Wpływ polityki USA na kształt rosyjskiej polityki

Prorosyjskie nastawienie polityki zagranicznej Billa Clintona w ostatecznym rozrachunku przyniosło efekt przeciwny do zamierzonego. Już pod koniec 1993 r.

władza na Kremlu doszła do wnioski, że okres „miodowego miesiąca‖ w relacjach z USA należy uznać za zakończony¹⁰⁹. Uczucie rozczarowania niespełnionymi wizjami

„strategicznego partnerstwa‖ zadawało się być wszechobecne – Rosjanie byli zawiedzeni amerykańska polityką w sferze geopolitycznej i gospodarczej. Wyraz tego dali w swoich wyborach politycznych, kiedy uznawana za prozachodnią ekipa Jegor Gajdar – Andriej Kozyriew została usunięta w cień, szczególnie po załamaniu się tzw.

reform Gajdara w latach 1992 – 1993. Rozczarowane społeczeństwo zaczęło postrzegać Gajdara jako twórcę uzależnienia Rosji od Zachodu, w szczególności takich instytucji jak Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Rosjanie

107 Yuri Afanasyev, Russian Reform Id Dead, ―Foreign Affairs‖ Mar/Apr 1994, Vol.73, Iss.2, str. 3.

108 John R. Guardiano, How Russians Can Tap Their Energy Wealth With Market Reforms,

―Backgrounder‖ #961, October 8, 1993, The Heritage Foundation.

109 Szerzej: Andrei Kortunov; Andrei Shoumikhin, Expanding the potential for Russian-American accommodation and cooperation,‖ Comparative Strategy‖, 1521-0448, Volume 16, Issue 2, 1997, Pages 183 – 197A. Andrei Kortunov, Russian – American Relations in the Post – Cold War Environment October 1997, PONARS Policy Memo no.16, Moscow Public Science Foundation.

poczuli się dyskryminowani jako naród, okazało się , że państwa zachodnie bynajmniej nie miały tak bardzo prorosyjskiego nastawienia jak by się to mogło wydawać po licznych zapowiedziach. W kolejnych latach administracja Jelcyna wyczuła zmieniające się nastawienie narodu rosyjskiego, gdyż w wypowiedziach ministra Kozyriewa zaczęły powoli przebijać tendencje powrotu do imperialnej przeszłości np. potępienie mieszania się Zachodu do kwestii relacji Rosji z państwami bałtyckimi jako elementem polityki poradzieckiej i postimperialnej, której Rosja będzie bronić wszelkimi możliwymi sposobami¹¹⁰.

Atakowanie przez innych polityków rosyjskich Kozyriewa de facto niewiele miało wspólnego ze sposobem prowadzenia przez niego polityki zagranicznej – należy w tym miejscu zaznaczyć, że jego działania sprawiły, że w oczach Zachodu Rosja zaczęła być postrzegana jako państwo , z którym da się współpracować na normalnych, uczciwych zasadach, bez radzieckiej retoryki¹¹¹. Wiązało się raczej z problemami wewnętrznymi, narastaniem kłopotów ekonomicznych i społecznych , więc bardzo popularna stała się nagle obrona interesu narodowego. Bardziej skrajni politycy opierali się na manipulacjach, łącząc nadciągający kryzys gospodarczy z działaniami Rosji na arenie międzynarodowej. Jednym z ciekawszych argumentów był powrót do rywalizacji w produkcji zbrojeniowej, która poprawi warunki bytowe Rosjan¹¹².

W efekcie w wyborach do Dumy Państwowej 1993 r. dla Zachodu zaskoczeniem było duże poparcie procentowe partii nacjonalistycznych i komunistycznych, które stworzyły tzw. „czerwono – brunatną‖ koalicję¹¹³. Na jej czele stali Władimir Żyrinowski i Gienadij Ziuganow, w oparciu o teorie spiskowe atakując Zachód za pognębienie i zredukowanie roli Rosji w świecie i zrujnowanie gospodarki¹¹⁴. Jak napisał Daniel Pipes w swojej książce Potęga spisku, teorię spiskową wykorzystuje się zwykle do wyjaśniania zjawisk politycznych w oparciu o trzy elementy: wiara w istnienie potężnej i zakonspirowanej organizacji aspirującej do ogólnoświatowej hegemonii, przekonanie o istnieniu świadomych lub nieświadomych

110 Andriej Kozyriew, Partnership Or Cold Peace, ―Foreign Policy‖ Summer 1995.

111 B. Łomnicki, Zachód w rosyjskiej polityce zagranicznej, w: P. Dobrowolski, M. Stolarczyk (red.)

„Polityka: przedmiot badań i formy jej przejawiania się, Katowice 2000, str. 345-361.

