2 Jednostki strony dźwiękowej języka
2.5. Artykulacja głosek
2.5.1. Samogłoski
2.5.1.0. Terminologia opisu
Przy artykulacji samogłosek języka polskiego i niemieckiego grzbiet ję-zyka na całej swej długości nie dotyka podniebienia, ani nie tworzy z nim szczeliny, ani zwarcia i dlatego samogłoski nazywa się głoskami otwar-tymi (offene Laute).
Stopień otwarcia głoski mierzy się odstępem zębów szczęki dolnej od zębów nieruchomej szczęki górnej. Odstęp ten równa się odległości grzbietu języka, czyli jego przedniej, środkowej lub tylnej części, od podniebienia. Ten odstęp nazywa się otwartością samogłoski (Kieferwinkel / Zahnreihenabstand).
Maksymalna otwartość niemieckiej samogłoski to 25 mm, minimalna otwartość zaś to 10 mm. (Krech et al. 1982: 36). W języku niemieckim maksymalnie otwarta jest samogłoska [a], minimalnie otwarta jest samo-głoska przedniojęzyukowa [i] i tylnojęzykowa [u]. Przy opisie stopnia otwarcia jamy ustnej będą podawane wartości nie w mm, lecz pośrednie, zaczynając od jej największego do najmniejszego otwarcia.
Samogłoski realizowane poprzez podniesienie się:
1. przedniej części grzbietu języka ku podniebieniu twardemu są nazywane samogłoskami przedniojęzykowymi (Vorderzungenvokale),
2. środkowej części grzbietu języka ku środkowi podniebienia są nazywane samogłoskami neutralnymi / średnimi / środkowymi (Mittelzungenvokale), 3. tylnej części grzbietu języka ku podniebieniu miękkiemu są nazywane
samo-głoskami tylnojęzykowymi (Hinterzungenvokale).
Podział samogłosek na podstawie ich otwarcia graficznie przedstawia się za pomocą schematu wokalicznego, którego linie uwydatniają podział samogłosek. Schemat wokaliczny wraz z wpisanymi samogłoskami w zna-czącym stopniu ułatwia nie tylko opis artykulacji każdej samogłoski rdzen-nie rdzen-niemieckiej, lecz także samogłosek zapożyczonych z innych języków, szczególnie z języka francuskiego. Porównanie schematów wokalicznych języka niemieckiego i polskiego uwidacznia nie tylko ilość samogłosek w obydwu językach, lecz także i różnice w artykulacji podobnych samogło-sek.
W powyższym schemacie liniami połączono samogłoski o najniższym położeniu przedniej i tylnej części grzbietu języka z ich najwyższym poło-żeniem. Linie poziome dzielą samogłoski na niskie, średnie i wysokie.
W poniższy schemat wokaliczny wpisano wszystkie samogłoski wy-stępujące w języku niemieckim. Samogłoski w nawiasach okrągłych to samogłoski nosowe oznakowane za pomocą znaku diakrytycznego []
nad samogłoską, np.[o]. Samogłoski nosowe są realizowana w slowo-formach zapożyczonych z języka francuskiego.
podniebienie
[i] [y] [u]
[ı] [ʏ] [ʊ]
[e] [ø] [o] ([o])
[ɛ] ([ɛ ]) [] ([]) [ə] [ɔ]
[ɛ:] [ɐ]
[a] [a:] ([ ])
2.5. Art
Z lewej zewnętrznej strony schematu wokalicznego wpisano samo-głoski od [ɛ:], ([ɛ ]) do [i] realizowane przy rozchyleniu i spłaszczeniu warg, a z lewej wewnętrznej strony samogłoski od [], ([]) do [y] wy-mawiane z zaokrągleniem warg i odsunięciem warg od zębów podobnym do odpowiednich samogłosek od [ɔ], ([o]) do [u] wpisanych z prawej zewnętrznej strony tego schematu.
