Doktryna Busha z 2002r. – zwrot w polityce zagranicznej USA

Koncepcja polityki zagranicznej George‘a Busha została ukształtowana na podstawie idei i propozycji Condoleezy Rice, późniejszego doradcy prezydenta ds.

bezpieczeństwa narodowego, która jeszcze w trakcie kampanii wyborczej na łamach

„Foreign Affairs‖ przedstawiła główne założenia polityki według przedstawiciela Partii Republikańskiej. Jak wcześniej zostało odnotowane, interes narodowy leżał w centrum zainteresowania administracji Busha. Jej główne punkty to:

 Użycie sił amerykańskich dla zaprezentowania potęgi USA na świecie i zapobieżenia zagrożeniom, w razie braku efektów tych działań – walka w obronie interesów Ameryki;

 Reforma sił zbrojnych – dla zapobiegania wrogim działaniom, ze strony państw tj. Korea Północna czy Chiny, a jednocześnie dla sprawniejszego przeprowadzania interwencji zbrojnych ( RMA –Revolution in Military Affairs, reforma strukturalna);

 Poszerzanie wolnego i rynku i stabilizacja międzynarodowego systemu walutowego, mające na celu promocję wzrostu gospodarczego i politycznej otwartości;

 Odnowienie więzi z sojusznikami podzielającymi amerykańskie, uniwersalne dla wszystkich wartości, mogących i chcących partycypować w kosztach promowania demokracji, wolności i prosperity;

 Współpraca z mocarstwami, szczególnie z Rosją i Chinami;

 Stanowcza reakcja na zagrożenie ze strony państw zbójeckich, potencjalnych mateczników terroryzmu i rozwoju broni masowego rażenia – Iraku, Iranu i Korei Północnej

27 Dimitri K. Simes, America‘s Imperial Dilemma, ―Foreign Affairs‖ Nov/Dec 2003, Vol.82, Iss. 6 str.91-102.

 Utrzymywanie korzystnej równowagi sił, co ma doprowadzić do stopniowego rozprzestrzeniania się amerykańskich ideałów politycznych²⁸.

Rice bardzo podkreślała niemożliwość oddzielenia od siebie zasad funkcjonowania polityki zagranicznej i czynnika wojskowego – Stany Zjednoczone Ameryki są jedynym na świecie gwarantem stabilności i światowego pokoju, więc potęga militarna USA jest bardzo istotna i nie powinna być w żaden sposób ograniczana²⁹. Jak pisze Grzegorz Nycz w swojej rozprawie doktorskiej, poglądy Condoleezy Rice były ugruntowane w realizmie, uzupełnionym o elementy unilateralizmu, hegemonizmu i nacjonalizmu. Tego typu podejście łączyło frakcję „jastrzębi‖ ze strony Republikanów z ekspertami w dziedzinie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, funkcjonujących w szeregach neokonserwatystów³⁰. W koncepcji Rice widać wpływy poglądów Roberta Kagana i Williama Kristola, przedstawionych w wyżej wspomnianym artykule, propagującym doktrynę „dobrotliwej hegemonii‖ , a także Charlesa Krauthammera, który w okresie wielkiej, postzimnowojennej debaty opowiadał się za unilateralistyczną koncepcją, według której USA jako supermocarstwo dzięki użyciu sił zbrojnych za granicą samodzielnej decyduje w kwestiach wojny i pokoju³¹.

W praktyce pierwsze miesiące urzędowania George‘a W. Busha nie przyniosły większej konkretyzacji założeń amerykańskiej polityki zagranicznej – działania republikańskiego prezydenta były zgodne z koncepcją jego doradcy ds. bezpieczeństwa narodowego, nakłaniającą do porzucania niewygodnych umów i sojuszy. Stany Zjednoczone w tym okresie wycofały się z traktatu ABM z 1972, aby umożliwić sobie realizację projektu National Missile Defense , nie dopuściły do urzeczywistnienia się postanowień Protokołu z Kioto oraz nie pozwoliły na utworzenie Międzynarodowego Trybunału Karnego³². Dopiero atak terrorystyczny z 11 września 2001 r. zaimplikował rozpoczęcie działań uskuteczniających wcześniej określone cele, co przyspieszyło zwrot Ameryki w kierunku unilateralnych zachowań. Wyraźnie to widać na przykładzie podjętych akcji zbrojnych, gdzie nie chodziło już o uzyskanie politycznego mandatu ze strony innych państw, ale o skuteczne działania jednostronne.

