Rosja w polityce Stanów Zjednoczonych – niedoceniony partner

Pod koniec pierwszej kadencji Billa Clintona zaczęto wycofywać się ze swojego bezkrytycznego poparcia dla rosyjskich działań – Rosja spadła z pozycji czołowego partnera w amerykańskiej polityce, co wynikało z osłabienia Federacji Rosyjskiej zarówno na arenie międzynarodowej jak i w kwestiach wewnętrznej polityki. Rosja znalazła się w kategorii państw drugorzędnych, a wbrew deklarowanemu partnerstwu strategicznego amerykański zwrot w kierunku polityki unilateralnej spowodował wzrost

16 John L. Harper, The Dream of Democratic Peace. American Are Not Asleep, ―Foreign Affairs‖

May/June 1997, Vol. 76, No. 3., str.120-121.

17 Robert Kagan, Potęga i Raj. Ameryka i Europa w nowym porządku świata, Warszawa 2003, str. 10-11.

poziomu asymetrii w stosunkach amerykańsko – rosyjskich. Pomimo lansowanej od połowy lat 90-tych koncepcji polityki „dwutorowej‖ związanej z planami poszerzenia NATO i jednoczesnego zacieśnienia rosyjskich związków z tą organizacją atmosfera konkurencji narastała¹⁸. Jak pisze Jadwiga Stachurska, plany amerykańskie nie przewidywały Rosji na pozycji mocarstwa dominującego na obszarze Eurazji, Rosja miała być państwem o statusie potęgi, ale współistniejącym z innymi państwami, których potencjał polityczny i gospodarczy byłby równie silny i stabilny¹⁹.

Początkowo Rosjanie usiłowali maksymalizować korzyści z uległości USA i polityki „dwutorowej‖ – w ramach programu „Partnerstwo dla Pokoju‖ rosyjscy negocjatorzy uzyskali lepsze od spodziewanych warunki integracji z NATO. Pod koniec maja 1995 r. Rosja podpisała Indywidualny Program „Partnerstwa dla Pokoju‖ w zamian za obietnicę intensywniejszego dialogu z Sojuszem. Ten rodzaj dialogu, pomimo sprzeciwu Rosji co do rozszerzenia NATO na kraje Europy Wschodniej zaowocował zawarciem w maju 1997 r. Aktu stanowiącego o wzajemnych stosunkach, współpracy i bezpieczeństwie między NATO a Federacją Rosyjską²⁰. Obie strony oświadczały, że nie uważają już siebie za wrogów i deklarowały polityczne zaangażowanie w budowaniu trwałego pokoju na obszarze euroatlantyckim. Madeleine Albright określała podpisanie tego aktu jako zjednoczenie Europy po 50 latach podziału²¹. Pomimo przyjacielskich gestów pojawiały się kolejne punkty zapalne w stosunkach Ameryki z Rosją – oprócz postępującego procesu rozszerzania NATO, USA przeprowadziły operację w Iraku „Desert Fox‖. Rosja zaczęła odnosić wrażenie, że oprócz odebrania priorytetowej pozycji w amerykańskiej polityce, Stany Zjednoczone zaczęły ignorować legitymizację swoich działań w ramach systemu bezpieczeństwa ONZ. A dla rosyjskiej polityki zagranicznej ONZ i Rada Bezpieczeństwa miała bardzo duże znaczenie, gdyż Rosja jako Stały Członek RB miała tam silną pozycję²².

18 Szerzej o koncepcji polityki ―dwutorowej‖, Zbigniew Brzeziński, A Plan for Europ: How to Expand NATO?, „Foreign Affairs‖ Jan/Feb 1995.

19 Jadwiga Stachurska, Gra o Europę…., str. 277.

20 Founding Act on Mutual Relations, Cooperation and Security between NATO and the Russian Federation signed in Paris, France, 27 May, 1997,

http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_25468.htm, (20.04.2010.)

21Press Briefing by National Security Advisor Sandy Berger , May 27, 1997, The Ambassador's Residence Paris, France, http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=48600 (20.04.2010.)

