Obraz działań Rosji w oczach Amerykanów pod koniec kadencji George’a Busha

Ostatni rok kadencji Georga Busha upłynął zdecydowanie pod znakiem zbliżających się wyborów prezydenckich i kampanii wyborczej. Rok 1992 r. dla Busha rozpoczął się zmniejszającym poparciem opinii publicznej, więc w orędziu o stanie państwa 28 stycznia podkreślał swoje osiągnięcia w polityce zagranicznej obok planów z dziedziny polityki wewnętrznej¹⁴⁷. W komentarzach amerykańskich analityków dominowała wizja prezydenta Busha jako osoby skutecznej w prowadzeniu polityki zagranicznej, ale nieporadnego w realizacji programu polityki wewnętrznej¹⁴⁸. A w tym czasie dla wyborców liczyły się bardziej kwestie gospodarcze niż sukcesy

145 Alexei Arbatov, Russian Military Doctrine And Strategic Nuclear Forces To The Year 2000 and Beyond, (This paper was prepared for the conference Russian Defense Policy Towards the Year 2000, Naval Postgraduate School, Monterey, California, March 26-27, 1997.),

http://www.fas.org/nuke/guide/russia/doctrine/arbatov.htm (1.09.2009)

146 James F. Holcomb, ―The Implication of Russia‘s Military Doctrine‖, w: James F. Holcomb, Michael M. Boll, Russia‘s New Doctrine: Two Views, Strategic Studies Institute, July 24, 1994, str. 2-10

147 George Herbert Walker Bush, State of the Union Address 1992 ,28 January 1991, ―U.S. Department of State Dispatch‖ 2/3/92, Vol. 3 Issue 5, p73

148 James Schlesinger, Quest for a Post-Cold War Foreign Policy, ―Foreign Affairs‖ 1993 Vol. 72, Iss.1, str. 18.

amerykańskiej polityki na świecie, a w latach 1990 – 1992 gospodarka amerykańska przeżywała zastój i recesję. Oskarżano Busha o brak podejmowania adekwatnych inicjatyw dla przezwyciężenia kryzysu¹⁴⁹.

Czas ocen i komentarzy dotyczył również wydarzeń w Rosji, ściśle związanych ze sposobem prowadzenia przez Stany Zjednoczone polityki new world order, która rozpoczęła drogę przechodzenia od komunistycznej republiki w kierunku państwa demokratycznego. Wszelkie działania były oceniane przez komentatorów. Według Leona Sigala George Bush poniósł porażkę w kwestii pomocy w transformacji krajów Europy Wschodniej i Związku Radzieckiego, gdyż nie umiał przewidywać problemów ani skutecznie ich rozwiązywać¹⁵⁰. Rosję nie postrzegano już w kategorii państwa wrogiego, ale jednak będącego źródłem zagrożeń. Strach przed „nową‖ Rosją był spowodowany wewnętrznymi, gwałtownymi przemianami społeczno – politycznymi i niedookreślonym sposobem prowadzenia polityki zagranicznej – Rosja była postrzegana jako jedyne państwo mogące zagrozić Stanom Zjednoczonym¹⁵¹. Było to szczególnie istotne w obliczu narastającego w Rosji antyamerykanizmu. John Edwin Mroz wskazywał na zapaść rosyjskiej ekonomii, co w połączeniu z odpornością na kryzys przemysłu wojskowego i niezadowoleniem społecznym zaowocowało dymisją wywodzącego się z grupy reformatorów Jegora Gajdara. Źródłem rosnącej niechęci w stosunku do Amerykanów była krążąca w społeczeństwie opinia, że ekonomiczny program „terapii szokowej‖ rządu Gajdara był inspirowany przez rząd Stanów Zjednoczonych, które tą metodą chciały zniszczyć Rosję¹⁵². Amerykanie byli bardzo zaskoczeni oskarżeniami o brak działania, płynącymi ze strony rosyjskich przywódców, mimo to należy podkreślić, że na pomoc finansową składały się kredyty handlowe.

Jednak, jak słusznie zauważył J.E. Mroz, pewne wyraźne sygnały wskazywały na zbliżające się zawirowania gospodarcze, którym można było zapobiec poprzez kontynuowanie programu prywatyzacji i równanie cen ropy naftowej do rynkowego parytetu¹⁵³. Z kolei analityk The Heritage Foundation, John R. Guardiano argumentuje w stosunku do ekspertów twierdzących, że przyczyną złej kondycji rosyjskiej

149 Longin Pastusiak, Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki, Wyd. ISKRY, Warszawa 2005, str.

1011 – 1017.

150 Leon Sigal, The Last Cold War Election, ―Foreign Affairs‖, Winter 92, Vol. 71, Iss.5, str.2.

151 P.L. Ritcheson, Proliferation and the Challenge to Deterrence, ―Strategic Review‖ 1995, nr. 2, str. 38 – 48.

152 John Edwin Mroz, Russia and Eastern Europe: Will the West Let Them Fail?, ―Foreign Affairs‖ 1993, Vol. 72 Issue 1, str. 44-57.

