych liczby pojedynczej lub mnogiej, to wykładniki syntaktyczne (syntakti-sche Exponenten).
Wykładnikiem syntaktycznym leksemu lp BEIN /'/ jest <es> //
w dopełniaczu, a leksemu lm BEINE /'/ <n> /n/ w celowniku.
Jeżeli tematy fleksyjne w liczbie pojedynczej i liczbie mnogiej różnią się między sobą w realizacji ortograficznej lub fonologicznej, to wykładniki syntaktyczne są monofunkcyjne (monofunktional), tzn. wskazują tylko na funkcję danej słowoformy w wypowiedzi.
Temat fleksyjny lp to Bein /'/, zaś lm Beine /'/. Te tematy fleksyjne różnią się. <e> // w Beine /'/ wskazuje na liczbę mnogą.
Wykładniki syntaktyczne są więc monofunkcyjne, tzn. <es> // w Beines /'/ wskazuje tylko na dopełniacz w lp, <n> // w Beinen /'/
zaś tylko na celownik w lm.
Jeżeli tematy fleksyjne w liczbie pojedynczej i liczbie mnogiej mają tę sa-mą formę, to wykładniki syntaktyczne są bifunkcyjne (bifunktional), tzn.
wskazują nie tylko na ich funkcję w wypowiedzi, lecz w analizowanych słowoformach także na liczbę danego leksemu.
Na przykład w odmianie leksemu LEHRER ‘nauczyciel’ temat lp i lm jest identyczny <Lehrer>, /:/:
Liczba pojedyncza Liczba mnoga M. Lehrer /':/ Lehrer /':/
D. Lehrers /':/ Lehrer /':/
C. Lehrer /':/ Lehrern /':/
B. Lehrer /':/ Lehrer /':/
W Lehrers <s> /':/// wskazuje nie tylko na dopełniacz, lecz także i na lp, w Lehrern <n> /':/// wskazuje analogicznie nie tylko na celownik, lecz także na lm <s> /s/ i <n> /n/ to bifunkcyjne wykładniki syntaktyczne.
6. Ustalenie neutralnego tematu fleksyjnego dla lp lub lm przy regular-nych wymianach spółgłosek i / lub samogłosek:
Wymianę spółgłosek i / lub samogłosek określamy jako regularną, jeżeli powtarza się ona przynajmniej w paradygmatach dwóch leksemów liczby pojedynczej i / lub liczby mnogiej.
Przyjrzyjmy się zmianom tematu w koniugacji leksemu LESEN
‘CZYTAĆ’ w liczbie pojedynczej i mnogiej:
Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. lese /':/ lesen /':/
2. liest /':/ lest /':/
3. liest /':/ lesen /':/
Łatwo zauważyć, że zmiany w temacie paradygmatu ortograficzne-go i fonologiczneortograficzne-go różnią się znacznie. W temacie paradygmatu orto-graficznego stwierdzamy jedynie w lp wymianę samogłoski <e> na
<ie>. W paradygmacie fonologicznym zauważamy w lp nie tylko wy-mianę /e:/ na /i:/, lecz także i /z/ w pierwszej osobie na /s/ w drugiej i trzeciej osobie. W lm mamy wymianę /z/ na /s/ tylko w drugiej osobie.
Ta wymiana jest regularna, ponieważ powtarza się w leksemie VER-LESEN ‘odczytywać, wyczytywać, pomylić się czytając, przebierać np.
owoce’:
Liczba pojedyncza Liczba mnoga 1. verlese /':/ verlesen /':/
2. verliest /':/ verlese /':/
3. verliest /':/ verlesen /':/
Regularną wymianę samogłosek i / lub spółgłosek zaznaczymy dużymi lite-rami. Wybór dużej litery jest związany z frekwencją występowania danej słowoformy w paradygmacie i możliwością identyfikacji znaczenia tematu.
Neutralny temat leksemu LESEN w powyższym paradygmacie lp zanotujemy ortograficznie jako <lEs>, fonologicznie jako /l'ES/, w lm ortograficznie jako <les>, fonologicznie jako /l'e:S/.
Neutralny temat fleksyjny dla danej liczby jest nie tylko nośnikiem znacze-nia, lecz także punktem wyjścia przy określaniu wykładników syntaktycz-nych.