22 Daniel Maitland, International Order in the Twenty-First Century: The Role of The United Nations,

―International Relations‖ 1999;14;53, str. 58-61.,И, Иванов (ред.), Очерки истрии Министерства инностранных дел России, Москва 2002, str. 577

Stany Zjednoczone negatywnie odnosiły się do rosyjskiej współpracy wojskowej z państwami uznanymi przez USA za niebezpieczne: Iranem, Syrią, Libią czy Koreą Północną²³. Amerykańskie naciski były odbierane jako negowanie multilateralnych założeń rosyjskiej polityki zagranicznej – największą kontrowersję stanowiła współpraca rosyjsko – irańska, szczególnie dlatego, że dla Rosji Iran był wypróbowanym sojusznikiem w rejonie Zatoki Perskiej, a dla Amerykanów – wręcz przeciwnie. Dodatkowo Rosjanie obawiali się rosnących amerykańskich wpływów, gospodarczych i politycznych w rejonie Azji Środkowej i terenów Zakaukazia. Kiedy w grę wchodziła ropa naftowa, Stany Zjednoczone zdawały się ignorować niepisaną zasadę, że kraje WNP stanowią naturalną strefę wpływów rosyjskich, i , oprócz wspierania prób uniezależniania się republik radzieckich od Rosji, nosiły się z zamiarem budowy alternatywnej dla rurociągów rosyjskich sieci przesyłowej Baku – Tbilisi- Ceyhan dla ropy wydobywanej w Azerbejdżanie, nad Morzem Kaspijskim, odrębnych rurociągów dla ropy wydobywanej w Kazachstanie i gazociągów dla surowca z Turkmenistanu²⁴. Amerykańska obecność w tamtym regionie mogła wzmocnić niepodległościowe dążenia narodów zamieszkujących Północny Kaukaz, co dla Rosji, bardzo poważnie traktującej swoje wpływy w tzw. „miękkim podbrzuszu‖

było nie do przyjęcia²⁵.

Ogólnie rzecz biorąc, od 1995 r. amerykańska polityka wschodnia stała się bardziej zróżnicowana: nie traktowano już byłych republik radzieckich przez pryzmat relacji amerykańsko – rosyjskich, ale kierowano się raczej zindywidualizowaniem stosunków z danym krajem i chęcią zabezpieczenia amerykańskich interesów w danym rejonie²⁶.

Polityka administracji Billa Clintona w stosunku do swojego „strategicznego partnera‖ – Rosji przez ekspertów była oceniana niejednoznacznie. W ostatnim roku pierwszej kadencji Billa Clintona były amerykański ambasador przy Związku Radzieckim, Jack F. Matlock, Jr. wskazywał na postawę Jelcyna, który, tracąc na popularności, pozbył się z rządu wszystkich „reformatorów‖ oraz dołączył do chóru

23 Szerzej: Arial Cohen, James Philips, Countering Russian-Iranian Military Cooperation, Backgrounder

#1425 The Heritage Foundation, Leon Aron, Russia‘s New Foreign Policy, ―Russian Outlook‖ Spring 1998, AEI.

24. An Agenda for Renewal. U.S - Russian Relations, A Report by the Russian and Eurasian Program of the Carnegie Endowment for International Peace, str. 26-27.

25 Tendencje niepodległościowe tych narodów silniej ujawniły się dopiero po roku 2000. Szerzej:

Viatchelsav Avioutskii, Aksamitne rewolucje, Warszawa 2007.

26 Irina Kobrinskaja, Długi koniec zimnej wojny. Rosja i Europa Środkowa 1991-1996, Warszawa 1998, str. 89.

krytyków Andrieja Kozyriewa, ministra spraw zagranicznych popierającego powiązanie rosyjskich interesów z Zachodem. Kozyriew został „poświęcony‖ na rzecz Jewgienija Primakowa propagującego wizję bardziej konfrontacyjnego nastawienia Rosji w stosunku do świata.

Do tej pory rosyjska polityka zagraniczna pozostawała zgodna z amerykańskimi interesami, z wyjątkiem okazjonalnych okresów wrogiej retoryki. Jack F. Matlock postulował, że ale tego typu zwroty w rosyjskiej polityce jak np. sojusz komunistów z nacjonalistami nie mogą być przez amerykańskich polityków ignorowane. Ameryka powinna wspierać rosyjskich przywódców w zrozumieniu własnych interesów oraz właściwym przekazaniu ich rosyjskiej opinii publicznej. Oprócz tego należy zapewnić Rosję o jej istotnej pozycji w europejskich strukturach bezpieczeństwa, poprzez umowę z NATO, OBWE lub w ramach innego mechanizmu. Na czas negocjacji umowy proces rozszerzania NATO na wschód powinien zostać odroczony, aby nie potęgować uczucia zagrożenia Rosji ²⁷.