Rozchylenie i spłaszczenie warg względnie ich zaokrąglenie wzrasta wraz ze stopniem podniesienia grzbietu języka ku podniebieniu. Wraz z podnoszeniem się odpowiedniej części grzbietu języka zmniejsza się też otwarcie jamy ustnej, tzn. otwartość samogłoski.
Samogłoski polskie zostały wpisane także w schemat wokaliczny, którego linie boczne mają to samo znaczenie jak w schemacie wokalicz-nym języka niemieckiego. Linie poziome dzielą samogłoski także na ni-skie, średnie i wysokie.
Podniebienie
[i] [] [u]
[] [ɛ ] [ɔ] [ɔ ]
[a]
Język polski i niemiecki różnią się zasadniczo pod względem ilości samogłosek. W języku niemieckim mamy 17 samogłosek rdzennie nie-mieckich i cztery samogłoski realizowane tylko w wyrazach obcych. Za-znaczono je w schemacie poprzez okrągłe nawiasy. W języku polskim mamy tylko 8 samogłosek. Samogłoski polskie różnią się jakościowo od samogłosek niemieckich. Porównanie opisu artykulacji każdej samogłoski niemieckiej z podobnym opisem polskiej samogłoski unaocznia umiej-scowienie jej w schematach wokalicznych. Dlatego przy opisie samogło-sek niemieckich i porównaniach z polskimi samogłoskami trzeba koniecz-nie posługiwać się obydwoma schematami.
Przy opisie każdej samogłoski podaje się:
1. układ warg,
2. dokładne położenie języka, 3. pozycję podniebienia miękkiego, 4. układ strun głosowych,
5. względne napięcie muskulatury głosowej.
Muskulatura głosowa jest napięta przy wszystkich samogłoskach. Dla odróżnienia używa się w fonetyce jednakże określeń względnych.
Samogłoski o słabszym napięciu muskulatury głosowej określa się jako niena-pięte (ungespannte / offene Vokale), samogłoski zaś o silnym jej napięciu jako samogłoski napięte (gespannte / geschlossene Vokale).
Przy poprawnej realizacji niemieckich samogłosek napiętych czuje się wyraźnie napięcie muskulatury nasady, np. mięśni policzkowych.
W realizacji samogłosek niemieckich ważną rolę spełnia ich iloczas (Quantität). Zobacz opisy samogłosek wraz z przykładami ich realizacji!
Iloczas to różnica czasu trwania samogłosek umożliwiająca tworzenie i odróż-nianie form wyrazowych i ich znaczenia.
Iloczas samogłosek w transkrypcji fonetycznej jest zaznaczony za po-mocą kropek po samogłosce. Jedna kropka po samogłosce sygnalizuje sa-mogłoski półdługie, np. [], dwukropek – sasa-mogłoski długie, np. [o:].
Samogłoski krótkie nie są oznakowane. W języku niemieckim iloczas ma w wymowie funkcję dystynktywną / odróżniającą wyrazy, np. Ofen [':]
‘piec’ i ['] offen ‘otwarty’. Język polski takiej funkcji nie posiada.
Główny akcent wyrazowy jest zaznaczony znakiem ['] przed samogłoską ak-centowaną, na przykład Danke! ['] dziękuję, akcent poboczny zaś zna-kiem [] przed samogłoską, na przykład Universität [':] uniwersytet.
Dotychczas akcent stawiano przed sylaby akcentowaną. Z tego zrezy-gnowano w „Deutsches Aussprachewörterbuch“ Krech et. al. w 2009 roku.
Ze względów dydaktycznych zaznaczono akcent także w wyrazach jedno-sylabowych, gdyż nie wszystkie wyrazy jednosylabowe są akcentowane.
Pionowa kreska „|” wskazuje w ortograficznym zapisie wyrazów na naturalne granice sylab. Dzielenie ortograficzne wyrazu, na przykład Mut-ter nie odpowiada naturalnej sylabie.
W transkrypcji fonetycznej granice sylab oznacza się za pomocą kropki mię-dzy sylabami.
le|gen [l'e:.g] kłaść; mö|gen [m':.] móc; sa|gen [':.] powiedzieć.
