Zdefiniowanie podstawowych celów polityki amerykańskiej wobec Federacji Rosyjskiej po rozpadzie ZSRR

Rozpad Związku Radzieckiego postawił administracje George‘a Busha w bardzo niewygodnej sytuacji. Pomimo faktu, iż działania amerykańskie były nastawione głównie na doprowadzenie do dezintegracji „imperium zła‖, to jednak błyskawiczny rozwój wypadków w ciągu dwóch tygodni grudnia 1991 r. zaskoczył zarówno amerykańskich ekspertów jak i polityków. Starano się zachować w stanie niezmienionym główny cel amerykańskiej polityki, jakim było zapewnienie USA korzystnej dla niej i dla jej sojuszników sytuacji geopolitycznej w skali regionalnej i globalnej. Prawdopodobnie dlatego republikanie długo nie akceptowali możliwości rozpadu ZSRR i do dążeń niepodległościowych podchodzili bardzo sceptycznie – wyrazem tego było przemówienie George‘a Busha w Kijowie w sierpniu 1991r, w którym przestrzegał władze ukraińskie przed tzw. „samobójczym nacjonalizmem‖ czyli dążeniami byłych republik radzieckich do niepodległości⁴⁷. W tym miejscu należy zauważyć, że te zmiany nie nastąpiły nagle, oznaki rozkładu sowieckiego imperium pojawiły się już wcześniej, jednak republikańska administracja wydawała się te syndromy ignorować Tuż po sierpniowym puczu w Moskwie analitycy The Heritage Foundation wzywali administrację w Waszyngtonie do jednoznacznego ukazania swojego stanowiska w nowo powstającej rzeczywistości, zaprzestania traktowania rządu sowieckiego jako głównego centrum na rzecz pozytywnego ustosunkowania się do tendencji niepodległościowych innych republik radzieckich – ostrzeganie reformatorów słowami, że „wolność nie jest tożsama z demokracją‖ nie jest dobrym wyjściem, należałoby raczej skupić się na wykreowaniu gospodarek rynkowych w tych krajach, niż wspomaganiu centralnie sterowanej gospodarki ZSRR⁴⁸. 25 grudnia 1991 r. postawił przed rządem republikanów szereg pytań, na które odpowiedź należało znaleźć dość szybko:

47 Leon Aron, William D. Eggers, Douglas Seay, Beware of Misleading Soviet Term, ―Executive Memorandum‖ 308 (9/11/91) The Heritage Foundation.

48 Burton Yale Pines, Kim R. Holmes, The New Soviet Reality: How Washington Should Respond.,

―Executive Memorandum‖ (8/26/91) No. 167.

 czy rozpad Związku Radzieckiego jest całkowity i do jakiego stopnia?

 Jakie są niebezpieczeństwa związane z Rosją i byłymi republikami ZSRR?

 Który z nowych organizmów państwowych ma otrzymać poparcie Waszyngtonu?

 Jakie są strategiczne konsekwencje upadku ZSRR?⁴⁹

Należy zauważyć, że zamiast skonsolidowanego ZSRR rząd amerykański znalazł się w obliczu prowadzenia polityki z de facto luźno powiązaną polityczną strukturą, jaką była nowo utworzona Wspólnota Niepodległych Państw, składająca się z dawnych republik radzieckich (bez państw bałtyckich) – doszło więc do destabilizacji Eurazji, której niezwykle się obawiano⁵⁰. A potencjał geopolityczny tych krajów był bardzo zróżnicowany: obok Federacji Rosyjskiej czy Ukrainy istniała np. Armenia z 3,5 mln obywateli. Pomimo prób zorganizowania na nowo rzeczywistości gospodarczej i politycznej w miejsce Związku Radzieckiego pojawiła się jednak geopolityczna przestrzeń zawierająca wiele niewiadomych. Nowe „państwa‖ pogrążone były w chaosie pierwszych dni niepodległości, na ich tle oczywistą sukcesorką sowieckiego imperium wydawała się Rosja, ale właśnie tam najbardziej dawało się odczuć panikę rządzących, wywołaną zaistniałą sytuacją. W 1990 r. swoją niepodległość ogłosiła Ukraina, która nie zamierzała pozostać na pozycji zależnej od Rosji aspirującej do tytułu lidera krajów słowiańskich⁵¹. Rosjanom udało się zachować swoje wpływy na Białorusi, ale sytuacja w Azji Środkowej powodowała obawy o dostęp do rozległych surowców mineralnych.

