5. w sufiksie <-igen>:
2.5.5.3. Spółgłoski szczelinowe
Wszystkie spółgłoski szczelinowe (Engelaute) są spółgłoskami oral-nymi. Do nich zalicza się:
bezdźwięczne f s x silne h
dźwięczne v z () j słabe W okrągłych nawiasach podano dźwięczną spółgłoskę realizowa-ną w wyrazach pochodzenia obcego.
f
Warga dolna tworzy z górnymi siekaczami szczelinę, przez którą prze-ciska się powietrze fonacyjne ze stosunkowo większym ciśnieniem niż przy wymowie polskiej spółgłoski [f]. Tylna część podniebienia miękkie-go zamyka dostęp do jamy nosowej. Struny głosowe są rozsunięte. Jest to oralna bezdźwięczna wargowo-zębowa / labialno-dentalna spółgłoska szczelinowa. W ortografii jest reprezentowana przez litery:
1. <f> w każdej pozycji w sylabie:
Farbe [f'] farba; fein ['] pięknie; Fuchs ['] lis (nagłos), Kluft ['] szczelina; Lift ['] winda; Luft ['] powietrze (śródgłos), doof d':f głupi; Kopf 'f głowa; Strumpf 'f pończocha (wygłos);
2. <ff> w nagłosie i wygłosie sylaby:
A|ffäre [.':] afera; Ne|ffe ['.] bratanek, siostrzeniec; Schi|ffe ['.] statki (nagłos),
Auspuff ['] układ wydechowy; Bluff ['] blef; Kniff ['] uszczypnięcie;
Schiff ['] statek (wygłos);
3. <v> rzadko w nagłosie i konsekwentnie w wygłosie sylaby:
Vater f':t ojciec; vier 'i: cztery (nagłos); vierzig ['] czterdzieści;
Akkusativ ':kti:f biernik; Dativ d':ti:f celownik; brav b':f dzielny (wy-głos);
4. <ver-> jako prefiks:
verabreden f':d umawiać się; Verbrauch fb' zużycie; vertraulich
f' poufały; versehen f': zaopatrywać;
5. <ph> w nagłosie i wygłosie sylaby w wyrazach pochodzenia greckiego:
Phase f':z faza; Philoso|phie f.'i: filozofia; Pharao f':: faraon;
Phonetik [':] (nagłos),
Epitaph t':f epitafium; Philo|soph f.': filozof; Apostroph [':]
apostrof (wygłos).
[]
Ta spółgłoska jest realizowana pod względem miejsca i organu arty-kulacyjnego tak jak [f]. Od [f] różni się słabszą artykulacją i swoją dźwięcznością w otoczeniu głosek dźwięcznych. Dźwięczność ta ulega redukcji częściowej lub nawet całkowitej w nagłosie sylaby lub śródgło-sie po spółgłosce bezdźwięcznej, co w transkrypcji oznacza się kółecz-kiem pod []. Ortograficznie jest reprezentowana przez litery:
1. <w> w nagłosie i śródgłosie sylaby:
Wein v'n] wino; Wille v'l] wola; wohl v':l] chyba (nagłos), schwarz v't czarny; zwei ' dwa; Zwist tv't spór (śródgłos);
2. <v> w nagłosie wyrazów obcych:
Vesuv vez'u:f] Wezuwiusz; Vicar k':] wikariusz; vide! v':d] zobacz!
(w tekście); Visum [v':] wiza; Venus [':] Wenus, Wenera;
Sal|vator zl.v':to:] zbawiciel; Vi|valdi vi.v'li:] Name nazwisko, miano, na-zwa; vi|vat! v'i:.vt] niech żyją!;
3. <qu> [] tylko w śródgłosie sylab:
quä|len kv':.ln namęczyć, dręczyć; Qua|lität kv.lt':t jakość; Quo|rum
kv':. kworum.
W nagłosie i wygłosie sylaby literę <v> w wyrazach zniemczonych wymawia się jako [f]:
Vater f':t ojciec; vier 'i: cztery (nagłos); brav b':f grzeczny (wygłos).
[]
Ta spółgłoska ma dwa warianty realizacyjne podobnie jak [t]. Przód języka dotyka dolnych siekaczy. Boki języka przylegają do brzegów podniebienia i górnych zębów trzonowych. W grzbiecie języka przed górnymi zębami po samogłoskach przednich lub przed dziąsłami po sa-mogłoskach tylnych tworzy się wąska szczelina, przez którą przeciska się powietrze fonacyjne, dając w efekcie syk. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka jamę nosową. Struny głosowe są rozsunięte. Miejsce artykulacji zależy od sąsiadującej z nią samogłoski. Jest to bezdźwięczna dorsalno-dentalna lub dorsalno-alweolarna spółgłoska szczelinowa.