Indeks górny spółgłoski [] oznacza osłabienie spółgłoski []. Podobnie i indeks górny samogłoski [] wskazuje na osłabienie samogłoski [].
Kółeczko pod lub nad znakiem transkrypcyjnym sygnalizuje czę-ściowe lub nawet całkowite ubezdźwięcznienie następujących spółgłosek dźwięcznych:
[], [], [], [], [] i [].
Pionowa kreseczka nad lub pod znakiem transkrypcyjnym sygnalizu-je sylabiczność / szczyt sylaby następujących spółgłosek:
[], [n], [], [].
Niesylabiczność samogłoski oznacza się za pomocą znaku [ ] pod samogłoską:
Bau ['] budowla; Bein ['] noga; neu ['] nowy.
W transkrypcji fonetycznej zgodnie z najnowszym opracowaniem słow-nika wymowy niemieckiej autorstwa Krech et al. z r. 2009 uwzględniono wymowę używaną w oficjalnych wystąpieniach publicznych i oczekiwa-ną w standardowej realizacji języka niemieckiego.
2.5.1.1. Artykulacja samogłosek [a]
Wargi zachowują się pasywnie. Koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy. Język obniża się. Jest to samogłoska o największej otwartości.
Tylna część podniebienia miękkiego zamyka jamę nosową. Struny gło-sowe drgają. Jest to głoska nienapięta. Nie różni się ona audytywnie od polskiej głoski [a], ale jest krócej wymawiana i ściślej łączy się z poprze-dzającą spółgłoską. Jest ona realizowana np. w:
Danke! ['] dziękuję!; bald ['] wkrótce; Wald ['] las; Klasse [']
klasa; Wasser ['] woda.
[a:]
Ta samogłoska według Krech et al. (2009: 60) różni się od [a] jedynie swoją długością. Różnica długości służy w języku niemieckim do odróż-nienia znaczenia wyrazów w mowie, np. Staat [':] ‘państwo’ od Stadt ['] ‘miasto’. Ta samogłoska jest realizowana np. w:
Aal [':] węgorz; Saal [':] sala; fragen [':] pytać; Kragen [':] koł-nierz; sagen [':] powiedzieć.
]
Ta samogłoska jest artykułowana podobnie jak niemieckie [:] z tym, że jest tylnojęzykowa, napięta i powietrze fonacyjne przechodzi także przez nos. Jest to więc samogłoska nosowa, która jest wymawiana w prze-jętych wyrazach francuskich, często w przeprze-jętych imionach własnych. Je-żeli jest akcentowana, to jest długa, nieakcentowana – krótka:
Jean [' :]; Adam [ d' :]; Le Mans [l m' :] miasto we Francji;
Cancan [k k' :] kankan; Ensamble [ s' :bl] zespół; Pendant [p d' :] pendant.
[:]
Wargi zachowują się pasywnie. Koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy. Przód języka podnosi się nieznacznie ku podniebieniu twarde-mu. Jej otwartość jest mniejsza niż przy [a], ale większa niż przy [].
Tylna część podniebienia miękkiego jest podniesiona. Jest to więc samo-głoska ustna, dźwięczna, nienapięta i długa. Od polskiego [] różni się większą otwartością, a przede wszystkim dłuższym czasem trwania, czyli iloczasem:
Ära ['::] era; Ähre [':] kłos; Bär [':] niedźwiedź; jäh [':] nagły; Präsens [':] czas teraźniejszy w polskiej tradycji gramatycznej; Gerät [':] przy-rząd, sprzęt; gemäß [':] stosowny, odpowiedni.
[]
Wargi są lekko rozchylone i spłaszczone. Koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy. Przód języka podnosi się ku podniebieniu twardemu.
