Geneza neokonserwatyzmu

Myśl neokonserwatystów była bardzo specyficznym zjawiskiem w sferze polityki Stanów Zjednoczonych, a kluczowe zasady neokonserwatyzmu, kształtujące się wyraźniej od zakończenia II wojny światowej, były bardzo zakorzenione w tradycji

1 Chodzi o Jeba Busha i problemy z kartami do głosowania podczas wyborów przeprowadzanych na Florydzie. Bush zwyciężył nieznaczną przewagą głosów elektorskich, a Al. Gore uzyskał więcej głosów w skali całego kraju. Szerzej: How to Make Over One Million Votes Disappear, Electoral Sleight of Hand in the 2000 Presidential Election, A Fifty-State Report Prepared for Rep. John Conyers, Jr. Ranking Member, House Committee on the Judiciary Dean, Congressional Black Caucus, Democratic Investigative Staff House Committee on the Judiciary, August 20, 2001.

2 I.H. Daalder, J.M. Lindsay, Ameryka bez ograniczeń, Warszawa 2005, str. 26 - 27

3 Longin Pastusiak, Jaki człowiek, jaki prezydent?, Toruń 2004, 29-35.

amerykańskiej polityki. Za „ojców chrzestnych‖ neokonserwatyzmu powszechnie uważa się Normana Podhoretza i Irvinga Kristola. Jak twierdzi w swojej publikacji Jan Tokarski, de facto nie ma żadnego dokumentu, który byłby całościowym i spójnym ujęciem neokonserwatywnych idei, pomimo tego, że ewolucja tego nurtu jest dobrze udokumentowana dzięki dwóm czasopismom, reprezentatywnych dla środowiska neokonserwatystów: „The Commentary‖, i „The Public Interest‖⁴. Nawet książka Irvinga Kristola, Neoconservatism: Autobiography of an Idea, to tylko zbiór esejów autora⁵. Pomimo ogromnie zróżnicowanych poglądów wśród członków nurtu F.

Fukuyama wyróżnia cztery podstawowe zasady myśli neokonserwatywnej:

1. Przekonanie, że immanentny charakter ustrojów państwowych ma duże znaczenie - natura tego ustroju wpływa na sposób i charakter postępowania danego państwa. Według nekons w polityce zagranicznej powinny mieć znaczenie podstawowe wartości liberalne i wartości społeczeństw demokratycznych

2. Ameryka ma możliwość i powinna wykorzystywać swoją potęgę dla realizacji celów moralnych, więc nadal powinna się angażować w sprawy międzynarodowe. Neokonserwatyści biorą po uwagę wymiar realistyczny polityki zagranicznej: użycie siły jest niekiedy konieczne dla osiągnięcia celów moralnych, a jako mocarstwo Stany Zjednoczone ponoszą szczególną odpowiedzialność w sferze bezpieczeństwa ( vide: kryzys bałkański, II wojna światowa);

3. Negatywne podejście wobec projektów inżynierii społecznej – niepożądane konsekwencje wysiłków na rzecz społecznego planowania w myśli neokonserwatystów są połączone z krytyką stalinizmu i sceptycznym nastawieniem co do programów Wielkiego Społeczeństwa prezydenta Lyndona Johnsona realizowanego w latach 60-tych.

4. Sceptycyzm wobec działania i skuteczności prawa międzynarodowego oraz instytucji międzynarodowych jako środków zapewniania bezpieczeństwa lub sprawiedliwości. Według neokonserwatystów (i realistów) prawo międzynarodowe jest zbyt niedookreślone aby mogło wyegzekwować

4 Jan Tokarski, Neokonserwatyści a polityka USA w nowym wieku, str. 12-13.,

5 Szerzej: Irving Kristol, Neoconservatism, Autobiography of an Idea, Elephant Paperback, 1995.

przestrzeganie reguł i znieść agresję, stąd krytyka odnosząca się do ONZ ale już nie do NATO⁶.