112 Алексей Подберезкин, „Рано ставить крест на России (Национальная безопасность: внешний аспект) „Глава 3, w: Русский Путь, http://www.nasled.ru/pressa/isdaniya/rusway/21.htm (1.02.2010.)

113 J.B. Gayner, N. Kuznetsova, Ariel Cohen, Who‘s Who in the Russian Election, November 19, 1993, The Heritage Foundation.

114 Szerzej: J. Bratkiewicz, Rosyjscy nacjonaliści w latach 1992-1996. Od detradycjonalizacji do retradycjonalizacji, Warszawa 1998.

wykonawców poddających świat wpływom tej organizacji oraz trwanie grupy

„zbawców‖ przeciwstawiających się katastrofie¹¹⁵. I tak Ziuganow uważał kraje zachodnie za główne centrum antyrosyjskich planów, które wykorzystują międzynarodowe korporacje, światowe instytucje finansowe i rządy państw kapitalistycznych, a wszystko to w celu doprowadzenia do katastrofy krajów rozwijających się¹¹⁶. Podobnie wypowiadał się Żyrinowski, obwieszczając, że celem zachodnich działań jest realizowanych przez tamtejszą agenturę jest doprowadzenie do zniszczenia Rosji, zniewolenia narodu rosyjskiego i zawłaszczenie rosyjskich bogactw naturalnych. Dowodzi tego dotychczasowa polityka obecnego rządu, której efektem jest ubóstwo i ogólna zapaść Rosji¹¹⁷. W ramach odwetu Żyrinowski wróżył Stanom Zjednoczonym szybki upadek poprzez ich własną pierestrojkę, chorobę i degradację, a Gorbaczowa i Jelcyna oskarżał o cofnięcie swojego kraju, aby pomóc „Zachodowi,

Źródło: Ariel Cohen, Balance of Power in the Russian Duma Tilts Against Reform, February 25, 1994, The Heritage Foundation, str.2

Podobnie sytuacja wyglądała w roku 1995 r., kiedy w trakcie tzw. „gorącej jesieni‖ na scenie polityczne pojawiło się całe spektrum skrajnych orientacji politycznych: od wolnorynkowych radykałów, zgromadzonych w ugrupowaniu

115 Daniel Pipes, Potęga spisku, Warszawa 1998, str. 41.

116 Г. Зюганов, Россия в борьбе цивилизаций, «Наш Современник» № 10, 1995, str. 104.

117 Ernest Wyciszkiewicz, Współczesna Rosja wobec Zachodu, Łódź 2003, str. 43.

118 Zhirinovsky in His Own Words: Excerpts From the Final Thrust South, February, 1994, The Heritage Foundation, str.11., szerzej: Jaccob W. Kipp, The Zhirinovsky Threat, Foreign Affairs, May/Jun 1994, Vol.73 Issue 3, str. 72-86.

„Demokratyczny Wybór Rosji‖ Jegora Gajdara, poprzez neokomunistów , aż do lewicy i narodowych patriotów, znanych również pod nazwą „nieprzejednanych‖

(nieprimirimije/ непримиримийe), którym usiłował przewodzić Aleksander Rutskoj, były wiceprezydent¹¹⁹. Jeszcze przed wyborami Eewgienij Volk i Ariel Cohen zalecanie rządowi amerykańskiemu i Kongresowi wysłanie jasnej i czytelnej wiadomości do rosyjskich elit politycznych i opinii publicznej, że wygrana komunistów czy nacjonalistów podkopie postęp reform w Rosji oraz narazi na niebezpieczeństwo międzynarodową stabilność i bezpieczeństwo. W ramach dodawania odwagi demokratom strona amerykańska powinna jeszcze raz podkreślić, że proces rozszerzania NATO nie jest wymierzony w naród rosyjski¹²⁰.

Jak zauważył Leon Aron, polityczna cena transformacji wolnorynkowej i dróg, jakimi kształtuje się kształt demokracji jest zwykle wysoka dla reformatorów – wskazał na przykład Litwy, Węgier i Polski, gdzie po początkowej fazie przemian wyborcy w latach 1993 – 1995 również poparli lewą stronę sceny politycznej¹²¹.