Jej otwartość jest mniejsza niż przy [:], ale większa niż przy [e]. Tylna część podniebienia miękkiego jest podniesiona. Jest to więc samogłoska ustna, dźwięczna, nienapięta. Audytywnie nie różni się od polskiego [], np. w wyrazie zero:
Denken [] myślenie; Ende ['] koniec; elf ['lf] jedenaście; Herbst ['] jesień.
( ])
Ta samogłoska jest realizowana w języku niemieckim tylko w wyra-zach pochodzenia obcego. Jest ona artykułowana podobnie jak [], ale tylna część podniebienia miękkiego jest opuszczona i dlatego jama no-sowa jest dodatkowym rezonatorem. W języku polskim jest reprezento-wana przez literę <ę>, w języku francuskim jest samogłoską krótką lub długą w zależności od akcentu:
Fin de siècle [f' '] koniec (wieku XIX); Germain [m' :]; Saint [s' :] święty.
[e]
Wargi są bardziej rozciągnięte i spłaszczone niż przy []. Koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy. Przód języka podnosi się ku podniebieniu twardemu. Jej otwartość jest mniejsza niż u [], ale większa niż u []. Tyl-na część podniebienia miękkiego zamyka jamę nosową, a więc jest to sa-mogłoska oralna. Struny głosowe wibrują. Muskulatura nasady jest silnie napięta. Ta samogłoska różni się znacznie od realizacji polskiej litery <e>
napiętością muskulatury nasady, silniejszym rozciągnięciem i spłaszcze-niem warg oraz iloczasem.
[e] to samogłoska długa w sylabie akcentowanej, krótka w sylabie nie-akcentowanej:
Beet [':] grządka; Reh [':] sarna; Weh [v':] ból; zehn [':] dziesięć;
Meteorologie [m':] meteorologia; Geologie [':] geologia.
[]
Wargi są jeszcze bardziej spłaszczone i rozchylone aniżeli przy [].
Koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy. Przód grzbietu języka pod-nosi się ku przedniej części podniebienia twardego. Otwartość tej samo-głoski jest mniejsza niż przy [], ale większa od []. Jama nosowa jest zamknięta. Struny głosowe drgają. Jest to samogłoska nienapięta. Różni się ona od polskiej samogłoski [], ortograficznie zapisanej jako <y>, swoją artykulacją. W języku polskim organem artykulacyjnym jest śro-dek grzbietu języka, który podnosi się ku środkowi podniebienia. Ta nie-miecka samogłoska jest realizowana np. w:
Bitte! ['ə] Proszę!; Mitte ['ə] środek; Tisch [t'] stół.
[i]
Wargi są najmocniej rozchylone i spłaszczone. Koniuszek języka do-tyka dolnych siekaczy. Przód języka jest uniesiony ku podniebieniu
twardemu. [i] jest najmniej otwartą samogłoską. Tylna część podniebie-nia miękkiego zamyka dostęp do jamy nosowej. Jest to samogłoska dźwięczna i napięta. Różni się ona od polskiego [i] silnym napięciem muskulatury nasady, mniejszą otwartością i iloczasem. W sylabie akcen-towanej jest długa, w nieakcenakcen-towanej krótka:
Berlin [':]; Liebe [l'i:bə] miłość; Krieg ['i:] wojna;
vibrieren [':] wibrować; vielleicht ['] (być) może.
[]
Ta samogłoska różni się od niemieckiej samogłoski [] poprzez lek-kie zaokrąglenie i odsunięcie warg od zębów:
Löffel [l'f] łyżka; können [k'n] móc; öffnen ['] otwierać.
[]
Ta samogłoska różni się od polskiej wymowy samogłoski [], zapisa-nej ortograficznie jako <ę>, przez lekkie zaokrąglenie i odsunięcie warg od zębów. Jest realizowana w wyrazach pochodzenia francuskiego:
Verdun [vd':]; Melun [ml':], Lumbres [l':b()] nazwy miast.
[]
Ta samogłoska różni się od niemieckiego [] przez zaokrąglenie i od-sunięcie warg od zębów, które jest silniejsze w porównaniu z [].