153 J.E. Mroz, Russia and Eastern Europe……

gospodarki nie jest „terapia szokowa‖ – po prostu w Rosji nie została ona przeprowadzona. Co prawda rząd rosyjski starał się zaadoptować na grunt rosyjski radykalne reformy jak na przykład liberalizację cen, ale zrobił to w sposób nieudolny, stosując półśrodki zamiast pełnych rozwiązań, co stało się przyczyną katastrofy¹⁵⁴. Ciekawą opinię na temat stanu rosyjskiej ekonomii przedstawiła James Schlesinger, twierdząc, że wprowadzanie ograniczeń w handlu bronią w przypadku rosyjskiej gospodarki funkcjonującej głównie w oparciu o produkcję w przemyśle zbrojeniowym jest przejawem hipokryzji USA i może przynieść nieoczekiwane efekty¹⁵⁵.

Z kolei Leon Aron na łamach „The National Interest‖ stwierdzał, że od 1991r.

rosyjska polityka zagraniczna zaczęła być kształtowana przez „normalne‖ czynniki tj.

politykę wewnętrzną, ekonomię, historię i geografię. Rewolucja Jelcyna w polityce zagranicznej polegała, według Arona, na rezygnacji z trzech filarów państwa rosyjskiego jeszcze od czasów Piotra Wielkiego i Katarzyny II: rosyjskiego mesjanizmu, nieustającej ekspansji i wzmacniania imperium oraz polegania na sile militarnej. Zamiast tego Jelcyn oddzielił rosyjską tożsamość i rosyjską państwowość od rosyjskiego imperium, „wybierając wolną Rosję‖, mniej agresywną , stanowiącą mniejsze zagrożenie dla sąsiadów i świata. Zwrot tej polityki w 1992r. w kierunku niewygodnym dla Amerykanów był spowodowany niespełnieniem nadmiernych obietnic i oczekiwań. Poprzez „nowy ład światowy‖ Rosjanie rozumieli odejście od tradycyjnych pojęć w stylu „ sfer wpływu‖ czy „stref żywotnych interesów‖ na rzecz czegoś w rodzaju wielonarodowej siły porządkowej, dowodzonej przez USA, interweniującej w sprawach demokracji, praw człowieka i pokoju. Rosyjscy decydenci poczuli się zlekceważeni, stąd zmiana orientacji politycznej rządu w Moskwie na bardziej konserwatywną¹⁵⁶.

James F. Hoge uważał Borysa Jelcyna za prezydenta przełomowego, pod warunkiem, że zdoła on powściągnąć dyktatorskie zapędy oraz doprowadzi do skonstruowania konstytucyjnego porządku dla demokracji w Rosji. W tym celu musi przeprowadzi wyraźną separację władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej oraz powinien zapobiec dezintegracji Rosji. Należy zapanować nad nielojalnymi szefami poszczególnych regionów, i wojskowymi, „dla których pojęcie niezależności

154 John. R. Guardiano, Exploding the Myths About Russian Economic Reform in Russia, Backgrounder

#930 (March 9, 1993), The Heritage Foundation, str. 3-5.

155 James Schlesinger, Quest for a Post-Cold War Foreign Policy, ―Foreign Affairs‖ 1993 Vol. 72, Iss.1, str. 18.

156 Leon Aron, A Different Dance. From Tango to Minuet, ―The National Interest‖ April, 1995, American Enterprise Institute for Public Policy Research.

zwiększa się wraz z odległością od stolicy‖¹⁵⁷.

W obliczu zagrożenia odzyskania na Kremlu wpływów przez „twardogłowych‖

poprzez zastąpienie na stanowisku premiera Jegora Gajdara Wiktorem Czernomerdinem Ariel Cohen zalecał już nowemu prezydentowi Stanów Zjednoczonych jak najszybsze umieszczenie spraw Rosji na początku listy priorytetów amerykańskiej polityki. W narodowym interesie Ameryki leży zapewnienie stabilizacji na terenie byłego radzieckiego imperium, ciągle wyposażonego w tysiące głowic nuklearnych. A stabilizację i potencjalną współpracę między Rosją a Stanami Zjednoczonymi może zapewnić jedynie sukces reform ekonomicznych i transformacja w kierunku wolnego rynku. Jeżeli konserwatyści zablokują urzeczywistnienie reform, będzie to oznaczało powrót do stanu chaosu i pogorszenia i tak już złej kondycji rosyjskiej gospodarki¹⁵⁸.

7. Wnioski

Koniec zimnowojennego ładu oznaczał zarówno dla Stanów Zjednoczonych jak i dla Rosji zmianę wyraźnie określonej hierarchii interesów z czasów, kiedy cele i priorytety były jasno widoczne. George Bush na początku swojej kadencji stanął przed pytaniem, jak powinna wyglądać polityka amerykańska w rejonie Europy Wschodniej.