28 Condoleeza Rice, Promoting the National Interest, ―Foreign Affairs‖, Jan/Feb 2000, vol. 79, No. 1.

29 Ibidem.

30 Grzegorz Nycz, Pomiędzy perswazją a interwencją. Amerykańska polityka krzewienia demokracji po 1989r., Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ, Kraków 2009 str. 273.

31 Ch. Krauthammer, The Unipolar Moment, ―Foreign Affairs‖ America and the World 1990/91.

32 Szerzej: Jadwiga Kiwerska, Neokonserwatywna polityka George'a W. Busha. Założenia, realizacja i skutki, Instytut Zachodni nr 38/2005 str. 22-23, Michael Hirsh, Bush and the World, „Foreign Affairs‖

Sep/Oct 2002, Vol. 81, Issue 5, str. 18-43.

Tendencje unilateralne wyraźnie widoczne są w założeniach i treści tzw.

„Doktryny Busha‖ czyli Narodowej Strategii Bezpieczeństwa z 2002, gdzie wyraźnie określono cele polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Dokument ten był wypadkową następujących, kluczowych wypowiedzi prezydenta George‘a W. Busha:

 Przemówienie w Kongresie z 20 września 2001r.

 Orędzie o stanie państwa ze stycznia 2002r.

 Przemówienie w West Point z 1 czerwca 2001r³³.

Podczas przemówienia w Kongresie Bush ogłosił walkę z terroryzmem priorytetową misją Stanów Zjednoczonych . Wtedy, oprócz wezwania do przyłączenia się do walki, w kierunku innych krajów padło słynne stwierdzenie: „Jesteście z nami albo jesteście z terrorystami‖. Jako główne instrumenty wykorzystywane w działaniach antyterrorystycznych, Bush wymieniał środki dyplomatyczne, akcje militarne, tajne operacje, zwalczanie nielegalnych źródeł finansowania terroryzmu i walka z państwami wspierającymi terroryzm³⁴. Bezpośrednim skutkiem była operacja Enduring Freedom, rozpoczęta w Afganistanie 7 października 2001r., w tym przypadku potwierdzona mandatem Rady Bezpieczeństwa ONZ i wsparciem ze strony Sojuszu Atlantyckiego – jak od tej pory, był to ostatni przypadek multilateralnego działania USA, które zostały wsparte przez 55 państw.

Dalsze rozwinięcie swojej strategii George Bush zaprezentował w West Point w czerwcu 2002 r., kiedy ostrzegał przed groźba użycia broni masowego rażenia przez któreś z państw zbójeckich, możliwość przechwycenia jej przez terrorystów, i konieczność wyprzedzającej reakcji Stanów Zjednoczonych. Słowo „prewencja‖ było kluczowe w wywodzie prezydent. Bush uznał dotychczasowe środki za niewystarczające, jedynie słusznym było aktywne przeciwdziałanie, traktowane w kategoriach samoobrony. Głównym źródłem zagrożenia była radykalizacja organizacji

33 Address to a Joint Session of Congress and the American People, Washington D.C., September 20,2001, http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2001/09/print/20010920-8.html (1.11.2010); President Delivers State of the Union Address The President's State of the Union Address ,The United States Capitol, January 29, 2002, Washington, D.C.

http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2002/01/20020129-11.html, (1.11.2010) G.W. Bush, ,Speech at West Point, New York, June 1, 2002,

http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2002/06/20020601-3.html ( 1.11.2010.)

34 Address to a Joint Session….

terrorystycznych, związanych z państwami – sponsorami rozwijającymi programy pozyskiwania broni masowego rażenia. Według Busha wojna z terrorem była wojną całego świata, w trakcie której należy współpracować z innymi państwami, a Stany Zjednoczone podejmują się pełnić funkcję przywódcy ze względu na swój potencjał i interesy, aczkolwiek zastrzegają sobie w razie potrzeby podjęcie akcji indywidualnej³⁵.