W wymowie różni się znacznie od polskiej wymowy głoski [] silnym napięciem muskulatury nasady, zaokrągleniem warg, mniejszą otwarto-ścią i iloczasem. W sylabie akcentowanej jest długa:
lö|sen [l':z] rozwiąz(yw)ać; Öl [':] olej; schön [':] pięknie.
W nieakcentowanych sylabach wyrazów pochodzenia obcego jest krótka:
Föderation [s':], federacja; Ökonomie [':] ekonomia; Ödem [':] obrzęk; Ökologie [':] ekologia.
[]
Ta samogłoska różni się od niemieckiego [] przez silniejsze niż przy [] zaokrąglenie i odsunięcie warg od zębów. Jest krótka i nienapięta.
Różni się ona od polskiej wymowy samogłoski [], zapisanej ortograficz-nie jako <y>, zaokrągleortograficz-niem i wysunięciem do przodu warg oraz realizacją
jako samogłoska przedniojęzykowa. Polskie [] jest samogłoską środkowo-językową:
füllen ['] napełniać; Küsse [k'] pocałunki; pünktlich ['] punktualnie.
[y]
Ta samogłoska różni się od niemieckiego [] przez najsilniejsze za-okrąglenie i odsunięcie warg od zębów. W akcentowanych sylabach jest długa, w nieakcentowanych krótka. Od artykulacji polskiej samogłoski [i] różni się nieco mniejszą otwartością, zaokrągleniem i odsunięciem warg od zębów, silną napiętością muskulatury nasady i iloczasem:
Bücher ['y:] książki; kühn [k'y:n] śmiały; Lüge ['y:] kłamstwo;
amüsieren [':] ubawić; Büro [':] biuro; parfümieren [':]
naperfumować.
[]
Wargi są lekko zaokrąglone i odsunięte od zębów. Koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy. Tył języka podnosi się ku podniebieniu mięk-kiemu, którego tylna część zamyka dostęp do jamy nosowej. Jest ona mniej otwarta niż [], a bardziej otwarta niż []. Struny głosowe drgają.
Jest samogłoską nienapiętą. Audytywnie różni się nieznacznie od pol-skiej samogłoski [], zapisanej ortograficznie jako <o>. Niemieckie []
łączy się ściślej z poprzedzającą spółgłoską:
Block ['] blok; Loch [l'] dziura; Rock ['] spódnica; noch [] jeszcze;
Woche ['] tydzień.
[]
Wargi są silniej zaokrąglone i bardziej odsunięte od zębów aniżeli przy []. Koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy. Tylna część języka pod-nosi się wyżej ku podniebieniu miękkiemu niż przy []. [o] jest jednak bardziej otwarte niż []. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka jamę nosową, struny głosowe drgają. Jest to w odróżnieniu od [] samogłoska napięta. Od polskiego [] różni się silną napiętością muskulatury nasady, mniejszą otwartością i iloczasem. W sylabach akcentowanych [] jest dłu-gie, w nieakcentowanych krótkie:
Pole [':] Polak; Kohle [':] węgiel; loben [':bm] chwalić;
polonisieren [':] polonizować; produktiv [':] produktywny;
Vokal [':], samogłoska; Poet [':] poeta.
[o]
Ta samogłoska jest wymawiana tak jak niemieckie [o], ale podniebienie miękkie jest opuszczone i dlatego jama nosowa jest dodatkowym rezonato-rem. Występuje ona w zapożyczonych z języka francuskiego wyrazach.
Akcentowana jest długa, nieakcentowana zaś krótka:
Chanson [':] pieśń trubadurów i trawerów, bonmot [':] dowcipna uwaga, zręczne powiedzenie, pardon [':] (także: [']) przepraszam.