Rozpoczęto mobilizację rozwoju ruchów wewnętrznych, które miały „od środka‖

spowodować większe otwarcie systemu komunistycznego. Amerykanie postawili na wspieranie liberalizacji w Europie Wschodniej oraz wspieranie głasnoti i pierestrojki Michaiła Gorbaczowa, ale tak by uniknąć zanegowania przez Związek Radziecki procesu liberalizacji i rozłamu w samym ZSRR. Na początku kadencji Busha mało kto spodziewał się ostatecznego upadku sowieckiego molocha, retoryce Gorbaczowa nie towarzyszyły żadne konkretne działania zwiastujące koniec zimnej wojny. Kiedy rozpad nastąpił i nastąpiło tworzenie nowego państwa rosyjskiego, dla Rosjan nie był to powód do radości, gdyż mieli poczucie klęski i dezintegracji imperium. Z kolei Gorege Bush stanął przed problemem skonstruowania jakiejkolwiek wizji uporządkowania polityki amerykańskiej, a przez pierwsze lata swojej kadencji nie sprecyzował wyraźnej

157 James F. Hoge Jr. What a Bear Needs, Besides Boris, ―Foreign Affairs‖ Vol. 72, No. 5. Str. VI.

158 Ariel Cohen, An Action Plan For Promoting Reform in Russia, ―Memo to President – Elect Clinton‖, January 18, 1993r., str. 1-2.

wizji polityki zagranicznej. Kiedy już wybór padł na Rosję jako główną sukcesorkę ZSRR i rząd amerykański rozpoczął działania wspomagające rozwój nowego państwa rosyjskiego, a przy okazji rozwiązujące problemy – pozostałości po zimnej wojnie, okazało się, że wizja „nowego ładu światowego‖ nie była do końca przemyślana.

Amerykanie wychodzili z założenia, że mogą kreować świat na własne podobieństwo, co w żadnym wypadku nie dało się zastosować w stosunku do Federacji Rosyjskiej. W czasie istnienia ZSRR Moskwa miała nadrzędny i uniwersalny cel – dorównać i prześcignąć Stany Zjednoczone. W tym czasie Ameryka była głównym punktem odniesienia dla kreowania rosyjskich celów polityki zagranicznej, gospodarczej czy przemysłu zbrojeniowego. George Bush starał przekształcić się te tendencje w idee

„strategicznego partnerstwa‖. Rosja miała przyjąć rolę „globalnego sojusznika‖

odpowiedzialnego razem z Ameryką odpowiedzialność za palące problemy np.

rozbrojenie i nieproliferację broni masowego rażenia, konflikty regionalne itp. Pomimo krótkiego okresu honeymoon sojusz ten wydawał się opierać na doraźnym rozwiązywania problemów i niwelowania wzajemnych rozbieżności, niż na tworzeniu podstawy dla wspólnego działania. Partnerstwo USA i Rosji w sferze strategicznej nie przeszkadzało obu podmiotom rywalizować na arenie międzynarodowej, Moskwa zdawała sobie sprawę z tego, że Stanom Zjednoczonym zależy na wykreowaniu silnej i stabilnej Rosji jako autorytetu w poradzieckiej części świata. Jednak nieudolność Zachodu w działaniach wspomagających Rosję dała rosyjskim politykom możliwość utrzymywania konfrontacyjnego klimatu we wzajemnych stosunkach - wychodzili oni z założenia, że w ten sposób można ugrać więcej korzyści nie tylko w polityce zagranicznej ale i wewnętrznej. Skutkiem polityki rządu Busha było wykreowanie w społeczeństwie rosyjskim antyamerykanizmu i tendencji obwiniania Amerykanów za wszelkie niepowodzenia w przeprowadzaniu reform wolnorynkowych czy prób wprowadzenia przemian demokratycznych. Mając na celu powrót do statusu światowego mocarstwa rząd w Moskwie nadal starał kreować swoją politykę w stosunku do działań amerykańskich. Po przyjęciu pozy skrzywdzonego beneficjenta amerykańskiej pomocy tym bardziej korzystny wydawał się powrót do konkurowania z USA, pomimo działań, które miały swój pozytywny finał np. podpisaniu układu START I , tym bardziej, że popularność prezydenta Jelcyna spadała. Jelcyn zmienił skład rządu z prozachodniego na bardziej konserwatywny, a na Zachodzie pojawił się strach o kierunek drogi, jaką zmierza nowa Rosja. Richard Nixon postulował, że Waszyngton powinien znaleźć taki sposób oponowania wobec działań Rosji, żeby nie

narażać strategicznych stosunków dwustronnych¹⁵⁹. Lecz to zadanie stało już przed nowym prezydentem, demokratą Billem Clintonem, który musiał podjąć próbę zdefiniowania amerykańskiej polityki wobec Rosji bez „zimnowojennych‖ naleciałości, a z pewnością z dużych ich ograniczeniem.

159 Richard Nixon, Beyond Peace, „The Time‖ ( 2.05.1994r).

ROZDZIAŁ III: „Strategiczne partnerstwo” - polityka amerykańska względem Federacji Rosyjskiej w czasie pierwszej kadencji Billa Clintona.