W stosunku do „nowych państw‖ Ameryka postawiła twarde warunki. Ówczesny sekretarz stanu James Baker uzależnił nawiązanie stosunków dyplomatycznych od spełniania następujących warunków:

 poparcie dla zasady samostanowienia

 przyjęcie nowopowstałych granic

 poparcie demokracji i rządów prawa

49 Jadwiga Stachura, Polityka amerykańska wobec republik postradzieckich, „Polityka Wschodnia‖

1/1993; str. 111

50 Szezrej: Jadwiga Stachura, Ostatnia faza stosunków amerykańsko – radzieckich, „Sprawy Międzynarodowe‖ 1992 (nr 4-6).

51 Szerzej: Tomasz Kapuśniak, Ukraina jako obszar wpływów międzynarodowych po zimnej wojnie, Warszawa ; Lublin : Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2008.

 przestrzeganie prawa międzynarodowego i praw człowieka⁵²

Waszyngton uznał nowo powstałe państwa i nawiązał z nimi stosunki dyplomatyczne – na początku listy znalazły się republiki nadbałtyckie, uznane jako państwa w sierpniu 1991r., a na końcu Gruzja, z którą relacje dyplomatyczne nawiązano dopiero w końcu marca 1992r⁵³. W końcu 1991 r. nawiązano stosunki dyplomatyczne z Federacją Rosyjską i rozpoczęto starania o przyznanie jej miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ jako sukcesorki Związku Radzieckiego.

Służba Badawcza Kongresu ( Congress Research Service) opublikowała w czerwcu 1992 r. raport zawierający prognozy przyszłości byłego ZSRR⁵⁴. Twórcy raportu opracowali wiele scenariuszy dla byłych republik radzieckich, zgodnie stwierdzono, że powrót do radzieckiego status quo jest niemożliwy. Nie przewidywano pojawienia się niebezpieczeństwa militarnego dla USA i Zachodu ( aczkolwiek państwa Europy Środkowo – Wschodniej mogą czuć się zagrożone), w tym czasie państwa poradzieckie były zbyt słabe i potrzebowały amerykańskiej pomocy. Eksperci CRS bardziej obawiali się kryzysu ekonomicznego i jego skutków, jak np. braku żywności i podstawowych artykułów, spadku produkcji przemysłowej. Podkreślano, że Rosja ma możliwości pełnienia roli mocarstwa regionalnego, a obecnie na terytorium jej i Ukrainy rozmieszczone są strategiczne siły nuklearne Związku Radzieckiego. Rozwój rosyjskiego potencjału politycznego, gospodarczego czy militarnego może stanowić w przyszłości zagrożenie dla Stanów Zjednoczonych. Dlatego tez najbardziej odpowiednim byłoby nakłonienie Rosji na współpracy ze środowiskiem międzynarodowym, gdyż w długofalowej perspektywie niebezpiecznym może okazać się nieudane przejście do demokratycznego systemu politycznego i gospodarki rynkowej – wtedy Rosja może zwrócić się przeciwko państwom Zachodu. Rząd amerykański powinien zatem wykazać zainteresowanie dla transformacji ustrojowo – gospodarczej w Rosji, a pomoc dla tego regionu potraktować jako sprawę priorytetową.

Pod wpływem powyższych wydarzeń prezydent Bush podjął próby odejścia od doktryny containment na rzecz bardziej partnerskiej współpracy z Rosją, polegającej na określeniu celu nowej misji polityki amerykańskiej wobec Rosji – osiągnięcia trwałego pokoju w Europie i w byłych krajach ZSRR, co miało zapewnić pokój dla USA, oraz

52 Zasady nie były przestrzegane rygorystycznie, o czym świadczy uznanie Armenii i Azerbejdżanu pomimo trwającego pomiędzy nimi konfliktu zbrojnego, aczkolwiek Amerykanie odmówili uznania podmiotów istniejących na terenie było ZSRR np. Tatarstanu.

53 Szerzej: Wojciech Materski, Gruzja, Warszawa : Wyd. TRIO, 2000.

54 Transformation of the Soviet Union, ―Congressional Digest‖ (June /July 1992); str. 197-199.

zabezpieczyć amerykańskie interesy ekonomiczne i militarne⁵⁵. Problemem w opracowywaniu nowej strategii było zasadnicze pytania: jak pozbyć się elementu siły w stosunku do Rosji i jakie są możliwości powrotu Rosji na arenę międzynarodową?

