3 Jednostki strony znaczeniowej języka
3.3 Granice słowa
3.3.3. Słowoformy tercjarne
Należy obecnie zbadać, czy wypowiedzi tercjarne lub segmenty ter-cjarne można w analizowanej wypowiedzi podzielić na mniejsze segmen-ty bez zmiany znaczenia. Ten podział jest możliwy poprzez przestawie-nie kolejności wypowiedzeń potencjalnych w analizowanej wypowiedzi pełnej, co nie wiąże się ze zmianą znaczenia. Segmenty tercjarne są za-znaczone w poniższych przykładach nadal tłustym drukiem:
Unser Kind | ist doch | immer | artig.
Nasze dziecko jest przecież zawsze grzeczne.
Artig | ist | unser Kind | doch | immer.
Grzeczne jest przecież zawsze nasze dziecko.
Ist doch zostało rozdzielone przez unser Kind. W ten sposób wykaza-liśmy, że segment tercjarny ist doch jest podzielny na ist i doch.
Granice wypowiedzi tercjarnych uzyskamy także dzięki intonacji za-wieszającej, interpunkcyjnie zaznaczonej w poniższych przykładach przez przecinki:
Vater: Und | du | hast | an der verbotenen Demonstration | teilgenommen!
Sohn: Na, und?
Ojciec: I ty brałeś udział w tej zakazanej demonstracji!
Syn: No, i?
A Ich | weiß, dass | Georg | die Wahrheit | gesagt hat.
Wiem, że Georg powiedział prawdę.
B Was | weißt | du?
Co ty wiesz?
A Dass | Georg | die Wahrheit | gesagt hat.
(Że) Georg powiedział prawdę.
Segment weiß jest oddzielony od segmentu dass poprzez intonację zawieszającą19, w interpunkcyjnym zapisie przez przecinek. Segment ge-sagt hat w wypowiedzi minimalnej:
Dass Georg die Wahrheit gesagt hat.
nie da się rozdzielić za pomocą przesuwania segmentów liter lub głosek ani za pomocą przesunięć wypowiedzi potencjalnych. Segment dass moż-na bez zmiany zmoż-naczenia całej wypowiedzi w języku niemieckim opuścić, jeżeli przeformuje się wypowiedź (A) tak:
A Ich | weiß, | Georg | hat | die Wahrheit | gesagt.
Segment tercjarny gesagt hat składa się więc z dwóch mniejszych segmentów: gesagt i hat. Segment dass wymusza w wypowiedzi poten-cjalnej taką kolejność segmentów gesagt hat.
Podobnie ma się sprawa i w następnym przykładzie:
Wir | werden | das | bis morgen | gemacht haben.
Zrobimy to do jutra.
Po opuszczeniu werden i przesunięciu haben na miejsce werden otrzymamy poprawną wypowiedź:
Wir | haben | das | bis morgen | gemacht.
o tym samym znaczeniu, co wypowiedź analizowana, a więc:
Wir | werden | das | bis morgen | gemacht haben.
Znowu wykazaliśmy, że segment gemacht haben jest podzielny na gemacht i haben.
W podobnej wypowiedzi:
Er | wird | das | bis morgen | repariert haben.
On to zreperuje do jutra
po opuszczeniu wird i po wstawieniu na miejsce wird segmentu haben okaże się, że haben musi zmienić jedynie formę, aby wypowiedź:
Er | hat | das | bis morgen | repariert.
była poprawna i o tym samym znaczeniu, co wypowiedź analizowana:
________________
19 Definicję podano w podrozdziale 11.6.
Er | wird | das | bis morgen | repariert haben.
Segment tercjarny repariert haben został podzielony na repariert i haben. Podobnie jest także i w następującej wypowiedzi:
Heinrich | ist | gestern | gelobt worden.
Heinricha wczoraj pochwalono
i jej przeformułowaniu na wypowiedź o tym samym znaczeniu:
Heinrich | wurde | gestern | gelobt.
Znowu udowodniono, że segment tercjarny gelobt worden składa się z dwóch członów gelobt i worden. Worden zmienia jedynie swoją formę.
W wypowiedzi:
Beate | hat | an dem Berliner Ausflug | teilgenommen.
Beata uczestniczyła w wycieczce do Berlina
po opuszczeniu hat można wstawić bez zmiany znaczenia segment ge-nommen, który musi zmienić jedynie formę, ale nie znaczenie:
Beate | nahm | an dem Berliner Ausflug | teil.
W ten sposób wykazaliśmy, że teilgenommen składa się z dwóch segmentów: teil i genommen.
