4 Klasyfikacja słowoform
4.2. Druga część mowy (odnośniki)
II Jakie słowoformy mogą, ale nie muszą przekroczyć w swoim komu-nikacyjnym znaczeniu sekwencji jednego nadawcy?
(8) A Oh! Ich sehe Hans / unseren Lehrer / den Sohn unseres Nachbarn.
O!, widzę Hansa / naszego nauczyciela / syna naszego sąsiada.
B Er geht nachhause.
On idzie do domu.
Ukośniki ‘/’ wskazują w przykładach na alternatywne możliwości wy-miany potencjalnych wypowiedzi minimalnych. W (8)B er wskazuje na alternatywne znaczenie wypowiedzi minimalnych nadawcy w (8) A: Hans albo unseren Lehrer, albo den Sohn unserer Nachbarn. Znaczenie słowo-formy er zależy od tej wypowiedzi minimalnej, na którą er wskazuje. Er przekracza w tym tekście granicę sekwencji jednego nadawcy.
Także on w języku polskim wskazuje albo na Hansa, albo na naszego nauczyciela, albo na syna naszego sąsiada. Podobnie jest i w tekście (9), gdzie dorthin ‘tam’ w (9)B pełni podobną funkcję jak er w (8)B.
(9) A Heute fahre ich nach Berlin / in die Schweiz / in das neue Modehaus.
Dzisiaj jadę do Berlina / do Szwajcarii / do nowego domu mody.
B Dorthin ist schon gestern unsere Mutter gefahren.
Tam już pojechała wczoraj nasza mama.
Er w (8)B i dorthin w (9)B wskazują na proste względnie komplek-sowe wypowiedzi minimalne. Proste wypowiedzi minimalne w (9)B to nach Berlin lub in die Schweiz. Kompleksową wypowiedzią minimalną jest w (9)B in das neue Modehaus.
Deshalb ‘dlatego’ w (10)A i das ‘to’ w (10)B wskazują na większe jednostki:
(10) A Es ist Schneegestöber / dichter Nebel. Deshalb verzichte ich auf die Auto- fahrt.
Jest zamieć / gęsta mgła. Dlatego rezygnuję z jazdy samochodem.
B Das befürworte ich.
To aprobuję.
W (10)A deshalb wskazuje na znaczenie całej poprzedniej wypowie-dzi, ale obydwie wypowiedzi znajdują się w tej samej sekwencji jednego nadawcy. Dlatego deshalb przekracza tylko granicę wypowiedzi. Z kolei das ‘to’ w (10)B wskazuje na znaczenie (10)A jako sekwencję jednego nadawcy, a więc przekracza sekwencję jednego nadawcy. Ten sam stan rzeczy obserwujemy także w tłumaczeniach na język polski.
W wypowiedzi (11) ihren ‘jej’ wskazuje w obrębie tej samej wypo-wiedzi na Annę i wchodzi w skład potencjalnej wypowypo-wiedzi minimalnej ihren Sohn:
(11) Herr Schmidt sieht auf dem Spielplatz Anna und ihren Sohn. Er spielt im Sand-kasten.
Pan Schmidt widzi na placu zabaw Annę i jej syna. On bawi się w piaskownicy.
W następnej wypowiedzi na ihren Sohn wskazuje er. Podobnie ma się znowu rzecz w języku polskim, na co dobitnie wskazują przetłumaczone na język polski wypowiedzi języka niemieckiego. Ten stan rzeczy ujmu-jemy definicyjnie następująco:
Każdą słowoformę, która
1. nie posiada konkretnego znaczenia,
2. wskazuje na znaczenie sekwencji jednego nadawcy, wypowiedzi pełnej lub minimalnej,
nazywamy zastępnikiem znaczenia (Substituens).
Każdą sekwencję jednego nadawcy, wypowiedź pełną, minimalną, na znacze-nie których wskazuje zastępnik znaczenia, nazywamy nośnikiem znaczenia (Substituendum)24.
W pierwszej wypowiedzi (11) ihren jest zastępnikiem znaczenia, An-na – nośnikiem zAn-naczenia. W drugiej wypowiedzi (11) er ‘on’ jest za-stępnikiem znaczenia, bo wskazuje na nośnik znaczenia ihren Sohn w wypowiedzi pierwszej.
Wskazanie na jednostki językowe (sekwencję jednego nadawcy, wypowiedź pełną lub minimalną) zastępnikiem znaczenia w następnej wypowiedzi to stosu-nek syntagmatyczny.
