Rozszerzenie NATO

W drugiej połowie lat 90. Amerykanie nie skrywali już swojego dążenia do utrzymania pozycji światowego lidera, wręcz, jak pokazała to National Security Strategy for a New Century z października 1998 r., chęć zbudowania ładu opartego o działania unilateralne wynikała z troski nie tylko o swoje narodowe interesy, ale również o dobrą kondycję reszty świata. Na drugim biegunie stała Rosja, która po latach prób realizacji bardziej prozachodnich strategii działania dokonała zwrotu „do wewnątrz‖ swojej polityki zagranicznej, wynikającego ze skomplikowanych związków pomiędzy nieudolnością władz rosyjskich w odbudowie i reformowaniu Rosji po zimnej wojnie a niechęcią do niespójnej polityki amerykańskiej w stosunku do Rosji.

Pomimo złej kondycji państwa Rosjanie nadal postrzegali siebie jako kraj wiele znaczący w regionie, wytrwale broniąc swoich dotychczasowych stref wpływu w Europie i w Azji przed amerykańskimi zakusami. Politycy rosyjscy znaleźli się w niewygodnej sytuacji - wbrew twierdzeniom zawartym w dokumentach dotyczących kierunków polityki zagranicznej i bezpieczeństwa nadal postrzegali Stany Zjednoczone jako istotny element, wokół którego definiowana była rosyjska polityka zagraniczna, ze względu właśnie na ingerencje amerykańskie na tradycyjnych dla Rosjan terenach wpływu. Kamieniami milowymi, prowadzącymi do kryzysu stosunków amerykańsko – rosyjskich w 1999r. były amerykańskie starania prowadzące do obniżenia wartości Organizacji Narodów Zjednoczonych w stosunkach międzynarodowych, którą Rosja uważała za gwaranta i instrument bezpieczeństwa zarówno, europejskiego jak i światowego, rozszerzenie NATO o Polskę, Czechy i Węgry, a także przeprowadzenie antyserbskiej operacji na Bałkanach – a Serbowie byli przez Rosjan uważani za „braci – Słowian‖.

Problemem, który dla Rosjan ciągnął się jeszcze za czasów prezydentury George‘a Busha były projekty rozszerzenia NATO i program „Partnerstwo dla Pokoju‖, który

miał być sygnałem dla Rosji, że powiększenie się Sojuszu jest jak najbardziej realne⁹². A przecież jeszcze w czasie pierwszej kadencji Billa Clintona Zbigniew Brzeziński sformułował koncepcję polityki „dwutorowej‖, mającej na celu rozszerzenie NATO na kraje Europy Środkowo – Wschodniej oraz zawarcie specjalnego porozumienia między Rosją a NATO⁹³, co miało doprowadzić do utworzenia dwóch głównych filarów bezpieczeństwa europejskiego: nowych członków NATO – krajów wschodnioeuropejskich oraz strategicznej współpracy Rosji z Sojuszem. Drogą wiodącą do tego miały być próby włączenia Rosji w program „Partnerstwa dla Pokoju‖, co równocześnie uniemożliwiłoby używanie przez rosyjskich polityków argumentów, że Federacja Rosyjska staje się państwem zapomnianym i izolowanym przez kraje zachodnie⁹⁴. Rosja odrzuciła tą propozycję, twierdząc, że nawet indywidualne warunki dla Rosji w ramach „PdP‖ nie zrekompensuje negatywnych skutków rozszerzenia NATO o byłych sojuszników ZSRR dla bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej⁹⁵. Dla Rosji program „PDP‖ był niczym więcej jak podstawą do dalszej ekspansji NATO⁹⁶.