Henry Kissinger podkreślał, że pokonanemu przeciwnikowi należy umożliwić powrót, gdyż wypchnięcie adwersarza poza funkcjonujący system międzynarodowe może dać mu pretekst do walki z tym systemem⁵⁶. Przeciwnikiem izolacji Rosji był również historyk Richard Pipes, argumentując, że po rozpadzie radzieckiego imperium Rosjanie znajdują się w stanie szoku, więc w żaden sposób nie należy ich separować od świata i traktować jak obywateli drugiej kategorii⁵⁷. Zbigniew Brzeziński postulował, że transformacja Rosji powinna być wspierana z takim samym zaangażowaniem i wielkodusznością, z jaką działały Stany Zjednoczone po II wojnie światowej. Te wysiłki powinny być poprzedzone określeniem dalekosiężnej geopolitycznej ( a nie społeczno – ekonomicznej) wizji i powinny skupiać się na dwóch podstawowych punktach: pomoc Rosji w odnalezieniu swojego miejsca wśród wiodących światowych demokracji oraz stabilizacja nowo powstałych krajów z obszaru postradzieckiego. Ta stabilizacja jest szczególnie istotna ze względu na istniejące współzależności między tymi krajami, co pozwoliłoby wzmocnić transformację Rosji⁵⁸. Rosja powinna być bowiem postrzegana jako główny gracz w „europejskim koncercie mocarstw‖ i jeden z partnerów Ameryki, ale Zachód powinien dopilnować procesu zmniejszenia się rosyjskich aspiracji mocarstwowych.

Z kolei Dimitri K. Simes argumentował, że od czasów Piotra Wielkiego Rosja nie ma doświadczenia w byciu czymś innym niż mocarstwem – potrzeba umacniania imperium, narodowa duma oraz wielonarodowa elita rządząca ogromnym i potężnym krajem są kluczowymi składnikami rosyjskiej kultury politycznej. Sukces rosyjskiej demokracji leży w żywotnym interesie Stanów Zjednoczonych. Należy dokonać rozróżnienia w stosunku do poszczególnych państw – podmiotów byłego ZSRR oraz zaakceptować fakt, że polityka zagraniczna w stosunku co do Rosji leży w centralnym miejscu, w porównaniu z rangą stosunków z innymi państwami byłego bloku

55 Aid to the new independent states: A peace we must not lose, President Bush Excerpts from remarks to the American Society of Newspaper Editors, Washington, DC, April 9, 1992, „U.S. Department of State Dispatch‖ (April 13, 1992r.), str. 281.

56 Henry Kissinger, Dyplomacja, Philip Wilson, Warszawa 2002.

57 Wywiad z Richardem Pipes‘em. Irena Lewandowska, Dawid Warszawski, Żyć bez biegunów, „Gazeta Wyborcza‖ nr 144, wydanie z dnia 23/06/1994, str. 8.

58 Zbigniew Brzeziński, The Cold War and Its Aftermath, Foreign Affairs Fall 1992, Vol. 71, Issue 4, str.

47-49.

radzieckiego. Dlatego USA nie powinny wspierać państw o tendencjach antyrosyjskich, budować osobnej konstrukcji bezpieczeństwa dla byłego Związku Radzieckiego ( raczej nowy mechanizm zapobiegania i kontroli) czy mieszać się w rosyjskie spory terytorialne⁵⁹.

Podobnego zdania byli Graham Alisson i Robert Blackwill, podkreślając, że dla Rosjan status wielkiego mocarstwa jest takim samym elementem narodowej tożsamości jak dla Amerykanów. Stanów Zjednoczonych nie stać na izolacjonizm i pasywność w stosunku do Rosji, chociażby ze względu na własne bezpieczeństwo. Należy więc jak najszybciej zapoznać się z trudnościami pomocy dla rosyjskiej transformacji w kierunku demokracji i gospodarki rynkowej, szczególnie, że strona rosyjska podjęła kroki w stronę przemian w postaci porozumienia „9+1‖ z 23 kwietnia 1991r.⁶⁰. W podobnym tonie wypowiadali się analitycy RAND Ronald Asmus, Richard Kugler i Stephen Larrabee. Według nich demokratyzacja Rosji powinna być dla Zachodu najważniejszym strategicznym priorytetem – jeżeli ten proces zakończy się sukcesem, to nie będzie najmniejszego powodu by wykluczyć Rosję z międzynarodowej społeczności Zachodu. Co więcej, demokratyczna Rosja byłaby najlepszą gwarancją pokoju i stabilizacji nie tylko w Europie, ale też i w Azji⁶¹.