Na ihren Sohn w pierwszej wypowiedzi wskazuje zastępnik znacze-nia er w następnej wypowiedzi. Jest to więc stosunek syntagmatyczny.
Na stosunki syntagmatyczne wskazuje się najczęściej w wypowiedzi przez wyrażenia występować po lub występowanie po, lub wskazywać na, lub wskazywanie na.
________________
24 Pojęcia Substituens i Substituendum przejąłem od Harwega (1968: 20).
Potencjalne wypowiedzi minimalne mogą w pełnej wypowiedzi być zastępowane także i przez kompatybilne zastępniki znaczenia. Różne pod względem znaczenia potencjalne wypowiedzi minimalne i ich zastępniki znaczenia są odpowiednio zaznaczone: tłustym drukiem, pogrubioną kur-sywą i podkreśleniem. Np.
(12) A Unser Direktor hat Herrn Weber gebeten, die Anwesenheitsliste vorzuberei-ten.
Nasz dyrektor poprosił pana Webera o przygotowanie listy obecności.
(12a) A Er hat ihn darum gebeten.
On go o to poprosił.
(13) A Erika hat gewusst, dass wir einen Test schreiben werden.
Erika wiedziała, że będziemy pisali test.
(13a) A Das hat sie gewusst.
(13a) A Ona to wiedziała.
W wypowiedzi (12a)A er zastępuje unser Direktor w (12)A, ihn – Herrn Weber, a darum – die Anwesenheitsliste vorzubereiten.
W wypowiedzi (13a)A sie zastępuje Erika w (13)A, a das – dass wir den Test schreiben werden.
Zastąpienie potencjalnej wypowiedzi minimalnej zastępnikiem znaczenia w tej samej wypowiedzi to stosunek paradygmatyczny.
Na stosunki paradygmatyczne wskazuje się najczęściej w wypowie-dzi przez wyrażenie zastępować, zastąpienie.
Ogólnie te dwa rodzaje stosunków w tekstach formułujemy tak:
Jeśli jednostki językowe występują czasowo po sobie, to między nimi zacho-dzą stosunki syntagmatyczne.
Jeśli jednostki językowe w danym tekście są zastępowane przez inne jednostki, to między tymi jednostkami zachodzą stosunki paradygmatyczne.
Dzięki stosunkom paradygmatycznym stwierdzamy, że w skład po-tencjalnych wypowiedzi minimalnych wchodzą także zstępniki znacze-nia. Uwzględniając stosunki syntagmatyczne i paradygmatyczne, definiu-jemy słowoformy, będące zastępnikami znaczenia, jako część mowy na-stępująco:
Zastępniki znaczenia, które
1. nie wchodzą w skład wypowiedzi potencjalnych, na które z kolei można wskazać poprzez inne zastępniki znaczenia,
2. w analizowanej wypowiedzi mogą zastępować potencjalne wypowiedzi minimalne,
wchodzą w skład drugiej części mowy.
Tę część mowy nazywamy odnośnikami (Verweiswörter).
Odnośniki to słowoformy prymarne. Ta klasa słowoform pełni funk-cje na trzech płaszczyznach: tekstu, sekwencji jednego nadawcy, wypo-wiedzi pełnej i minimalnej. Z tłumaczenia przykładów jasno wynika, że ta klasa występuje również w języku polskim. Nie wszystkie zastępniki znaczenia są odnośnikami nośników znaczenia. Ihren w tekście (11) jest tylko zastępnikiem znaczenia!
Odmieniają się następujące odnośniki: er, sie, es w liczbie pojedyn-czej i sie w liczbie mnogiej:
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
Nominativ25 er sie es sie
Genitiv seiner ihrer seiner ihrer
Dativ ihm ihr ihm ihnen
Akkusativ ihn sie es sie
Odnośnikami są także: der, die, das w liczbie pojedynczej i die w liczbie mnogiej, jeżeli wskazują na nośniki znaczenia. Jeżeli ich użycie jest związane ściśle tylko z gestem wskazującym, to są zaliczane do części mowy 11 (słowoform deiktycznych). Te słowoformy obydwu klas od-mieniają się jednakowo przez przypadki:
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
Nominativ der die das die
Genitiv dessen deren, derer dessen deren, derer
Dativ dem der dem denen
Akkusativ den die das die
________________
25 Terminologię odmiany przez przypadki przedstawiono w rozdziale 3.5.1. i 6.3.