Z drugiej strony pod koniec 1997 r. tematem gorącej dyskusji była intensywna współpraca Rosji z Iranem w kwestii sprzedaży technologii rakietowej, co zagroziło poważnie vital interest Stanów Zjednoczonych i postawiło pod znakiem zapytania porozumienia w sprawie kontroli zbrojeń. Rosyjska pomoc dla irańskiego przemysłu zbrojeniowego wynikała z potrzeby dofinansowania rosyjskiego sektora zbrojeniowego²⁸. Ariel Cohen twierdził, ze była to również część antyamerykańskiej strategii zawartej w doktrynie Primakowa, jako odpowiedzi na wynik zimnej wojny i proces rozszerzania NATO. Sam Primakow i jego irański odpowiednik Ali Akbar Velayati na początku 1997 wystosowali wspólne oświadczenie, w którym obecność USA w Zatoce Perskiej określili jako „nieakceptowaną‖. Primakow chciał utworzyć przeciwwagę dla Euro – atlantyckiego sojuszu w postaci partnerów takich jak Chiny czy Iran²⁹. Dlatego rząd amerykański w stosunkach z Rosją powinien brać pod uwagę fakt, że jest to osłabiona great power, szukająca swojego miejsca w postsowieckiej przestrzeni. Jednak Bill Clinton nie może sobie pozwolić na bezkrytyczne wspieranie

27 Jack F. Matlock Jr., Dealing with a Russia in Turmoil, ―Foreign Affairs‖ May/Jun 1996, Vol. 75 No.3, str. 38-39, 48-49.

28 Szerzej: Robert O Freedman, Russia and the Middle East: The Primakov Era, MERIA Journal, Volume 2, No. 2 - May 1998, Robert O. Freedman, Russia's Middle East Ambitions, ―Middle East Quarterly‖

September 1998, Bill Gertz, Russia Sells Missiles to Iran, ―Washington Times‖, April 16, 1997, p. A1

29 Ariel Cohen, James A. Philips, Russia‘s Dangerous Missile Game in Iran, ―Executive Memorandum‖

#503, The Heritage Foundation.

rosyjskiego rządu , ważne, żeby amerykańska polityka była oparta o realistyczne założenia – od 1992 Rosja dla USA nie była ani wrogiem ani przyjacielem. Obecnie amerykańscy politycy zbyt mocno związali swoje działania z konkretnymi osobami:

Borysem Jelcynem, Wiktorem Czernomyrdinem i rządzącymi na Kremlu. Może to stanowić problem w stosunkach z potencjalna nową administracją. Nowe relacje amerykańsko – rosyjskie powinny opierać się na trzech założeniach:

1. Zasada wzajemności

2. Połączenie reform w Rosji i zachodniego wsparcia ekonomicznego 3. Sprawiedliwsza równowaga się w Eurazji³⁰.

Stephen M. Walt twierdził, że pogorszenie stosunków z Rosją było jednym z poważniejszych „plam‖ podczas rządów Clintona. Bezdyskusyjnie, stan relacji amerykańsko – rosyjskich jak i wewnętrznej sytuacji w Rosji w tym czasie bardzo się pogorszył. Sytuacja ekonomiczna była zła – szalała biurokracja i korupcja, co spowalniało rozwój liberalnych instytucji, projekt rozszerzenia NATO, wchodzenie Stanów Zjednoczonych w tradycyjne strefy rosyjskich wpływów jak np. obszar Bałkanów, Kaukazu czy basenu Morza Kaspijskiego napędzał antyzachodnie nastroje w społeczeństwie. Clinton został oskarżony o poświęcenie strategicznych problemów na rzecz zajmowania się kwestiami mniej istotnymi, co z kolei zaowocowało zaprzepaszczeniem szansy na umocnienie stosunków z byłym rywalem³¹. Walt nie do końca zgodził się z tymi oskarżeniami: winienie Clintona za spowolnienie procesów demokratyzacyjnych i pogłębienia trudności ekonomicznych nie jest do końca zasadne, gdyż winą za te błędy należy obarczyć głównie samych Rosjan. Pomimo tego , pewne tendencje demokratyczne zostały w rosyjskim narodzie zasiane, na co wbrew pozorom wskazują wyniki wyborów. Wzajemne relacje nie są na najlepszym poziomie, ale nadal trwają połączone wysiłki na rzecz kontrolowania rosyjskich materiałów nuklearnych a rosyjskie siły wspomagają jednostki NATO w Bośni. Pomimo wyrządzonych szkód Clinton starał się je zrekompensować poprzez dyplomatyczne gesty jak np. Akt