Drugi wariant realizacyjny różni się od opisanego organem artykula-cji, którym jest koniuszek języka uniesiony do przednich zębów lub dzią-seł, z którymi tworzy szczelinę. Jest to bezdźwięczna apikalno-dentalna lub apikalno-alweolarna spółgłoska szczelinowa.
W zapisie ortograficznym [s] jest reprezentowane przez litery:
1. <s> tylko w nagłosie wyrazów obcych lub zniemczonych szczególnie przed spółgłoskami:
Skat sk':t skat; Skorbut kb'u:t szkorbut; Skelett skel't szkielet; Slawe
l': Słowianin; Slip l' slipy; per|spektivisch .kt'i: perspekty-wiczny;
2. <s> rzadko w nagłosie przed samogłoskami w wyrazach obcych:
Sir s': tytuł w języku angielskim; Sancho sant'o: hiszpańskie imię męskie;
3. <s> w nagłosie sylaby po spółgłoskach zwartych ortograficznie re-prezentowanymi przez litery: <ch>, <ck>, <k>, <p> i przed sylabicz-nym [l, n oraz :
Ach|sel 'k. bark; wech|seln v'k.n zmieniać; Häck|sel h'k.sl sieczka;
Kek|se k':k. herbatnik; Schnip|sel 'p.l ścinek; hop|sen h'p. podskaki-wać;
4. <s> w śródgłosie sylaby po bezdźwięcznych spółgłoskach zwartych ortograficznie reprezentowanych przez <b>, <p> lub <ck>:
Psy|che p'y:. psyche; nebst 'e:pst (wraz) z; (du) lebst l: żyjesz (śród-głos),
(du) leckst l'k liżesz; schreckst k straszysz; weckst v'kt budzisz (śródgłos),
Krebs k'e:ps rak; Schlips l' krawat; Raps 'p rzepak (wygłos);
5. <s> w wygłosie sylaby po <k>, <ck> i <ch>:
Keks k':k herbatnik; Koks k':k koks, Klecks kl'k kleks, Lachs l'k łosoś; sechs z'k sześć; Wachs 'k wosk;
6. <z> [] w śródgłosie i wygłosie sylaby:
Zeit t't czas; zie|hen t'i:. ciągnąć; Zie|ge t'i:.g koza (śródgłos),
Reiz 't podnieta; Kauz k' puszczyk; Herzchen ['.] serduszko (wygłos);
7. <st>, jeżeli <s> występuje w wygłosie sylaby, a <t> w nagłosie na-stępnej sylaby lub <st> jest realizowane w wygłosie sylaby:
(der) bes|te b's.t najlepszy; Fens|ter f'ns.t okno ([s] w wygłosie), Fest f'st święto; Nest n'st gniazdo; Rest 'st reszta ([st] w wygłosie);
8. <ss>, <ß> w każdej pozycji:
e|ssen '. jeść; fa|ssen '.s chwytać; kü|ssen k'. całować (nagłos), (ihr) esst ' jecie; fasst 'st pościcie; küsst k't całujecie (śródgłos), Fass f'as beczka; Lass (mich in Ruhe!) l'as Zostaw (mnie w spokoju!); krass
' jaskrawy (wygłos),
Blö|ße ':. nagość; Grö|ße ':. wielkość; sto|ßen t'o:. trącać (nagłos), (er) beißt ' gryzie; gießt, ':t leje; grüßt ':t pozdrawia (śródgłos), bloß 'o: tylko; Maß m':s miara; Schoß 'o:s łono (wygłos);
9. <x> [ks] rzadko w nagłosie sylaby, <x> i <tz> [ts], w śródgłosie i wy-głosie sylaby:
Laxativ lk.':f łagodny środek przeczyszczający (nagłos),
bli|tzen '.t błyskać; ri|tzen '.t wyryć, rytować; si|tzen z'.t siedzieć;
Axt 'kt siekiera (śródgłos),
Blitz 't błysk; Ritz 's zadraśnięcie; Witz v't kawał; Fax 'k faks; fix
f'k stały; lax l'k swobodny (wygłos);
10. <ti> [ts] przed samogłoską w śródgłosie sylaby w wyrazach pocho-dzących z języka greckiego i łacińskiego:
Organisa|tion iz.t'o:n organizacja; par|tiell p.t'l częściowy;
11. <zz> [ts] tylko w śródgłosie sylaby:
Ski|zze k'.t szkic; Me|zzosopran m'.t..p:n mezzosopran.
