Spółgłoski półotwarte

Ta spółgłoska jest realizowana w krtani poprzez zwężenie głośni.

Słyszy się tylko leciutkie chuchnięcie. Nie należy jej realizować jako [x].

Ortograficznie jest reprezentowana przez <h>.

Występuje tylko w nagłosie sylaby przed samogłoską:

ha|ben [':.] mieć; hell ['] jasny; hoch [':] wysoki: A|horn [':.^] klon;

In|halt ['.] zawartość.

UWAGA: Niewymawiane <h> nazywa się niemym <h> i po samogło-sce sygnalizuje jej długość:

froh [':] wesoły; kahl [':] goły; sehr [':^] bardzo.

2.5.5.4. Spółgłoski zwarto-szczelinowe

Tylko w niektórych opisach fonetycznych wyróżnia się występowa-nie po spółgłosce zwartej spółgłoski szczelinowej jako odrębną grupę spółgłosek na podstawie ich:

1. tożsamości miejsca artykulacji lub organu artykulacyjnego, 2. dźwięczności lub bezdźwięczności,

3. występowania w tej samej sylabie.

Na tej podstawie wyróżnia się w języku niemieckim trzy bezdźwięcz-ne spółgłoski zwarto-szczelinowe, zwabezdźwięcz-ne też afrykatami: [pf], [ts] i [t]:

Pferd ['^] koń; Zeit ['] czas; deutsch ['] niemiecki.

Afrykaty dźwięczne występują tylko w wyrazach pochodzenia obcego, szczególnie z języka angielskiego, a także z języka polskiego, w którym wyróżnia się afrykaty dźwięczne, np. <dz> i bezdźwięczne, np. <c> wy-mawiane jako [ts]:

Job ['] ang. praca; Joker [':] dżoker (karty).

2.5.5.5. Spółgłoski półotwarte

Spółgłoski nosowe są realizowane pod względem miejsca i organu ar-tykulacji tak jak spółgłoski zwarte, co pokazuje następująca tabelka:

spółgłoski zwarte b d g dźwięczne (Lenes) spółgłoski nosowe m n  dźwięczne (Lenes)

Spółgłoski nosowe tworzą również zwarcie narządu artykulacji z miejscem artykulacji, które przez powietrze fonacyjne nie jest rozwie-rane, ponieważ tylna część podniebienia miękkiego jest opuszczona i dlatego powietrze fonacyjne przepływa przez otwartą jamę nosową.

[m]

[m] to bilabialna spółgłoska nosowa, która może być szczytem sylaby w sylabach nieakcentowanych, co zaznacza się pionową kreseczką pod [m].

W ortografii ta spółgłoska jest reprezentowana przez <m> lub <mm>

w każdej pozycji sylaby:

Mitte ['] środek; Mutter ['] matka; Musik [':] muzyka; Stä|mme ['.] pnie; Graphe|me [':.] grafemy (nagłos),

Lump ['] łajdak; plump ['] ociężały; Strumpf ['] pończocha;

stumpf ['] tępy (śródgłos),

Lam|pe ['.] lampa; Klum|pen ['.] bryła; stumm ['] niemy;

Strüm|pfe ['.] pończochy (wygłos).

[n]

[n] tak jak [d] ma dwa warianty realizacyjne. Miejsce artykulacji zależy od sąsiadującej z nią samogłoski. Jest to dźwięczna, predorsalno-dentalna lub predorsalno-alweolerna, względnie apikalno-dentalna lub apikalno- -alweolarna spółgłoska nosowa. Wariant z realizacją predorsalną podob-nie jak przy [t] lub [d] jest preferowany ze względu na to, że przy wszystkich samogłoskach niemieckich koniuszek lub brzeg języka doty-ka dolnych siedoty-kaczy. W sylabach nieakcentowanych bez samogłoski staje się szczytem sylaby, co w transkrypcji zaznacza się pionową kreseczką pod tą spółgłoską [n]. Ortograficznie jest realizowana jako <n> i wystę-puje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie sylaby także jako <nn>:

Nase [':] nos; nichts ['] nic; ne|nnen ['.] nazywać (nagłos), Kind ['] dziecko; Land ['] kraj; Wand ['] ściana (śródgłos),

Bahn [':] pociąg; (er) kann ['] (on) może; sitzen ['s] siedzieć (wygłos).

[]

Ta spółgłoska nosowa jest realizowana podobnie do [], od którego różni się otwarciem jamy nosowej. Miejsce artykulacji zależy od

sąsiadu-jącej z nią samogłoski. Jest to dźwięczna, tylnojęzykowo-miękkopod-niebienna (postdorsalna pre- lub mediowelarna) spółgłoska nosowa.