Alternatywnie można także rozbić wypowiedzi lub segmenty tercjar-ne poprzez wstawianie w nie kompatybilnych znaczeniowo wypowiedzi minimalnych lub kompleksowych. Na przykład w wypowiedź trecjarną:
Es wurde getanzt.
Tańczono
można wstawić prostą wypowiedź gestern ‘wczoraj’ lub wypowiedź kompleksową die ganze Nacht ‘całą noc’:
Es wurde | gestern | getanzt.
Es wurde | die ganze Nacht | getanzt.
Dzięki temu wykazujemy, że getanzt zostało oddzielone od es wurde.
Poprzez przestawienie dodanych prostych lub kompleksowych wypo-wiedzi minimalnych można wykazać, że wurde jest także niepodzielnym segmentem tercjarnym przez przesunięcie prostej lub kompleksowej wy-powiedzi na początek:
Gestern | wurde | getanzt.
Die ganze Nacht | wurde getanzt.
Poprzez przesunięcia ciągów liter w wypowiedziach tercjarnych można wykazać, że te tercjarne wypowiedzi pełne są podzielne bez zmiany zna-czenia:
Es regnet.
Po przestawieniu ciągu liter regnet na początek wypowiedzi:
Regnet es?
wykażemy, że Es regnet składa się z dwóch segmentów: es i regnet oraz że znaczenie obydwu wypowiedzi nie zmieniło się. Zmienił się sens!
W wypowiedzi tercjarnej:
Es hat doch geregnet.
Przecież padało
po przestawieniu ciągu liter geregnet na początek tej wypowiedzi:
Geregnet hat es doch.
zmieniło się całkowicie otoczenie pozostałych ciągów liter. Nie zmienił się jednakże ciąg liter następujących segmentów:
geregnet, hat, es i doch.
Nie zmieniło się także i znaczenie obydwu wypowiedzi. To pozwala stwierdzić, że segmenty geregnet, hat, es i doch są najmniejszymi seg-mentami tercjarnymi w wypowiedzi:
Es hat doch geregnet.
W ciąg liter wypowiedzi tercjarnej:
Es regnet.
nie można wstawić żadnej minimalnej lub kompleksowej wypowiedzi, ale można dodać do niej prostą wypowiedź minimalną heute ‘dzisiaj’ lub kompleksową wypowiedź minimalną seit zwei Tagen ‘od dwóch dni’:
Es regnet | heute.
Es regnet | seit zwei Tagen.
Po przesunięciu heute lub seit zwei Tagen na początek wypowiedzi:
Heute | regnet es.
Seit zwei Tagen | regnet es.
okazuje się, że segment es stoi po regnet, a więc es regnet składa się z dwóch segmentów tercjarnych. Osiągnęliśmy w ten sposób ten sam re-zultat jak przez przesuwanie ciągów liter.
W wypowiedzi:
T18 A Hans hat seine Angelegenheit zur Sprache gebracht.
Hans przedstawił swoją sprawę
nie można zapytać o segmenty hat i zur Sprache gebracht. Po opuszcze-niu segmentu hat i przeformowaopuszcze-niu tej wypowiedzi następująco:
Hans brachte seine Angelegenheit zur Sprache.
okazuje się, że:
1. segment zur Sprache gebracht da się rozdzielić bez zmiany znaczenia całej wypowiedzi,
2. w skład tego segmentu wchodzą dwa mniejsze segmenty: zur Sprache i gebracht,
3. gebracht zmieniło jedynie formę, znaczenie zaś pozostało bez zmian.
Między zur i Sprache nie można wstawić żadnej innej kompatybilnej wypowiedzi minimalnej i dlatego stwierdzamy, że zur Sprache jest w wypowiedzi testowanej mimo rozdzielnej pisowni jednym niepodziel-nym segmentem tercjarniepodziel-nym.
Podobny stan rzeczy można stwierdzić także w następującej wypo-wiedzi:
T19 A Morgen | kann | wieder | die Dresdener Galerie | eröffnet werden.
Jutro może być ponownie otwarta Galeria Drezdeńska.
W tej wypowiedzi nie można zapytać o segmenty kann i eröffnet werden. Po opuszczeniu segmentu kann i przeformowaniu tej wypowie-dzi na poprawną w języku niemieckim:
Morgen wird wieder die Dresdener Galerie eröffnet.
Jutro zostanie otworzona ponownie Galeria Drezdeńska
okaże się, że segment eröffnet werden składa się z dwóch jednostek eröff-net i werden, przy czym werden zmieniło jedynie formę, a cała wypo-wiedź jest uboższa o znaczenie opuszczonego segmentu kann ‘może’, którego już nie można rozbić.
W wypowiedzi:
Monika | will | dort | bis zum Morgengrauen | getanzt haben.