[]
Wargi są jeszcze bardziej zaokrąglone i odsunięte od zębów niż przy []. Koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy. Tylna część języka pod-nosi się wyżej ku podniebieniu miękkiemu niż przy []. [] jest jednak bardziej otwarte niż []. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka jamę nosową, struny głosowe drgają. Jest to w odróżnieniu od [] samogłoska nienapięta. Różni się ona od polskiej wymowy litery <u> silniejszym za-okrągleniem warg, mniejszą otwartością i ścisłym połączeniem z poprze-dzającą spółgłoską. W sylabach akcentowanych i nieakcentowanych jest zawsze krótka:
Mutter ['] matka; Lust ['] ochota; Trunk ['] trunek.
[]
Zaokrąglenie warg i odsunięcie ich od zębów jest największe. Koniu-szek języka dotyka dolnych siekaczy. Tylna część języka podnosi się naj-wyżej ku podniebieniu miękkiemu. Jest najmniej otwartą samogłoską tyl-nojęzykową. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka jamę nosową, struny głosowe drgają. Jest to w odróżnieniu od [] samogłoska napięta.
Do polskiej wymowy litery <u> w porównaniu z niemieckim [u] dochodzi silne napięcie muskulatury nasady, mniejsze otwarcie i różnice w ilocza-sie. W sylabach akcentowanych [] jest długie, a w nieakcentowanych krótkie:
Kuh [':] krowa; Kuchen [':] placek; Uhr ['u:] zegar;
Universität [':] uniwersytet; Musik [':] muzyka; Union ['o:] unia.
[]
Wargi nie biorą udziału w artykulacji. Koniuszek języka dotyka dol-nych siekaczy. Środkowa część języka podnosi się nieznacznie ku środ-kowi podniebienia. Jest mniej otwarta niż [], ale bardziej otwarta niż [].
Tylna część podniebienia miękkiego zamyka jamę nosową, struny głosowe drgają. Jest to samogłoska nienapięta, krótka i występuje tylko w sylabach nieakcentowanych. Ulega dalszej redukcji po samogłoskach długich, co oznakowane jest mniejszą czcionką i indeksem górnym. Nie występuje w języku polskim:
erleben [':] przeży(wa)ć; Mutter ['] matka; Butter ['] masło;
für [:] dla; mehr [m':] więcej; Uhr [':] zegar (redukcja []).
[]
Wargi nie biorą udziału w artykulacji. Koniuszek języka dotyka dol-nych siekaczy. Środkowa część języka podnosi się wyżej ku środkowi podniebienia niż przy [], ale znacznie niżej niż przy realizacji polskiej głoski [], ortograficznie zapisanej jako <y>. Jej otwartość jest podobna do [] lub []. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka jamę noso-wą, struny głosowe drgają. Jest to samogłoska nienapięta, krótka i wystę-puje tylko w sylabach nieakcentowanych. Różni się ona od polskiego []
głównie mniejszą napiętością muskulatury i większą otwartością. [] jest realizowana:
1. w nieakcentowanych przedrostkach / prefiksach <be- i ge->:
Beginn ['] początek; Gefahr [':] niebezpieczeństwo;
2. w nieakcentowanych sylabach w wygłosie:
Hilfe [h'] pomoc; er rettete [: '] ratował.
2.5.1.2. Wspólne cechy artykulacyjne samogłosek Przy artykulacji wszystkich samogłosek niemieckich:
1. Koniuszek języka dotyka zawsze dolnych siekaczy.
2. Podniebienie miękkie z wyjątkiem głosek obcojęzycznych podanych w schemacie wokalicznym w okrągłych nawiasach jest podniesione, a więc wszystkie rdzenne samogłoski niemieckie są samogłoskami ust-nymi / oralust-nymi.
3. Wszystkie samogłoski są dźwięczne, czyli struny głosowe przy ich re-alizacji drgają periodycznie. Samogłoski są realizowane bezdźwięcznie jedynie podczas szeptu.
4. Wszystkie samogłoski są głoskami otwartymi.
5. Wszystkie niemieckie samogłoski nienapięte są krótkie i łączą się ści-ślej z poprzedzającymi spółgłoskami niż w języku polskim.