W sylabach nieakcentowanych bez samogłoski staje się szczytem sylaby, co zaznacza się pionową kreseczką nad tą spółgłoską []. Ta spółgłoska występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie sylaby. Jest ona ortograficz-nie realizowana przez:

1. <ng>:

Ba|nge b'. trwożliwy; Ju|nge '. chłopiec; Lu|nge l'. płuca (nagłos), Angst 't strach; rings ' dookoła, (es) klingt ' brzmi (śródgłos), Ding d' rzecz; Ü|bung 'y:.b ćwiczenie; Zei|tung t'. gazeta; eng 

wąski (wygłos);

2. <nk> albo <nx> [] w śródgłosie sylaby:

Dank d'k podziękowanie; links l'k na lewo; blink und blank l'k 

l'k lśniący,

Sphinx f'k Sfinks; Phalanx f':lk falanga;

3. <n> w wygłosie sylaby przed <k> następnej sylaby:

dan|ken '.k dziękować; lenken ['] prowadzić / kierować samochodem;

wan|ken '.k chwiać się; zan|ken t'.k kłócić się.

UWAGA! <n> w wygłosie prefiksów <an-, ein- i un-> przed <k> i <g>

jest wymawiane nie jako , lecz jako :

An|kunft '. przybycie; Ein|kommen '.k dochód, un-klug ['.:] niemądrze; un|klar '.kl:^ niejasny,

An|gabe '.: podawanie; ein|gehen '.: wchodzić, an|genehm '.: przyjemnie; un|gern '.^ niechętnie.

[l]

Koniuszek lub brzeg języka tworzy zwarcie z górnymi zębami lub dziąsłami. Miejsce artykulacji zależy od sąsiadującej z nią samogłoski.

Brzeg języka przynajmniej z jednej strony albo z dwóch stron nie dotyka górnych zębów trzonowych, tworząc jednostronną lub dwustronną szcze-linę. Przez te szczeliny przepływa swobodnie tylko przez usta powietrze fonacyjne, bo tylna część podniebienia miękkiego zamyka dostęp do ja-my nosowej. Struny głosowe drgają. [l] jest po samogłoskach przednich dźwięczną, apikalno- lub koronalno-dentalną spółgłoską boczną / lateral-ną, a po samogłoskach tylnych apikalno-alweolarną lub koronalno-alweolarną dentalną spółgłoską boczną / lateralną. W sylabach nieakcen-towanych jest szczytem sylaby, co sygnalizuje pionowa kreseczka pod

[l]. Ta spółgłoska ortograficznie jest reprezentowana przez literę <l> lub

<ll> i realizowana w nagłosie, śródgłosie i wygłosie sylaby:

lachen ['] śmiać się; Liter [':] litr; Lust ['] ochota; Wi|lle ['.] wola (nagłos),

bald ['] wkrótce; kalt ['] zimno; Wald ['] las; falls [] jeśli (śródgłos), Bal|ken ['.] belka; Hehl [':] sekret; Stuhl t'u:l krzesło; Fall ['] upadek (wygłos).

[]

Koniuszek języka tworzy z górnymi siekaczami lub z dziąsłami prze-rywane (tylko dwa razy) zwarcie. Miejsce artykulacji zależy od sąsiedniej samogłoski. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka powietrzu fona-cyjnemu dostęp do jamy nosowej. Struny głosowe drgają. Jest to po samo-głoskach przednich apikalno-dentalna, a po samosamo-głoskach tylnych apikal-no-alweolarna spółgłoska wibracyjna. Ortograficznie jest realizowana za pomocą liter <r, rr, rh, rrh> w nagłosie, śródgłosie i wygłosie sylaby. Wy-stępujące po <r> <h> jest niewymawiane.

Ta spółgłoska jest realizowana w Bawarii i Austrii, ale nie jest prefe-rowana jako realizacja w standardowym języku niemieckim:

Rabe [':] kruk; Riese [':] olbrzym; He|rren ['.] panowie; Rhein ['] Ren; Rhythmus ['] rytm (nagłos),

hart ['] twardy; Start ['a] start; Wort ['r] słowo (śródgłos),

Bar [':] bar; klar [':] przezroczysty; Wirr|warr ['.:] zamieszanie; Ka-tarrh t' katar (wygłos).



Przedni brzeg języka dotyka dolnych siekaczy. Tylny grzbiet języka tworzy z podniebieniem miękkim podłużny rowek, w którym języczek realizuje przerywane zwarcie. Tylna część podniebienia miękkiego za-myka dostęp do jamy nosowej. Struny głosowe drgają. Jest to dźwięczna uwularno-postdorsalna spółgłoska wibracyjna. Występuje szczególnie na pograniczu niemiecko-francuskim. Jest realizowana w tych samych syla-bach co [r]. Wymowę przykładów z przedniojęzykowym [r] trzeba za-mienić na równoprawne języczkowe / uwularne [], które w języku pol-skim jest artykułowane bardzo rzadko.