Monika utrzymywała, że tańczyła tam do świtu
można opuścić will i w to miejsce wstawić hat jako jedynie zmienioną formę od haben, aby przeformowana wypowiedź:
Sie | hat | bis zum Morgengrauen | getanzt.
Ona tańczyła tam do świtu
była poprawna. Ta poprawna wypowiedź jest jednakże uboższa znacze-niowo od wypowiedzi analizowanej o znaczenie opuszczonego niepo-dzielnego segmentu tercjarnego will.
Stwierdzony stan rzeczy można ująć definicyjnie w następujący sposób:
Segmenty wypowiedzi tercjarnych bądź segmenty tercjarne, które pozyskano:
1. za pomocą terminalnej intonacji zawieszającej,
2. za pomocą przesunięć segmentów liter lub segmentów głosek w ramach danej pełnej wypowiedzi bez zmiany znaczenia całej wypowiedzi,
3. za pomocą przestawiania kolejności prostych lub kompleksowych wypo-wiedzi minimalnych bez zmiany znaczenia analizowanej wypowypo-wiedzi, 4. po opuszczenia segmentu tercjarnego i przeformowaniu testowanej pełnej
wypowiedzi w ten sposób, że jej znaczenie się nie zmienia,
5. po opuszczenia segmentu tercjarnego i zmianie jedynie formy innego seg-mentu tercjarnego, przy czym znaczenie testowanej pełnej wypowiedzi się nie zmienia,
6. po opuszczenia segmentu tercjarnego i zmianie jedynie formy innego seg-mentu tercjarnego, przy czym znaczenie testowanej pełnej wypowiedzi jest uboższe o opuszczony segment tercjarny,
7. przez wstawienie między litery lub głoski wypowiedzi tercjarnej bądź seg-mentu tercjarnego kompatybilnej prostej względnie złożonej wypowiedzi minimalnej,
8. przez dodanie do końca wypowiedzi tercjarnej kompatybilnej prostej lub kompleksowej wypowiedzi minimalnej i dzięki próbom przesuwania tej dodanej wypowiedzi prostej lub kompleksowej
są słowoformami tercjarnymi.
Słowoformy tercjarne mogą być wyodrębnione jedynie w testowanej wypowiedzi z segmentów lub wypowiedzi tercjarnych.
Jest rzeczą oczywistą, że słowoformy tercjarne uzyskane jedynie za pomocą terminalnej intonacji zawieszającej, np.
Na, und? No, i?
mogą z czasem stać się jedną słowoformą.
3.4. Uwagi końcowe
Rzadko wypowiedź pełna jest jedną słowoformą prymarną. Dotyczy to w języku polskim przede wszystkim zjawisk meteorologicznych / pogodo-wych. Np.
Padało. / Grzmiało.
Także po pytaniach rozstrzygających otrzymujemy proste wypowiedzi minimalne, które ze względu na niemożność ich rozbicia są słowoformami prymarnymi. Np.
A Czy obejrzałeś już film „Titanic”?
B Tak. / Nie. / Obejrzałem.
A Czy pojedziesz już jutro do domu?
B Być może. / Prawdopodobnie. / Na pewno. / Pojadę.
Te odpowiedzi na pytania rozstrzygające są prostymi wypowiedziami minimalnymi i także słowoformami prymarnymi. W języku polskim wy-różnione kursywą słowoformy mówcy B będą tylko w tym wypadku sło-woformami prymarnymi. W wypowiedzi pełnej mówcy A słowoformy obejrzałeś i pojedziesz są słowoformami tercjarnymi, ponieważ nie będą odpowiedzią na żadne pytanie.
W języku niemieckim nie można na pytanie rozstrzygające odpowie-dzieć tak jak w języku polskim tylko np. war i dlatego war jest słowoformą tercjarną:
A Warst du gestern im Kino?
Czy byłeś wczoraj w kinie?
B *War.
Byłem.
Także np. słowoforma wahrscheinlich będzie słowoformą prymarną tylko po odpowiedzi na pytanie rozstrzygające:
A Hat Peter seine Prüfung in Grammatik schon bestanden?
Czy Peter zdał już egzamin z gramatyki?
B Wahrscheinlich.
A Prawdopodobnie.
W wypowiedzi:
Peter hat wahrscheinlich seine Prüfung in Grammatik schon bestanden.
o wahrscheinlich nie można zapytać żadnym pytaniem i dlatego będzie to słowoforma tercjarna. W języku niemieckim mamy po pytaniach szczegó-łowych także przykłady podwójnej charakterystyki słowoform.
Na przykład o Peter i Arzt w poniższej wypowiedzi pełnej można zapy-tać:
A Peter ist Arzt.