National Security Strategy Busha została ogłoszona prawie rok po rozpoczęciu interwencji w Afganistanie, we wrześniu 2002 r. i była rozwinięciem treści zaprezentowanych wyżej przemówień. Składała się z dziewięciu części: 1) przegląd międzynarodowej strategii USA, 2) działalność na rzecz promocji demokratycznych wartości, 3) wzmocnienie sojuszu dla wspólnego przeciwdziałania globalnemu terroryzmowi i zapobiegania ewentualnym atakom na USA i ich przyjaciół, 4) współpraca na rzecz rozwiązywania konfliktów regionalnych, 5) obrona przed użyciem broni masowego rażenia przeciwko USA i ich sojusznikom, 6) zapoczątkowanie nowej ery globalnego rozwoju ekonomicznego poprzez wolny handel i przemiany wolnorynkowe, 7) pomoc w budowie otwartych, demokratycznych społeczeństw poprzez wspieranie demokracji, 8) utworzenie programów współpracy z innymi silnymi państwami, 9) przemiany i reorganizacja w amerykańskich instytucjach bezpieczeństwa pod kątem wyzwań i zagrożeń XXI w³⁶. Powyższe założenia powinny zostać zrealizowane za pomocą czterech głównych instrumentów polityki zagranicznej:

1. Uderzenie wyprzedzające, 2. Dominację wojskową³⁷,

3. „Nowy multilateralizm‖ oparty zarówno o dotychczasowe sojusze i międzynarodowe instytucje jak i o „koalicje dobrej woli‖ ( coalition of the willing) – tworzone w razie potrzeby i konieczności,

4. Eksport demokracji³⁸

35 G.W. Bush, ,Speech at West Point...

36 G.W, Bush, The National Security Strategy of the United States of America, The White House, September 17, 2002 [w:] Łukasz Wordliczek, U.S. Foreign Policy: Procedure and Substance, Basic American Documents edited by Andrzej Mania, Jagiellonian University Press, Kraków 2005, str. 36-39.

37 Militarne wzmocnienie USA było postulowane już w 1992 r. przez Paula Wolfowitza – tzw. „doktryna Wolfowitza‖, ale wtedy propozycje odrzucono ze względu na postzimnowojenny klimat polityczny przewidujący redukcję zbrojeń. Szerzej: Patrick E. Tyler, U.S. Strategy Plan Calls for Insuring No Rivals Develop A One-Superpower World, ―The New York Times‖ , March 8, 1992,

http://work.colum.edu/~amiller/wolfowitz1992.htm ( 10.11.2010. ), Elliot A. Cohen, Defending America in the Twenty-first Century, ―Foreign Affairs‖ Nov/Dec 2000, Vol.79, Iss.6.

Celem o najwyższej wadze jest osiągnięcie światowego pokoju poprzez walkę z terroryzmem i różnego pokroju tyranami, dążącymi do zdobycia broni masowego rażenia . Dokument zakłada, ze na każdym państwie leży odpowiedzialność wobec środowiska międzynarodowego , wobec tego istotna jest wspólnota wielkich mocarstw, gdyż jeden kraj nie może walczyć w pojedynkę z tak negatywnymi zjawiskami³⁹.

Clue Strategii było zredefiniowania pojęcia akcji prewencyjnej (preemptive action), ściśle powiązanym z wojną z terroryzmem. Według dokumentu, ponieważ terroryści polegają na aktach terroru i dążą do uzyskania broni masowego rażenia, która będzie stosowana bez żadnego ostrzeżenia, dlatego też Stany Zjednoczone podejmą działania wyprzedzające w celu zapobiegania ewentualnej agresji, gdyż Ameryka nie może być bezczynna wobec narastającego niebezpieczeństwa⁴⁰. Stany Zjednoczone w razie konieczności nie zawahają się podjąć akcji prewencyjnej dla obrony obywateli amerykańskich i granic swojego państwa , jeżeli będzie tego wymagać amerykańska racja stanu i narodowy interes⁴¹. Problem polegał na tym, że autorzy Strategii wyraźnie rozszerzyli znaczenie pojęcie akcji prewencyjnej na preemptive strike czyli działanie uprzedzające, omijając zasadniczy wyznacznik zasadności zastosowania, czyli

„nieuchronnej groźby‖ (imminent attack)⁴². Strategia bowiem przewiduje użycie ataku wyprzedzającego, zanim potencjalne zagrożenie będzie bezpośrednie, nieuchronne i zanim się zmaterializuje⁴³, nawet w sytuacji gdy istnieje niepewność co do miejsca i czasu wrogiego ataku⁴⁴. Kłopot w tym, że działanie uprzedzające, w wypadku Strategii określone na bazie uderzenia prewencyjnego jest sprzeczne z prawem międzynarodowym⁴⁵.