By złagodzić te obawy Stany Zjednoczone chciały zaproponować Rosji propozycje współpracy w ramach rekompensaty za utracone poczucie bezpieczeństwa. Jak pisze Jadwiga Kiwerska, w tym czasie w USA w dyskusji wokół oferty dla Rosji i przyszłej Karty Rosja - NATO wyłoniły się trzy kierunki poglądów na rozszerzenie NATO i związaną z tym pozycję Rosji. Politycy konserwatywni, jako bezkompromisowi zwolennicy poszerzenia Sojuszu, sprzeciwiali się jakimkolwiek próbom porozumień z Rosją, gdyż mogłoby to osłabić zachodni potencjał obronny⁹⁷. Na drugim biegunie znajdowali się przedstawiciele liberalnej lewicy, sprzeciwiający się rozszerzeniu NATO oraz twardemu stanowisku wobec Rosji, gdyż mogło to zaprzepaścić wysiłki na rzecz nieproliferacji broni masowego rażenia⁹⁸. Trzecią stroną był Bill Clinton i jego administracja usiłująca zachować całość NATO, a równocześnie cokolwiek z Rosją

92 NATO Handbook, Brussels - NATO – 2001, str. 65

http://www.nato.int/docu/handbook/2001/hb030101.htm (23.11.2010.)

93 Zbigniew Brzeziński, A Plan for Europe… str. 35-40

94 Julianne Smith, The NATO- Russia Relationship. Defining Moment or Déjà vu? November 2008, CSIS, str. Str. 2-3.

95 Eliza Niemtzow, The OSCE‘s Security Model: Conceptual Confusion and Competing Vision, ―Helsinki Monitor 7‖ No 3, (1996),

96 Ekaterina A. Stepanova, Explaining Russia‘s Dissention on Kosovo, PONARS Policy Memo 57, March 1999, str. 3.

97 Henry Kissinger, NATO: Make It Stronger, Make It Larger, ―The Washington Post‖, January 14, 1997.

98 Stephen Sestanovich, Let‘s End the Cold War – Again, ―The New York Times‖, December 22, 1996.

wynegocjować, jednak bez prawa weta, za to w ramach tzw. członkostwa politycznego, z konsultacjami i kontaktami wojskowymi⁹⁹.

Ronald Asmus i Stephen Larrabee twierdzili, że strategia rozszerzenia NATO przyjęta przez Waszyngton polegała na uniknięciu wytypowania małej grupy państw, przeciwnie, zróżnicowanie potencjalnych kandydatów ma zapobiec walce kandydatów o dostanie się „na listę‖. Tym samym drzwi dla Rosji i Ukrainy pozostawały otwarte, jeżeli oba kraje chciałby zmniejszyć poczucie izolacji od Zachodu¹⁰⁰. W tym miejscu należy zaznaczyć, że kampania prasowa przeciw rozszerzeniu Sojuszu, rozpoczęta w USA, potęgowała w Rosjanach nadzieję na zablokowanie procesu powiększenia NATO, lub uzyskaniu ewentualnych korzyści dla Rosji, osłabiających przy okazji Sojusz.

Kwintesencją sposobu myślenia amerykańskiego rządu stała się sekretarz stany Madeleine Albright jako wielka zwolenniczka rozszerzenia Sojuszu i równoczesnego porozumienia z administracją na Kremlu. Albright wychodziła z założenia, że Rosja powinna być włączona w europejskie struktury bezpieczeństwa, ale nie za cenę prawa weta w kwestii przyjęcia nowych członków Sojuszu i przyznania jej praw przysługujących jedynie pełnoprawnym uczestnikom NATO¹⁰¹. Amerykańska sekretarz stanu zaproponowała Rosji powołanie organu konsultacyjnego i zmiany w traktacie CFE dotyczący zmniejszenia swobody rozmieszczania sił NATO na terenie nowych członków. Propozycje miały być omawiane na szczycie w Helsinkach w marcu 1997 r., który miał być spotkaniem ostatniej szansy przed madryckim szczytem, gdzie miano oficjalnie zaprosić nowe państwa. Problem polegał na przekonaniu strony rosyjskiej, że działania NATO po zakończeniu zimnej wojny nie są wymierzone w Rosję. Ariel Cohen postulował, by prezydent Clinton przekonał Rosję, że ma ważną rolę w systemie europejskiego bezpieczeństwa, ale nie za cenę uzyskania prawa weta w sprawie powiększenia Sojuszu oraz złożył obietnicę nieumieszczania broni nuklearnej na terytoriach nowych państw członkowskich¹⁰².