2.5.5.6. Koartykulacja

W mowie nie realizuje się każdej głoski osobno, lecz następuje na-kładanie się na siebie ruchów artykulacyjnych sąsiadujących ze sobą gło-sek. Na przykład przy realizacji spółgłoski [n] wargi nie biorą udziału.

Podczas artykulacji [n] w mowie wargi już przyjmują odpowiednią dla danej samogłoski pozycję: przy artykulacji [i] wargi będą rozciągnięte i spłaszczone, np. przy nie [:] ‘nigdy’, a przy [o], np. Note [:] ‘ocena’

zaokrąglone i odsunięte od zębów. To zaokrąglenie warg trwa jeszcze w początkowej fazie realizacji [t] w Note ‘ocena, nuta’. W zrealizowa-nym głosowo i zapisazrealizowa-nym na taśmie magnetofonowej wyrazie nicht [] nie można ustalić granicy między [n] a [], co dowodzi wzajemne-go nakładania się ruchów artykulacyjnych.

Miejsce artykulacji spółgłosek zależy od sąsiedniej samogłoski. W są-siedztwie samogłosek przednich, na przykład dla [t] w Tier ‘zwierzę’, miejscem artykulacji są przednie siekacze, a w sąsiedztwie tylnych samo-głosek, np. w Tuch ‘sukno’, miejsce artykulacji to dziąsła. Także i realiza-cja dźwiękowa spółgłosek dźwięcznych zależy od ich otoczenia przez sa-mogłoski, spółgłoski półotwarte lub bezdźwięczne spółgłoski zwarto- -wybuchowe lub szczelinowe. Na przykład dźwięczna spółgłoska [d] jest realizowana w absolutnym nagłosie wypowiedzi jako spółgłoska częścio-wo lub nawet całkowicie ubezdźwięczniona:

Das Haus ist neu.

[ '  ']

Dom jest nowy.

Po przerwie w mowie, np. po przecinku, następuje ubezdźwięcznienie:

Du weißt, dass er das gemacht hat.

[ ' || d :^  ' ]

Ty wiesz, że on to zrobił.

Dass [d] występuje po przerwie, oznaczonej dwoma pionowymi kreskami, a [] w ['] po bezdźwięcznym [s] w das [d].

Koartykulacja to wzajemne, płynne przenikanie się realizacji głosek w wypo-wiedzi.

2.5.5.7. Asymilacja

Asymilacja / upodobnienie nie występuje w realizacji fonetycznej, ponieważ w niej wykorzystywane są istniejące warianty artykulacyjne głosek. O asymilacji mówić można sensownie jedynie przy różnicy zapisu ortograficznego i reali-zacji fonetycznej.

Asymilacja ujawnia różnicę między zapisem ortograficznym głoski a realizacją fonetyczną tego zapisu w słowoformie lub w wypowiedzi.

Wyróżnia się asymilację postępową / progresywną i wsteczną / regre-sywną.

Jeżeli ortograficzna spółgłoska przystosowuje się fonetycznie do głoski następ-nej, to jest to asymilacja postępowa.

W języku polskim piszemy w wyrazie prośba <ś> [], a wymawiamy

<ź> [], czyli <ś> przystosowuje się do dźwięczności [b].

Jeżeli ortograficzna spółgłoska przystosowuje się fonetycznie do głoski poprze-dzającej, to jest to asymilacja wsteczna.

Na przykład w języku polskim <rz> [] w wyrazie poprzeć wymawia się bezdźwięcznie [], czyli <rz> przystosowuje się pod względem dźwięczności do poprzedzającego je bezdźwięcznego <p>.

W języku niemieckim następuje utrata dźwięczności pod wpływem poprzedzającej bezdźwięcznej spółgłoski:

Fußball [':] piłka nożna; Krach [k] trzask, hałas.

W języku niemieckim nie wymawia się <e> w słowoformach kończą-cych się na <en> po spółgłoskach zwartych i szczelinowych z wyjątkiem szczelinowego <r> []. <N> przystosowuje się po [p] i [b] lub [k] i []

do miejsca i organu artykulacji poprzedzającej spółgłoski, czyli w zakoń-czeniu wyrazu wymawia się zamiast <en> [m] po [p] i [b], a po [k] i []

[]. [] i [] są szczytami sylaby:

La|ppen ['.] szmatka; le|ben [':.] żyć, le|gen [':.] kłaść; le|cken ['.] lizać,

O|fen [':.] piec; ma|chen ['.] robić; rie|chen [':.] wąchać.

Wyjątki: <en> realizuje się jako [] po literach <r>, <rr> wymawianych jako szczelinowe [], przedniojęzykowe [] lub języczkowe [], a także po samogłoskach i dyftongach i po spółgłoskach noso-wych [m], [n] i []:

fahren [':] jechać; Karren ['^] taczka, bauen ['] budować; brühen [':] naparzyć,

atmen [':] oddychać; kennen ['] znać; bangen ['] trwo-żyć się.