[]
Ta spółgłoska jest realizowana pod względem miejsca i organu artyku-lacyjnego tak jak []. Od [s] różni się słabszą artykulacją i swoją dźwięcz-nością w otoczeniu głosek dźwięcznych. Dźwięczność ta ulega redukcji częściowej lub nawet całkowitej w nagłosie sylaby lub śródgłosie po spółgłosce bezdźwięcznej, co w transkrypcji oznacza się kółeczkiem pod []. Jest to dźwięczna dorsalno-dentalna względnie dorsalno-alweolarna lub apikalno-dentalna lub apikalno-alweolarna spółgłoska szczelinowa.
Ortograficznie jest reprezentowana przez literę <s>, która występuje tyl-ko w nagłosie sylab przed samogłoskami w wyrazach niemieckich oraz w wyrazach zniemczonych:
sagen ': powiedzieć; Sitz 't siedzenie; em|sig '. pilnie; Pin|sel
p'n.z pędzel; sooft zo:.'ft ilekroć,
Sokrates ':kts Sokrates; Symbol b':l symbol; Symphonie f':
symfonia; Syntax 'tk składnia.
[]
Ta spółgłoska różni się od [s] odsunięciem warg od zębów i ich za-okrągleniem. Korona języka zbliża się do dziąseł górnych zębów. Język przybiera formę łyżki. Boki języka przylegają do brzegów podniebienia i górnych zębów trzonowych. W przedniej części grzbietu języka tworzy się szeroka szczelina, przez którą przeciska się powietrze fonacyjne. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka jamę nosową. [] jest głoską mocno napiętą i bezdźwięczną. Jest to bezdźwięczna koronalno-alweolarna lub koronalno-prepalatalna spółgłoska szczelinowa. Ortograficznie jest repre-zentowana przez litery:
1. <sch> w nagłosie, śródgłosie i wygłosie sylaby:
Schaden ':d szkoda; Schule ':l szkoła; fi|schen f'. łowić ryby (nagłos), (es) fischt f' łowi ryby; mischt ' miesza; erlischt ' gaśnie (śródgłos), Fisch f' ryba; frisch f' świeży; misch! ' mieszaj! (wygłos).
Wyjątek: Jeżeli <s> występuje w wygłosie sylaby przed sufiksem zdrabniającym / deminutywnym <-chen>, to połączenie
<sch> nie jest realizowane jako [], lecz [s]:
Häus|chen h'.n domek; Näs|chen, n':s.n nosek; Rös|chen
':s.n różyczka;
2. <sp>, <st>, w których <s> jest realizowane jako [] w nagłosie sylaby także i w wyrazach złożonych:
Sport p't sport; Spiel ':l gra; spannen ' napinać, Staat t':t państwo; stehen t'e:n stać; stumm t' niemy,
be|sprechen b.' omówić; ver|späten f.':t spóźnić się; be|spielen
b.': nagrywać,
an|stehen 'an.te:n stanąć w kolejce; ver|stohlen f.t'o:ln potajemny;
zer|stampfen t.t'f rozdeptywać,
Haus|stand h'a.tt ognisko domowe; Ober|schule ':b.:l liceum; Endspiel ['.:] spotkanie finałowe, finał.
W niektórych zniemczonych wyrazach obcych <s> w połączeniach li-ter <sp> i <st> może być realizowane jako sp lub p, albo jako st lub
t w nagłosie:
Spektrum 'k lub 'k spektrum, Stereotyp t'y: lub t'y: stereotyp.
[]
artykułuje się tak jak , ale struny głosowe nie są rozsunięte, lecz tworzą szczelinę i drgają. Jest to więc dźwięczna realizacja spółgłoski
, która występuje tylko w wyrazach pochodzenia obcego, przede wszystkim z języka angielskiego, francuskiego, włoskiego, a także języ-ków słowiańskich, a więc i języka polskiego:
Job ' praca; Genie n'i: geniusz; Gianni d': imię męskie; Jerzy '.
[]
Przedni brzeg języka dotyka dolnych siekaczy. Przód języka wznosi się ku środkowej części podniebienia twardego, tworząc z nim szeroką szczeli-nę. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka dostęp do jamy nosowej.
Struny głosowe są rozsunięte i dlatego jest to spółgłoska bezdźwięczna.
Krótko można tę głoskę scharakteryzować jako bezdźwięczną mediopala-talno-dorsalną spółgłoskę szczelinową. Ortograficznie jest ona reprezento-wana przez litery <ch> także w wyrazach pochodzenia obcego.