Na przykład w paradygmacie lp czasu teraźniejszego leksemu RA-TEN ‘RADZIĆ’ obserwujemy wymianę samogłoski tematowej <a>
/a:/ pierwszej osoby na <ä> /:/ w drugiej i trzeciej osobie:
1. rate /':t/
2. rätst /':tst/
3. rät /':t/.
Neutralny temat fleksyjny w lp zostanie zapisany ortograficznie jako
<rÄt>. W pierwszej osobie ortograficznym wykładnikiem syntaktycz-nym będzie realizacja <Ä> jako <a> i <e> występujące po <t>, w dru-giej osobie realizacja <Ä> jako <ä> i <st> po <t>, w trzeciej osobie tylko realizacja <Ä> jako <ä>.
Neutralny temat fleksyjny w lp zostanie fonologicznie zapisany ja-ko /'Ät/. W zapisie fonologicznym wykładnikami syntaktycznymi będą: w pierwszej osobie realizacja /Ä/ jako /a:/ i //, które jest reali-zowane po /t/; w drugiej osobie realizacja /Ä/ jako /:/ oraz /st/, które następuje po /t/; w trzeciej osobie tylko realizacja /Ä/ jako /:/.
7. Porównanie (neutralnych) tematów fleksyjnych w lp i lm i ustalenie tematu neutralnego pod względem liczby oraz wskaźników liczby.
Środki językowe,
1. które powtarzają się w temacie liczby pojedynczej i liczby mnogiej, 2. w których regularną wymianę samogłosek lub / i spółgłosek
przedsta-wiono za pomocą dużych liter,
tworzą temat neutralny pod względem liczby, nazwany krótko tematem fleksyjnym (Flexionsstamm).
Środki językowe, które wykazują różnice między tematem fleksyjnym a tematem liczby pojedynczej i liczby mnogiej, są wskaźnikami liczby (Zahl-marker).
Wyjaśnimy to na dwóch przykładach: koniugacji leksemu KÖNNEN
‘móc’ i deklinacji leksemu lp HAUS ‘DOM’ i lm HÄUSER ‘DOMY’.
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. kann /k'an/ können /k'nn/
2. kannst /k'anst/ könnt /k'nt/
3. kann /k'an/ können /k'nn/
Ortograficznym tematem lp jest <kann>, a liczby mnogiej <könn>.
Tematy te różnią się ze względu na wymianę samogłosek. Neutralny te-mat fleksyjny zostanie więc w tym wypadku zapisany ortograficznie jako
<kÖnn>. Ortograficznym wskaźnikiem lp będzie realizacja <Ö> jako
<a>, a lm realizacja <Ö> jako <ö>.
Analogicznie więc fonologicznym tematem lp będzie /k'an/, a lm /k'n/, neutralnym tematem fleksyjnym zaś /k'Ön/. Realizacja /Ö/ jako /a/ jest wskaźnikiem lp, a realizacja /Ö/ jako // wskaźnikiem lm.
Bardziej skomplikowane jest wyznaczanie neutralnego tematu flek-syjnego w paradygmacie leksemu HAUS ‘DOM’ ze względu na wymianę samogłosek i spółgłosek szczególnie widoczną w paradygmacie fonolo-gicznym, pokazującym faktycznie realizowaną wymianę głosek.
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
N. Haus /'/ Häuser /'/
G. Hauses /'/ Häuser /'/
D. Haus(e) /'s/ lub /'s/()/ Häusern /'/
A. Haus /'/ Häuser /'/
Ortograficznie temat lp zapiszemy jako <Haus>, w lm jako <Häuser>, neutralny temat fleksyjny zaś jako <HAUs>. Ortograficznym wskaźnikiem lp będzie realizacja tematu <HAUs> jako <Haus>, lm zaś realizacja tematu neutralnego jako <Häus> oraz następujące po nim <er>. Liczba mnoga jest więc podwójnie oznakowana.
Fonologicznie zapiszemy temat lp jako /'S/, zaś w lm jako /'/. Neutralny temat fleksyjny zapiszemy jako /'AUS/. Wskaźni-kiem lp będzie realizacja /AUS/ jako /aus/ lub /auz/, lm zaś realizacja /AUS/ tylko jako // i // po /z/.