30 Ariel Cohen, A New Paradigm for. U.S. – Russia Relations: Facing the Post – Cold War Reality,

―Backgrounder‖ #1105.

31 Stephen M. Walt, Two Cheers for Clinton‘s Foreign Policy, ―Foreign Affairs‖ Mar/Apr 2000, Vol. 79, Iss.2.

stanowiący… NATO – Rosja z 1997 r. lub wyciszenie krytyki działań Rosji w Czeczenii³².

Aleksiej Bogaturow w swojej analizie relacji amerykańsko – rosyjskich zaznaczył, że nowo sformułowana idea miejsca Ameryki w świecie określiła nową hierarchię zadań dla administracji Clintona, opierająca się na „potrójnym‖ celu: odbudować ekonomiczną pozycję USA jako lidera światowej ekonomii, zapobiec pojawieniu się jakiegokolwiek równego rywala oraz założyć ekonomiczno – strategiczną platformę porozumienia między partnerami i sojusznikami USA. Dało to Stanom Zjednoczonym możliwość do szybkiego przejęcia dominacji na świecie, ale amerykańska koncepcja przywództwa należy raczej do sfery siły i polityki niż gospodarki. Dla Rosji, propagującej multilateralne podejście do świata, koniecznym jest obrać w stosunkach z USA specjalną taktykę: należy uniknąć pozycji pasywnego obiektu zachodnich wpływów, Rosja pozostaje jednym z głównych właścicieli nieodnawialnych zasobów naturalnych, co daje jej możliwość ustanowienia harmonijnych stosunków w społeczności światowej. Głównym niebezpieczeństwem jest fakt, że Waszyngton nie jest w stanie wykreować własnej hegemonii bez użycia NATO czy negowania ONZ.

Dlatego Rosja powinna dbać o multilateralny porządek, pamiętając, że z nowego bipolarnego układu może zostać łatwo wykluczona ( np. na rzecz Chin)³³.

Z kolei Anders Aslund dowodził, w obliczu tendencji zwrotnych w polityce rosyjskiej, że kraje zachodnie miały swoją szansę na poprawę sytuacji w początkach 1992r., kiedy to Zachód, a szczególnie Stany Zjednoczone miały w Rosji bardzo dobre notowania i możliwości pozytywnego wpływania na rozwój sytuacji. Należało pomóc przeprowadzić Rosji wszelkie niezbędne reformy ekonomiczne, na zasadach przyjętych w IMF, lecz prośby Borysa Jelcyna o pomoc były skierowane w próżnię. Kiedy IMF w czerwcu 1992 r. zaakceptował małe porozumienie z Rosją, dla rosyjskich reformatorów było już za późno, paradoksalnie dlatego, że liczyli na zachodnią pomoc. Zamiast tego Zachód przeznaczał kolejne kwoty na kredyty dla podejrzanych przedsiębiorców.

Późniejsze działania IMF, jak np. przeznaczenie wiosną 1996 r. 10 miliardów USD na program pożyczkowy dla następców Anatolija Czubajsa, było bezowocne, gdyż nie byli już oni zaangażowani w żadne reformy. Za to cel polityczny kredytów IMF był

32 Stephen M. Walt, Two Cheers for Clinton‘s Foreign Policy……..

33 A. Bogaturov, A „Quasi-Alliance‖ Between the United States and Russia, ―International Affairs: A Russian Journal‖ No. 5, 2000.

jasny: w obliczu zagrożenia zwycięstwa komunistów należy pomóc wygrać Borysowi Jelcynowi w kolejnych wyborach – tym samym IMF stracił swoją ekonomiczną wiarygodność³⁴. Kontynuowanie pomocy ekonomicznej zalecał Michael McFaul, twierdzą, że słaba gospodarczo i opóźniona pod kątem reform demokratycznych Rosja stanowi dla USA większe zagrożenie, podczas gdy sukces reform przyniósłby wzajemne profity dla obu stron. Nawet słaba Rosja jest w stanie zawetować rezolucje ONZ w sprawie Kosowa, wysłać broń nuklearną do Iraku czy grozić państwom bałtyckim³⁵.