Ta spółgłoska występuje:
1. tylko po samogłoskach przedniojęzykowych:
ich ja; Bü|cher ':. książki; Kü|che '. kuchnia;
2. po dyftongach [] i []:
Eiche '. dąb; keu|chen '. sapać;
3. po <l>, <r> i <n>:
welcher v'l. który; Kelch ['] durch [] przez; Furcht ['] obawa;
man|cher m'an. niejeden;
4. w nagłosie sylaby przed samogłoską przednią w wyrazach pochodze-nia obcego:
China ['i::] Chiny; Chirurg i'k chirurg; Chemie ':] chemia; Psyche ['] psyche, Psyche (mitologia)
5. w sufiksie <-ig> w wygłosie sylaby i w sufiksie zdrabniającym <-chen>:
Honig h'o:n miód; wenig ': mało; Richtigkeit 't.kt prawidłowość (wygłos),
Bäumchen b'| drzewko; Lämpchen l' lampeczka; Mädchen
':t dziewczyna;
Wyjątek: Jeżeli po sufiksie <-ig> występuje sufiks <-lich>, to sufiks
<-ig> wymawia się jako [] ze względu na harmonijne brzmienie:
ewig|lich 'e:vk.l wiecznie; elendig|lich 'e:lndk.l marnie; le-dig|lich l':dk.l jedynie.
[]
Ta spółgłoska jest realizowana pod względem miejsca i organu arty-kulacyjnego tak jak []. Od [] różni się słabszą artykulacją i swoją dźwięcznością w otoczeniu głosek dźwięcznych. Jest to dźwięczna, me-diopalatalno-dorsalna spółgłoska szczelinowa. Ortograficznie jest repre-zentowana przez litery <j> w nagłosie sylaby przed samogłoskami w wy-razach niemieckich i <y> w wywy-razach obcych:
1. <j> w wyrazach niemieckich i zniemczonych w nagłosie sylaby:
Jahr ': rok; Junge ' chłopiec; Jochen imię męskie, Bo|je b':. boje, pławy; Ka|jüte k|':.t kajuta;
2. <y> w wyrazach obcych:
Yankee 'ki: jankes; Yak 'k wół tybetański; Yoga ':: joga, Lo|yal l.':l lojalny; Ro|yalist .l'st rojalista.
[]
Wargi nie biorą udziału przy wymowie tej spółgłoski. Koniuszek ję-zyka dotyka dolnych siekaczy. Tylna część grzbietu jęję-zyka tworzy z przednim podniebieniem miękkim szczelinę, przez którą przeciska się powietrze fonacyjne. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka jamę nosową. Jest to spółgłoska bezdźwięczna. Krótko określa się ją jako bez-dźwięczną, dorsalno-welarną spółgłoskę szczelinową. Jest ona realizo-wana tylko po samogłoskach tylnojęzykowych i po dwugłosce []. Or-tograficznie jest reprezentowana przez <ch> lub (tylko w wyrazach prze-jętych z języków obcych) <cch>:
Buch [':] książka; Dach ['] dach; Loch [] dziura; Bauch ['] brzuch, Rauch ['] dym; Schlauch ['] wąż gumowy,
Bacchus ['] Bachus; Saccharin [':] sacharyna.
[]
Ta spółgłoska jest realizowana pod względem miejsca i organu arty-kulacyjnego podobnie jak [x]. Od [x] różni się słabszą artykulacją i swoją dźwięcznością w otoczeniu głosek dźwięcznych. Dźwięczność ta ulega redukcji częściowej lub nawet całkowitej w nagłosie sylaby lub śródgło-sie po spółgłosce bezdźwięcznej, co w transkrypcji oznacza się kółecz-kiem pod []. Ortograficznie jest reprezentowana przez <r>, <rr>, <rh> i w nagłosie, śródgłosie, a wygłosie sylaby także <rrh> Katarrh ['] katar:
Be|ruf [.':] zawód; Rad [':] koło; Reise ['] podróż;
A|rrest [.'] areszt; He|rrin [h'.] pani; ze|rren [.] szarpać;
Rhapsode [':] rapsodia; Rhein ['] Ren; My|rrhe ['.] mi(r)ra (na-głos),
Draht [':] drut; grün [':n] zielony; Presse ['] prasa; froh [':] zado-wolony; Kraft ['] siła; Pracht ['] przepych (śródgłos).
W postaci zredukowanej [] występuje po samogłoskach krótkich, nienapiętych i długiej samogłosce [a:]:
Herr ['] pan; Zerr|bild [.] karykatura; Katarrh ['] katar; klar [':] przezroczysty; wahr [':] prawdziwy (wygłos).
[]
Ta spółgłoska jest realizowana w krtani poprzez zwężenie głośni.
Słyszy się tylko leciutkie chuchnięcie. Nie należy jej realizować jako [x].
Ortograficznie jest reprezentowana przez <h>.
Występuje tylko w nagłosie sylaby przed samogłoską:
ha|ben [':.] mieć; hell ['] jasny; hoch [':] wysoki: A|horn [':.] klon;
In|halt ['.] zawartość.
UWAGA: Niewymawiane <h> nazywa się niemym <h> i po samogło-sce sygnalizuje jej długość:
froh [':] wesoły; kahl [':] goły; sehr [':] bardzo.