Peter jest lekarzem.
B Wer ist Arzt?
Kto jest lekarzem?
A Peter.
B Was ist Peter?
Kim jest Peter?
A Arzt.
Lekarzem.
Peter i Arzt będą w tej wypowiedzi słowoformami prymarnymi. Ale w wypowiedzi:
A Ein Arzt ist zu Frau Weber gekommen.
Lekarz przyszedł do pani Weber.
Arzt będzie słowoformą sekundarną. Takie rozstrzygnięcia zależą od kon-kretnego użycia danej słowoformy obligatoryjnie z rodzajnikiem lub bez niego w konkretnej wypowiedzi. W języku polskim nie ma rodzajników i dlatego słowoforma lekarz jest słowoformą prymarną.
Z powyższych przykładów jasno wynika, że ta sama słowoforma wy-stępuje:
1. jako słowoforma prymarna lub sekundarna w zależności od użycia w wypowiedzi pełnej (porównaj Arzt),
2. jako słowoforma prymarna tylko po pytaniach rozstrzygających, a jako słowoforma tercjarna w wypowiedzi pełnej (porównaj wahrscheinlich a w języku polskim obejrzałeś i pojedziesz).
Jeżeli dana słowoforma występuje jako słowoforma prymarna tylko w ściśle okre-ślonym użyciu w wypowiedzi pełnej lub tylko jako odpowiedź na pytanie roz-strzygające, to jest to użycie sporadyczne. W każdym innym przypadku w tej czy innej wypowiedzi pełnej będzie to użycie prototypowe / podstawowe. Stąd wnio-sek, że zasadnicze znaczenie w analizie języka mają pytania szczegółowe.
Językoznawcze definicje słowoform są oparte na naukowo uzasadnio-nych kryteriach językowych i dlatego można je zastosować do wszystkich języków naturalnych. Szczególne znaczenie mają segmenty wypowiedzi
uzyskane w danym języku za pomocą pytań szczegółowych / uzupełniają-cych lub / i przesuwania potencjalnych wypowiedzi minimalnych oraz segmentów tercjarnych. W wyniku prób ich rozbicia za pomocą prostych lub kompleksowych wypowiedzi minimalnych uzyskamy słowoformy prymarne, sekundarne i tercjarne.
Ilość słowoform prymarnych, sekundarnych i tercjarnych oraz ich wza-jemne stosunki są niejednakowe w poszczególnych językach. W języku polskim granice słowoform odpowiadają lepiej ortograficznym granicom wyrazu. Są jednakże i różnice także i w języku polskim. Na przykład w proste wypowiedzi minimalne: z nią, na co, na pewno nie można wstawić jakiejkolwiek innej prostej wypowiedzi minimalnej bez zmiany znaczenia i dlatego są to mimo spacji słowoformy prymarne. Podobnie jest i w języ-ku niemieckim, w którym np. mit ihr ‘z nią’; seit wann ‘od kiedy’; bei die-sem ‘przy tym’ są także jedną słowoformą prymarną.
Także trwałe zwroty językowe składają się z dwóch słowoform ter-cjarnych, np. wziąć nogi za pas, można jedynie rozbić w danej wypowie-dzi na wziąć i nogi za pas, ponieważ między wziął a nogi za pas można wstawić np. wczoraj:
Piotr wziął wczoraj nogi za pas.
Między litery nogi, a także za i pas nie da się wstawić bez zmiany znaczenia tego zwrotu żadnej kompatybilnej wypowiedzi minimalnej.
Podobnie jest także w języku niemieckim w trwałych zwrotach języko-wych, np. auf keine Kuhhaut gehen. W wypowiedzi pełnej geht ‘idzie’
występuje przed auf keine Kuhhaut:
Das geht auf keine Kuhhaut.
Tego się nie spisze i na wołowej skórze. / To się w pale nie mieści.
Między auf, keine i Kuhhaut nie można w tym zwrocie wstawić bez zmiany znaczenia żadnej kompatybilnej wypowiedzi minimalnej.
Z przeprowadzonych analiz tych samych tekstów polskich i niemiec-kich wynika, że w języku polskim najwięcej jest słowoform prymarnych, uzyskanych za pomocą pytań szczegółowych, mało sekundarnych i naj-mniej tercjarnych,.
W języku niemieckim ilość słowoform prymarnych w wypowiedzi pełnej jest znacznie ograniczona, sekundarnych i tercjarnych jest znaczna.
Do ostatnich należą np. formy osobowe czasowników języka niemieckie-go. W języku niemieckim słowoformy tercjarne zajmują najbardziej re-strykcyjne pozycje w wypowiedzi, co przedstawiono w rozdziale 13.