Skrajne tendencje nie ominęły również samego Borysa Jelcyna i jego działań:

pod koniec1995r r. sondaże wskazywały, że 59 procent Rosjan uważa, że demokracja poległa, więcej niż połowa obwiniała za sytuację centralne i lokalne władze, a 32 procent winiło samego Jelcyna i jego „świtę‖. W oczach Rosjan rewolucyjny antykomunizm, którego symbolem był Jelcyn, nie był już synonimem demokracji. Im głębiej Rosja wchodziła w nową fazę pomiędzy rewolucją a instytucjonalizacją demokracji, tym bardziej notowania Borysa Jelcyna wśród narodu rosyjskiego spadały¹²².

Nastroje społeczne okazały się sygnałem dla rewizji rosyjskiej polityki zagranicznej. Borys Jelcyn, którego prezydentura przed wyborami w 1996r. była zagrożona, postanowił zmienić swoją filozofię polityczną, w efekcie przyjęto program gloryfikujący szeroko pojęty interes narodowy i zakładający poszukiwania nowej „idei rosyjskiej‖. Pojawiły się opinie o unikalnym charakterze państwa rosyjskiego – dla podbudowania nadszarpniętej dumy Rosjan, podrasowane antyzachodnim

119 Leon Aron, Yeltisin‘s Next Nightmare. The Revolt of Anti-democrats, January 1, 2000, American Enterprise Institute for Public Policy Research, (opublikowane również w: ―The Washington Post‖, August 14, 1994.).

120 Evguenii Volk, Ariel Cohen, Who‘s Who in the 1995 Russian Elections, December 4, 1995, The Heritage Foundation, str. 10.

121 Leon Aron, After the Crash, ―Russian Outlook‖ AEI, September 1, 1998.

122 Leon Aron, Yeltsin on the Brink, ―The Record‖ January 8, 1995, AEI.

nastawieniem ze względu na poczucie zdrady i osamotnienia. Relacje rosyjsko – amerykańskie od pierwszej połowy lat 90., zwane przez co poniektórych

„nierównorzędnym partnerstwem‖ okazały się dość trudne ze względu na ilość problemów do rozwiązania, które były w rosyjskiej opinii kreowane właśnie przez Stany Zjednoczone¹²³. Rosjanom nie odpowiadało również umacnianie się pozycji amerykańskiej na terenach dalej traktowanych jako tradycyjną strefę wpływów rosyjskich – państwa Europy Środkowo-Wschodniej poprzez swoje aspiracje do NATO i innych zachodnich struktur integracyjnych stawały się coraz bardziej samodzielne i niezależne, pojawiały się tendencje niepodległościowe na terenach samej Rosji np. w Czeczenii, a po wojnie w Zatoce Perskiej umacniały się również wpływy amerykańskie, polityczne i ekonomiczne na Bliskim Wschodzie, również dawnej radzieckiej politycznej enklawie¹²⁴.

Rosjan ogarnęła nostalgia za czasami Związku Radzieckiego, kiedy ich kraj, przynajmniej w ich oczach był bogaty i potężny. W 1995 r. wielu Rosjan wątpiło w to, czy kraje , które uzyskały niepodległość po 1989r, są rzeczywiście niepodległe – w mniemaniu niektórych polityków nie są one w stanie przetrwać bez pomocy Rosji¹²⁵. Raport przygotowany przez analityków z Carnegie Endowment for Peace dowodził, że pomoc i instrukcje udzielane przez administrację Clintona czy międzynarodowe instytucje finansowe w ramach reformy gospodarczej, z założenia liberalne i z tego powodu nieprzystające do rosyjskich realiów, zaczęły wywoływać nieufność i opinie o celowym osłabianiu Rosji przez państwa zachodnie¹²⁶.

Polityka amerykańska w stosunku do Rosji, pomimo zapewnień o partnerstwie i pomocy skłaniała się do traktowania Rosji jako nie podmiotu Stanom Zjednoczonym równego, ale jako mocarstwa drugiej kategorii. Oprócz tendencji antyzachodnich oficjalnym wyrazem narastającej nieufności w stosunku do Stanów Zjednoczonych była „Polityka bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej na lata 1996 – 2000‖, zatwierdzona przez Jelcyna w czerwcu 1995. Twórcy tego dokumentu wskazywali na pewnego rodzaju dwoistość współpracy amerykańsko – rosyjskiej. Polegała ona na utrzymaniu Rosji jako kraju silnego politycznie i gospodarczo, który pełniłby rolę

123 D. Trenin, The End of Eurasia…, str. 111

124 W. Zajączkowski, Stosunki rosyjsko – amerykańskie ,‖Eurazja‖ 1994, nr.5-6, str. 12-14.

125 Yevgeny Volk, Report from Russia: Politics, Economics, and the NATO Expansion Issue, ―Heritage Lecture‖ #537, May 28, 1995.