Jeffrey B. Gayner, dyrektor moskiewskiego biura The Heritage Foundation zalecał rządowi amerykańskiemu nawiązanie bliższych relacji ze wszystkimi republikami byłego ZSRR, gdyż formuła przekształcania się Związku Radzieckiego we Wspólnotę niepodległych państw jest „największym w historii figowym listkiem, który dyskretnie zakrywa całkowitą dezintegrację starego ZSRR‖, co stanowi duże zagrożenie ze względu na rozmieszczenie broni nuklearnej⁶². Według Jay‘a P. Kosminsky‘ego i Leona Arona ze względu na konsekwencje pomyłki i potencjalne korzyści z odniesionego sukcesu najważniejszym celem polityki zagranicznej George‘a Busha w stosunku do Rosji powinna być jej demilitaryzacja. Ponieważ nowo powstała Federacja Rosyjska jawi się jako militarne supermocarstwo więc amerykańskim celem powinna być Rosja demokratyczna, pozostająca w zgodzie z swymi sąsiadami, posiadająca

59 Więcej: Dimitri K. Simes, America and the Post-Soviet Republics, ―Foreign Affairs‖ Summer 1992, Vol. 71, Issue. 3, str. 73-89.

60 Więcej: Graham Allison, Robert Blackwill, America‘s Stake in the Soviet Future, ―Foreign Affairs‖

Summer 1991, Vol. 71, Issue 3, str. 77-97.

61 Ronald D. Asmus, Richard L. Kugler, Stephen F. Larrabee, Building a New NATO, ―Foreign Affairs‖

Sep/Oct 1993, vol. 72, Issue 4, str. 34

62 Jeffrey B. Gayner, Key Issues in U.S. – Post Soviet Relation, ‖Heritage Lecture‖ No. 403 ( August 17, 1992) This lecture was delivered originally at the annual meeting of the Philadelphia Society in Chicago, Illinois on April 26, 1992. ; str. 4

cywilną kontrolę nad swoimi siłami zbrojnymi i bronią nuklearną, z gospodarką niezależną więcej od przemysłu zbrojeniowego⁶³.

Stephen Larrabee z Rand Corporation nawoływał do umocnienia pozycji USA w Europie Wschodniej ze względu na duże zagrożenie konfliktami etnicznymi, jakie mogłyby wybuchnąć na tak bardzo niestabilnym obszarze. Posunął się nawet do stwierdzenia, że mieszkańcy Europy Wschodniej sami oczekują zajęcia przez Stany Zjednoczone silnej pozycji w tej części kontynentu, że będą pełniły rolę przeciwwagi pomiędzy Niemcami i Rosją jak również zapory przed odrodzeniem się tendencji centralistycznych i walki o władzę pomiędzy poszczególnymi krajami, co mogłoby podważyć formująca się stabilizację w Europie⁶⁴.

Nie wszystkie głosy były równie optymistyczne. William Hyland przestrzegał przed naiwnym podejściem w stosunku do Rosji i innych republik – nie można oczekiwać, że Eurazję ogranie wielka fala demokracji i gospodarki rynkowej. Istniejące tam podmioty są słabe, nie mają ugruntowanej państwowości i mogą nie przetrwać.

Dlatego też dla Stanów Zjednoczonych bardzo istotna jest przyszłość Rosji i Ukrainy, gdyż działania tych dwóch krajów mogą mieć jakieś namacalne konsekwencje dla Ameryki. Niektórzy mają nadzieję, że Rosja zerwie ze swoją tradycją historyczną i zbliży się do ustroju demokratycznego, jednak bardziej prawdopodobne wydaje się odrodzenie autokratycznego reżimu, dobrze uzbrojonego i zagrażającego swoim sąsiadom⁶⁵. Zwolennicy bardziej negatywnej dla Federacji Rosyjskiej opcji nie postrzegali jej jako równorzędnego partnera w stosunkach międzynarodowych, nie uważali Rosji za państwo stanowiące realne zagrożenie dla Stanów Zjednoczonych. Na pierwszy plan wysuwano duże osłabienie potencjału Rosji, a więc i jej zmniejszone możliwości oddziaływania na inne podmioty na arenie międzynarodowej. Dlatego też jednym rozsądnym dla Rosji wyjściem pod kątem strategii byłby Sojusz z krajami Zachodu, ale na pozycji podrzędnego partnera⁶⁶.