99 James M. Goldgeier, Not When, But Who, „NATO Review‖ May 1, 2000.

100 Ronald D. Asmus, F. Stephen Larrabee, NATO and the Have-Nots, ―Foreign Affairs‖ Nov/Dec 1996, Vol.75, Iss.6, str. 14.

101 Madeleine Albright, Enlarging NATO. Why Bigger is Better, ―The Economist‖ (2770), February 15th-21st, 1997, http://www.hri.org/news/usa/usia/1997/97-02-14.usia.html (30.08.2010.).

102 Ariel Cohen, At U.S.- Russian Summit, Stand Firm on NATO Enlargement, ―Executive Memorandum‖

#470, The Heritage Foundation.

Spotkanie w Helsinkach przyniosło efekt w postaci ogłoszenia współpracy między USA, NATO a Rosją, ale równocześnie Borys Jelcyn podtrzymywał swoją opinię, że kontynuowanie procesu powiększania NATO jest poważnym błędem¹⁰³. Wstępnie przyjęty projekt karty NATO-Rosja miał powoływać do życia radę konsultacyjną i zobowiązywać NATO do nieumieszczania na terenach nowych państw członkowskich broni jądrowej, infrastruktury wojskowej i wojsk sojuszniczych. Po szczycie Henry Kissinger stwierdził, że Rosja zyskała współuczestnictwo w NATO przed nowymi członkami, więc powołanie Rady NATO-Rosja powinno opóźnić się do końca procesu ratyfikacyjnego przyjmowania nowych państw, a Rosja powinna zaprzestać swej antynatowskiej retoryki¹⁰⁴.

W efekcie podpisano 27 maja 1997r., Akt stanowiący o wzajemnych stosunkach, współpracy i bezpieczeństwie między NATO a Federacją Rosyjską czyli tzw. Karty NATO - Rosja oraz utworzenie Stałej Wspólnej Rady NATO- Rosja¹⁰⁵. Żadna ze stron umowy nie otrzymała prawa weta w stosunku do suwerennych decyzji partnera, ale Rosja uzyskała zapewnienie, że na terenie nowych państw członkowskich nie będzie rozmieszczana ani składowana broń nuklearna. Na żądanie strony rosyjskiej w dokumencie określono NATO jako organizację wojskową przekształcającą się w organizację polityczną, a na żądanie Sojuszu wspomniano o Rosji budującej społeczeństwo demokratyczne¹⁰⁶. Pomimo możliwości wyrażania przez Rosję opinii w kluczowych sprawach, większość rosyjskich polityków nadal twierdziło, że rozszerzenie NATO godzi w rosyjskie bezpieczeństwo. Celem rosyjskich polityków było uzyskanie jak największych wpływów na proces podejmowania decyzji w NATO, dla Rosji bardzo niewygodnym był status Rady, która była organem o charakterze konsultacyjnym. Członkowie NATO wyrazili sprzeciw zajmowaniem się w ramach Rady sprawami infrastruktury wojskowej na terenach nowych państw członkowskich lub decyzjami dotyczącymi konfliktów na Bałkanach. Jak pisał Jeremy D. Rosner, przyjęcie do Sojuszu krajów Europy Środkowo – Wschodniej było kwestią zasadniczą

103 Borys Jelcyn na helsińskim szczycie usiłował przeforsować pewnego rodzaju „gentelman‘s agreement‖ – Litwa, Łotwa i Estonia miały pozostać poza zasięgiem NATO. James M. Goldgeier, Not When, But Who, „NATO Review‖ Spring 2002,

[http://www.nato.int/docu/review/2002/issue1/english/art2.html] (30.09.2010.)

104 Henry Kissinger, Fiasko Helsinek, ―Rzeczpospolita‖ (1.04.1997). http://new-arch.rp.pl/artykul/135486.html (30.08.2010.).