126 Доклад рабочей группы Фонда Карнеги за международный мир. w: А. Горелик , Й. Воронцов, С. Караганов, „Российско - американские отношения на рубеже веков‖, Москва 2000, стр. 66.

stabilizująca w rejonie Eurazji, ale z drugiej strony Stany Zjednoczone były niechętne pojawieniu się konkurencyjnego mocarstwa, silnego gospodarczo i politycznie. Rosja przyznaje sobie wysoki status na arenie międzynarodowej, ze względu na to współpraca amerykańsko – rosyjska powinna brać pod uwagę żywotne interesy obu krajów, tym bardziej że część tych interesów jest zbieżna. Do problemów wymagających pola wspólnego działania zaliczono:

 groźba terroryzmu międzynarodowego,

 proces rozprzestrzeniania się broni masowego rażenia,

 wzrost potęgi wojskowej innych państw,

 handel narkotykami¹²⁷.

Należy w tym miejscu zauważyć, że Rosjanie celowo podkreślali zbieżne problemy związane z bezpieczeństwem i zagrożeniem konfliktami zbrojnymi – ta kwestia mogła być uznana przez Amerykanów , w obliczu słabości rosyjskiej gospodarki, za rzeczywiście istotną do rozwiązania.

Niektórzy z amerykańskich ekspertów również negatywnie odnosili się do amerykańskiej polityki wobec Rosji. Ariel Cohen podkreślał, że pomoc w transformacji rosyjskiej jest ważna, tak samo jak istotna była pomoc w denazyfikacji Niemiec czy Japonii po II wojnie światowej. W tym aspekcie Bill Clinton zawiódł, należy jeszcze raz przemyśleć programy pomocowe, które powinny skupić się nie na tradycyjnych celach, ale na nowoczesnej drodze w kierunku demokracji i wolnego rynku. Wina też leży po stronie Rosji, która nadal sprzedaje swoje reaktory nuklearne do Iranu czy podejmuje brutalną interwencję w Czeczenii. Stany Zjednoczone nadal powinny kontynuować pomoc we wprowadzaniu demokratycznego kapitalizmu w Rosji i likwidacji arsenału nuklearnego w ramach programu Nunna-Lugara, chociażby ze względu na tendencje nacjonalistyczne, szczególnie w kręgach wojskowych¹²⁸ oraz szerzenie się kryminalnych trendów w polityce i gdyż bez amerykańskiego wsparcia sprawa z przemianami w Rosji może wyglądać tylko gorzej¹²⁹.

127 Polityka bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej na lata 1996-2000 ( dokument przyjęty przez prezydenta Rosji 15 czerwca 1996 roku), „Biuletyn Rosyjski‖ 1996, nr.2.

128 W 1993 r. armia rosyjska poparła Wladimira Żyrinowskiego, szerzej w: A. Furier, Dekada Jelcyna.

Uwarunkowania rosyjskich przemian społecznych i politycznych 1991 – 2000, Szczecin 2003.

129 Ariel Cohen, The Purpose of Russian Aid: Supporting Democratic Capitalism, ―Backgrounder‖ 1041, June 22, 1995, The Heritage Foundation.

5. Wnioski

Prezydent Bill Clinton rozpoczynał swoją pierwszą kadencję z globalną wizją amerykańskiej polityki, jednak polityka zagraniczna miała dość niską pozycję na liście jego priorytetów. Głównym zagadnieniem były sprawy wewnętrzne, Clinton z polityki zagranicznej uczynił przedłużenie polityki wewnętrznej, aczkolwiek realizowanej za pomocą innych środków. Jak pisze Zbigniew Brzeziński, uwypuklenie kwestii globalizacji pozwoliło Clintonowi uzasadnić to połączenie, co amerykański prezydent skrzętnie wykorzystał, nie określając jasnych celów polityki zagranicznej przez kilka pierwszych miesięcy swoich rządów¹³⁰. Tego typu podejście miało odbicie w doborze liberalnych współpracowników, którzy nie mieli większego doświadczenia w sprawach kreowania strategii działania. Należy jednak zaznaczyć, że przed Clintonem wcale nie stało proste zadanie – świat, wbrew pozorom, nadal był miejscem skomplikowanym i pełnym wyzwań, nawet po degradacji głównego oponenta .