Problem pozycji Rosji w amerykańskiej polityce bezsprzecznie zależał od osoby rosyjskiego prezydenta – Borysa Jelcyna. Ze względy na nastroje panujące w rosyjskim społeczeństwie Jelcyn poprzez zamiany kolejnych rządów starał się odciąć od prozachodniej postawy i klęski reform wolnorynkowych³⁶. Dla USA był to duży cios, gdyż dla Billa Clintona Borys Jelcyn był nie tylko użytecznym symbolem udanej polityki w stosunku do Rosji, ale także trzonem amerykańsko – rosyjskiego partnerstwa.

Skutkiem ubocznej tej postawy było ignorowanie lub minimalizowanie przez amerykańskim polityków chybionych decyzji prezydenta Jelcyna. W efekcie Rosja zaczęła wypełniać tzw. „scenariusz bułgarski‖ gdzie komuniści powrócili do władzy po pierwszym okresie demokratycznych rządów po upadku ZSRR, a ich polityka doprowadziła do gospodarczej ruiny³⁷. Co gorsze, efekt amerykańskiego poparcia dla Borysa Jelcyna i dodatkowej pomocy ze strony IMF, postrzeganego jako pełnomocnika USA w czasie pogarszającej się sytuacji ekonomicznej i politycznej Rosji, szczególnie w okresie rosyjskiej kampanii prezydenckiej w 1996r. był postrzegany przez rosyjską opinię publiczną jako chęć osłabienia Rosji przez Stany Zjednoczone. Potwierdzała to ugodowość Jelcyna w stosunku do amerykańskiej polityki zagranicznej, po operacji NATO w Kosowie Jelcyn został oskarżony o „sprzedanie‖ swoich słowiańskich braci Serbów NATO³⁸. W obliczu kolejnych czystek w rosyjskim rządzie - w latach 1998 –

34 Anders Aslund, Russia‘s Collapse, „Foreign Affairs‖ Sep/Oct 1999, Vol. 78, Iss.5.

35 Michael McFaul, Why and How the US Should Aid Russia, PONARS Policy Memo 46, str.3

36 Szerzej: Peter J. Stavarkis, Shadow Politics: The Russian States in the 21st Century. December 8, 1997, Strategic Studies Institute, U.S. Army War College., Roy Medvedev, Post-Soviet Russia, A Journey Through the Yeltsin Era, Columbia University Press, 2000.

37 Transcript of discussion: Russia In Turmoil, Arnold Horelick, Thomas Graham, Anders Aslund, Martha Brill Olcott, October 1, 1998, Carnegie Endowment for International Peace.

38 Paul J. Saunders, U.S. –Russia Relations Are Still Badly Frayed, ―The San Diego Union – Tribune‖, June 27, 1999, opublikowane na stronie internetowej The Nixon Center

http://www.nixoncenter.org/index.cfm?action=showpage&page=sdu6 (20.04.2009).

1999 Rosja miała siedmiu premierów³⁹ - Paul J. Saunders z The Nixon Center postulował, aby- zamiast faworyzowania Borysa Jelcyna, mającego w maju 1999r. 2-procentowe poparcie- wspierać rosyjską konstytucję, prawdziwą gwarancję demokracji i stabilizacji w Rosji. Dotychczasowa polityka Billa Clintona, polegająca na bezdyskusyjnym poparciu dla Jelcyna, jak w przypadku wydarzeń w październiku 1993кю czy wojny w Czeczenii, utwierdziła Rosjan w przekonaniu, że Amerykanie forsują Jelcyna na stanowisko prezydenta wyłącznie w celu osłabienia Rosji⁴⁰.

Mark Gage wyróżnił trzy główne przyczyny pogorszenia się amerykańskich stosunków z Rosją:

1. Problemy bilateralnego bezpieczeństwa – Rosja do tej pory nie ratyfikowała