105Tekst dokumentu: Founding Act on Mutual Relations, Cooperation and Security between NATO and the Russian Federation signed in Paris, France, 27. May, 1997,

http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_25468.htm (30.08.2010.)

106 Ibidem.

dla europejskiego bezpieczeństwa po zakończeniu zimnej wojny, NATO jest również gwarantem vital interests Stanów Zjednoczonych jakim jest bezpieczeństwo Europy.

Wszelkie argumenty przeciwko rozszerzeniu nie mają racji bytu ze względu na to, że dwie trzecie Amerykanów chce, by ich kraj odgrywał „aktywną rolę‖ na świecie¹⁰⁷.

Poprzez podpisanie Karty NATO- Rosja zrealizowano jeden z głównych celów polityki USA wobec Rosji tzn. włączono Federację Rosyjską do architektury bezpieczeństwa europejskiego¹⁰⁸. Stephen Larrabee wyrażał ostrożny sceptycyzm co do nadziei na potencjalne członkostwo Rosji w NATO, ale nawoływał w ramach polepszania relacji Rosja – NATO do większej efektywności prac Stałej Rady NATO-Rosja¹⁰⁹. Problem polegał na pytaniu, czy rzeczywiście rosyjscy politycy mają zamiar respektować postanowienia Karty i współpracować z NATO.

Rosyjski politolog Wiaczesław Nikonow twierdził, że Karta nie ma żadnego znaczenia, jest tylko deklaracją polityczną, gdyż nawet bez tego dokumentu Rosja w stosunkach z NATO nie osiągnęła niczego, czego Sojusz nie miałby wcześniej zagwarantowanego¹¹⁰. Zwłaszcza, że Borys Jelcyn, zapowiadając brak swojego uczestnictwa na szczycie NATO w Madrycie, obwieszczał brak rosyjskiej zgody na rozszerzenie NATO¹¹¹. Rosyjska krytyka nie ustała nawet po zakończeniu szczytu.

Aleksiej Arbatow określił powiększenie NATO jako zdradę, a akceptację Rosji uznał za wymuszoną – w tym momencie państwa zachodnie nie będą już neutralne, a raczej staną się wrogami i rywalami dla Rosji, dla której jest to koniec strategicznego partnerstwa¹¹². Nikolai Sokov pisał, że pomimo współczesnych „trudności‖ z zaklasyfikowaniem danego państwa jako „parwdziego przyjaciela‖ lub „wroga‖, dla rosyjskich polityków Stany Zjednoczone stały się kandydatem w kategorii „wróg‖ z następujących powodów:

 Są winne rozszerzania NATO (rola Niemiec w całym procesie jest pomijana)

 Dzięki swojej aktywności w rejonie Morza Kaspijskiego i Azji Środkowej

107 Jeremy D. Rosner, NATO Enlargement‘s American Hurdle, ―Foreign Affairs‖ Jul/Aug 1996, Vol. 75, Iss. 4, str. 9-15.

108 Margarita Assenova, The Debate on NATO‘s Evolution. A Guide, A Report of CSIS Eastern Europe Project, April 2003, str. 44-47.

109 F. Stephen Larrbee, NATO Enlargement after First Rund, ―The International Spectator‖ Vol. XXXIV, No. 2, April – June 1999, str. 81-82.

110 Czy to akt, czy to pakt, „Gazeta Wyborcza‖ z 28.V.1997 ŚWIAT, str. 3

111 Запад повернулся лицом к России, "Коммерсантъ", №95 (1277), 24.06.1997.

112 op.cit. Thomas Friedman, Clinton‘s Folly, ―The New York Times‖ July 31,1997.

 Są podejrzane o próby zwrócenia Ukrainy przeciwko Rosji

 Stany Zjednoczone chcą zniszczyć Rosję i rozbić na mniejsze części¹¹³.

5.2. Negowanie znaczenia ONZ przez USA : kryzys bałkański i problem