Stan środowiska międzynarodowego, jaki Clinton zastał po kadencji swojego poprzednika i definitywnym końcu Związku Radzieckiego, pozwoliły jednak na podjęcie konkretnych wyzwań. Czysta karta pozostawiona przez George‘a Busha pozwoliła na podjęcie amerykańsko – rosyjskich starań dla ograniczenia proliferacji broni masowego rażenia oraz na podjęcie prób wciągnięcia Rosji w budowę szerszego systemu światowego bezpieczeństwa. Stany Zjednoczone mogły spróbować wykorzystać zapaść gospodarki rosyjskiej w zatrzymaniu wyścigu zbrojeń, co początkowo dzięki kontynuowaniu programu Nunna – Lugara i podpisaniu układu START II wyglądało na sukces – zamiast poczucia zagrożenia osiągnięto przeciwwagę sił.

Tą chwilową równowagę zburzyła decyzja o rozszerzeniu NATO – Rosja poczuła się odstawiona na boczny tor w podejmowaniu decyzji o kształcie światowych relacji, a w zanadrzu rosyjscy politycy mieli argumenty w postaci priorytetowej pozycji Federacji Rosyjskiej w polityce zagranicznej Clintona. Przez pierwsze kilkanaście miesięcy Rosji udawało się sterować reakcjami Stanów Zjednoczonych, co opinia publiczna miała Clintonowi bardzo za złe – wtedy nastąpił szybki zwrot w kierunku dwutorowej polityki w stosunku do Rosji. Nie zakończyło się to jednak sukcesem,

130 Zbigniew Brzeziński, Druga szansa, Warszawa 2008, str. 74.

gdyż w tym czasie Rosja, znajdująca się poważnej zapaści gospodarczej, cierpiąca na społeczny nawrót społeczeństwa w kierunku partii skrajnych politycznie, obiecujących powrót do starego, radzieckiego porządku, zmieniła tor swojej polityki zagranicznej, częściowo reagując ze strategicznego partnerstwa ze Stanami Zjednoczonymi.

Efektem polityki Clintona w stosunku do Rosji była zmiana w rosyjskiej doktrynie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa w kierunku działań bardziej multilateralnych, samodzielnych i skierowanych na powrót do pozycji mocarstwowych. Z drugiej strony administracja Clintona, wbrew „postawieniu‖ na Rosję w polityce zagranicznej, nie do końca zdawała sobie sprawy z tego, czego od Rosji oczekuje - niektórzy amerykańscy politycy wychodzili z założenia, że Rosjanie w swojej sytuacji nie mają wyjścia i powinni uznać amerykańską definicję rosyjskiej pozycji w świecie. Oficjalnie Clinton bronił wszystkich wyczynów Borysa Jelcyna jak np. rozpętanie wojny w Czeczenii czy rozwiązanie parlamentu niekonstytucyjnym dekretem, gdyż osoba Borysa Jelcyna była żywym świadectwem na słuszność wyboru „promocji demokracji‖ przez Clintona.

W samej Rosji naciski Międzynarodowego Funduszu Walutowego, niedostosowane do ówczesnych rosyjskich realiów ekonomicznych i mało konkretna Stanów Zjednoczonych zostały potraktowane jako wsparcie dla niepopularnej polityki gospodarczej, co z kolei pozwoliło na usunięcie członków prozachodniej ekipy rządzącej. Należy zauważyć, że władze rosyjskie wykorzystywały chęć stabilizacji przez Stany Zjednoczone sytuacji w Rosji. Wynikało to z dbałości Waszyngtonu o swoje bezpieczeństwo – retoryka straszenia, która w szczególności nasiliła się po wyborze przez USA polityki dwutorowej, miała na celu uzyskanie wsparcia politycznego i militarnego, czy wymuszenie wręcz określonych zachowań.

Amerykanie nie bardzo wiedzieli, w jaki sposób reagować na rosyjskie działania, i jak interpretować procesy zachodzące w kraju o tak specyficznej, europejsko – azjatyckiej mentalności jak Rosja, zaczęli więc stopniowo obniżać status partnerstwa z Rosja do poziomu partnerstwa pragmatyczno – realistycznego, co doprowadziło do postawienia przez komentatorów pytania: Who Lost Russia.

ROZDZIAŁ IV: Ewolucja „strategicznego partnerstwa” w polityce administracji