W tej debacie głosy poparcia przeważyły nad wątpliwościami. Administracja w Waszyngtonie dokonała analizy wszystkich niebezpieczeństw i problemów wynikających z zaistniałej sytuacji, więc zaproponowała współdziałanie w celu

63 Jay P. Kosminsky, Leon Aron, Transforming Russia from Enemy to Ally,‖ Backgrounder #887‖ (March 23, 1992), The Heritage Foundation, str.2

64 F. Stephen Larrabee, East European Security After the Cold War, RAND National Defense Research Institute 1993; Str. 171

65 William G. Hyland, The Case for Pragmatism, ―Foreign Affairs‖ Jan/Feb 1992, Vol. 71, No. 1; str. 48

66 James M. Goldgeier, Michael McFaul, Power and Purpose. U.S. Policy toward Russia after Cold war, Washington: Brooking Institute Press 2004, str. 1-17.

udzielenia pomocy nowopowstałym państwom. Sekretarz Stany James Baker w przemówieniu wygłoszonym na Uniwersytecie w Princeton w grudniu 1991r.

zaproponował realizacje idei collectiva engagement ( „wspólne zobowiązanie‖), która miała umożliwić:

 zwiększenie kontroli i zniszczenie arsenałów militarnych pozostałych po zimnej wojnie,

 budowę systemu demokracji i politycznego legitymizmu,

 pomoc dla sił popierających idee wolnego rynku w budowie ekonomicznej stabilizacji na terenie byłego Związku Radzieckiego⁶⁷.

Amerykanie zakładali, że w ramach wzajemnych stosunków nowe władze na Kremlu będą kontynuować kurs wyznaczony przez Michaiła Gorbaczowa, mający na celu zwiększenia poczucia ustanawiania równorzędnego partnerstwa i rezygnacji z dotychczasowej rywalizacji. Należy zaznaczyć, że początkowo Borys Jelcyn nie był uznawany przez amerykański rząd za wiarygodnego partnera, szczególnie ze względu na dobrze układające się amerykańskie stosunki z Gorbaczowem⁶⁸. Jednak szybko uznano dobre relacje za klucz do stabilizacji sytuacji, więc już podczas pierwszej wizyty Jelcyna w Waszyngtonie w 1992 r. podpisano wspólne oświadczenie o

„przyjaźni i braterstwie‖, które miały od tej pory zaistnieć we wzajemnych stosunkach, oraz obietnice „usunięcia resztek zimnej wojny‖ w postaci broni nuklearnej⁶⁹. George Bush był przekonany o poparciu dla administracji Jelcyna, pomimo jej widocznych wad, wychodząc z założenia o prozachodnim kursie rosyjskiej polityki zagranicznej w 1992 roku⁷⁰. Zakładał, że Jelcyn będzie w stanie przeprowadzić transformację Rosji w kierunku państwa demokratycznego. Z tym wyzwaniem były powiązane kwestie niebezpiecznego „dziedzictwa‖ w postaci broni nuklearnej oraz pomocy finansowej dla upadającej gospodarki na obszarze postradzieckim.

67 America and the collapse of the Soviet empire: What has to be done. Secretary Baker. Address at Princeton University, Princeton, New Jersey, December 12, 1991 ―U.S. Department of State Dispatch‖

December 16, 1991r. Vol. 2 Issue 50, str.887-893.

68 George Bush, Statement on the Resignation of Mikhail Gorbachev as President of the Soviet Union (1991-12-25),[ http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=3790&year=&month= ] (10.12.2010)

69 US-Russian relations, ―U.S. Department of State Dispatch‖, February 3, 1992 r. Vol. 3 Issue 5, str. 78-79; The President's News Conference With President Boris Yeltsin of Russia (1992-02-01),

[http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=3898&year=&month=] (10.12.2010)

70 Andrew Kozyriew, Russia: A Chance for Survival, ―Foreign Affairs‖ Spring 1992.