W tym miejscu należy podkreślić kontrowersje w świetle prawa międzynarodowego, jeżeli chodzi o zastosowanie w praktyce preemptive actions.

Przepisy prawa międzynarodowego nie dopuszczały siły w stosunkach

38 Katarzyna Cholewińska, Stosunki bezpieczeństwa w strefie transatlantyckiej po zakończeniu zimnej wojny, Instytut Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UJ, Kraków 2008,, str. 168., również Ł.

Wordliczek , U.S. Foreign Policy…. Str. 36-37.

39 National Security Strategy….

40 Ibidem.

41 National Security Strategy str. 6.

42 Weryfikowalne i niepodważalne dowody nieuchronnej groźby czyli zmaterializowania się zagrożenia w bliższej lub dalszej przyszłości.

43 National Security Strategy, str. 5.

44 Ibidem str.15.

45 Katarzyna Cholewińska, Stosunki bezpieczeństwa w strefie transatlantyckiej… str. 180

międzynarodowych, oprócz dwóch wyjątków: art. 51 Karty ONZ dopuszczał użycie siły tylko w przypadku zbrojnej napaści w celu indywidualnej lub zbiorowej obrony⁴⁶, oraz art. 42 KNZ mówiący o akcji zbrojnej podjętej z ramienia Rady Bezpieczeństwa ONZ w obronie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa Przesłanki wypadków zastosowania działań prewencyjnych, ogłoszone w powyższym dokumencie są dość nieprzejrzyste. Miały zostać poparte zintegrowaniem zdolności wywiadowczych w celu uzyskania precyzyjnych informacji o zagrożeniach, koordynacji działań z sojusznikami dla wspólnej oceny zagrożeń oraz reformą sił zbrojnych dla sprawnego przeprowadzenia skomplikowanych operacji i osiągnięcia zadowalających rezultatów⁴⁷. Dla realizacji tych postulatów utworzono Departament ds. Bezpieczeństwa Publicznego ( Department of Homeland Security), właśnie dla koordynacji działań i procesów decyzyjnych na rzecz bezpieczeństwa⁴⁸. Doktryna Busha przewidywała podjęcie działań prewencyjnych nawet w sytuacji, gdy zagrożenie nie było wystarczająco konkretne, lub był brak jednoznacznie określonych zagrożeń – celem akcji ma być eliminacja niebezpieczeństwa grożącego Ameryce, je przyjaciołom i sojusznikom⁴⁹.

Kolejnym ciekawym elementem Strategii jest określenie rouge states, czyli państw zbójeckich – w V dziale dokumentu tym mianem określa się państwa, które:

 Traktują brutalnie swoich obywateli i roztrwaniają zasoby naturalne dla zaspokojenia korzyści rządzących,

 Nie przestrzegają zasad prawa międzynarodowego, zastraszają swoich sąsiadów i gwałcą zasady międzynarodowych traktatów, którymi są członkami,

 Pracują na rzecz zdobycia broni masowego rażenia i innych zaawansowanych technologii militarnych, dla podkreślenia swoich właściwości ofensywnych,

 Sponsorują terroryzm na świecie,

 Odrzucają podstawowe ludzkie wartości i nienawidzą Stanów Zjednoczonych oraz ich przyjaciół.⁵⁰

46 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo Międzynarodowe, Warszawa 2001, str. 389-391.

47 Katarzyna Cholewińska, Stosunki bezpieczeństwa w strefie transatlantyckiej… str. 171.

48 Szerzej: Homeland Security Act of 2002,

http://www.dhs.gov/xabout/laws/law_regulation_rule_0011.shtm ( 2.11.2010).

49 National Security Strategy…str. 12.

50 National Security Strategy… str. 14. Szerzej o państwach sponsorujących terroryzm w: Nancy E.

Soderberg, The War on Terrorism: Now for the Hard Part, ―American Foreign Policy Interests‖ 2002, str.

101-110.