Po 1945 r. neokonserwatyści znajdowali się po lewej stronie sceny politycznej, identyfikując się z Demokratami. Jednakże nie zagrzali tam długo miejsca, czego przyczyną był ich negatywny stosunek do amerykańskich komunistów, a jak się później okazało, do komunizmu w ujęciu całościowym. W związku z tym na przełomie lat 60. i 70. Neokonserwatyści krytykowali również konserwatystów za zbyt tradycyjne i izolacjonistyczne ( w przypadku administracji Nixona – realistyczne) podejście do pozycji Stanów Zjednoczonych w skali światowej⁷. W następnych latach nastąpił także całkowity odwrót od zasad liberalizmu – Irvin Kristol określił neokonserwatystów jako

„liberałów okradzionych ze złudzeń przez rzeczywistość‖⁸. Chodziło o nikłe efekty pomocy rządowej mającej na celu likwidację ubóstwa i zapewnienie wszystkim równych szans. Nadmierne wydatki w ramach polityki socjalnej wpływały negatywnie, w opinii neocons na stopień finansowania amerykańskiego wojska. Ostatecznie neokonserwatyści zaczęli żegnać się z Partią Demokratyczną w trakcie wyborów prezydenckich w 1972 r., kiedy to nominację z ramienia Demokratów otrzymał senator George McGovern, polityk o lewicujących poglądach. Po jego przegranej do 1976r.

usiłowali uzyskać jeszcze jakieś wpływy, ale te wysiłki nie zakończyły się sukcesem⁹. Zakończenie wojny w Wietnamie i debata nad kształtem amerykańskiej polityki zagranicznej, oscylującej wokół pytania: „interwencja czy nie?‖ ujawniły odmienność poglądów neokonserwatystów na tle innych nurtów. Widoczna w tamtych czasach tendencja izolacjonalistyczna i łagodzenie polityki wobec Związku Radzieckiego nie wywoływała entuzjazmu w szeregach neocons¹⁰. Epoka Nixona i doktryny detente wzbudziły zdecydowany sprzeciw środowisk neokonserwatywnych, którzy odprężenie w relacjach amerykańsko – radzieckich traktowali jako kompletny brak reakcji na poszerzanie wpływów Związku Radzieckiego¹¹. Komunizm był ustrojem wrogim, gdyż negował najważniejsze cechy liberalnej demokracji tj., polityczny pluralizm, wolność

6 Francis Fukuyama Ameryka na rozdrożu: demokracja, władza i dziedzictwo neokonserwatyzmu, Wyd.

Rebis, Poznań 2006, str. 53

7 David Hoeveler Jr., Watch On The Right, Conservative Intellectuals In Reagan Era, The University of Wisconsin Press, Wisconsin, 1991, str. 150-151.

8 Marcin Król, Historia myśli politycznej od Machiavellego po czasy współczesne, Wydawnictwo Arche, Gdańsk 2003, str. 257-258.

9 John Ehrman, Neokonserwatyzm, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2000, str. 146.

10 Szerzej: Edmund Stillman, America After Vietnam, ―The Commentary‖, October 1971.

11 Norman Podhoretz, The Present Danger, ―The Commentary‖ March 1980, str. 31.

jednostki, gospodarkę wolnorynkową czy demokratyczne mechanizmy wyboru rządzących. Dlatego należało działać według „twardej linii‖ , czyli nie tylko przeciwstawić się ekspansji komunizmu, ale także podjąć próbę pozbycia się go¹².

W związku z tym w kolejnym dziesięcioleciu neokonserwatyści zwrócili się w kierunku Republikanów i prezydenta Ronalda Reagana, który dzięki swojej retoryce i zwiększaniem budżetu amerykańskiej armii został symbolem „stanowczej‖ postawy i

„twardego kursu‖ wobec Związku Radzieckiego¹³. Wpływy neokonserwatystów w Białym Domu niezwykle wzrosły, szczególną rolę pełniła Jeane Kirkpatrick, późniejszy ambasador USA przy ONZ. Oprócz niej przy administracji Regana pracowało jeszcze kilku znaczących neokonserwatystów: Richard Perle, Elliot Abrams, Carl Gershmann, Richard Pipes i Robert Kagan. Wizja kreowania polityki zagranicznej autorstwa Jeane Kirkpatrick była opozycyjna do idei zarówno Henry‘ego Kissingera jak i Zbigniewa Brzezińskiego. „Doktryna Kirkpatrick‖ postulowała ograniczenie wpływów ZSRR w krajach Trzeciego Świata poprzez wspieranie antykomunistycznych, prawicowych rządów dyktatorskich, które w jej pojęciu były autorytarne, a więc mające na celu utrzymanie pełni władzy politycznej, nie kontroli nad sferą ludzkiego życia¹⁴. Stąd wzrost znaczenia obszaru Trzeciego Świata w amerykańskiej strategii przeciwko Związkowi Radzieckiemu.

Koniec zimnej wojny i lata 90. to ciężki czas dla neokonserwatystów, którzy nagle znaleźli się niebezpiecznie blisko strefy politycznego niebytu. Zimna wojna oznaczała sukces ich polityki ale też zarazem jej koniec – Związek Radziecki rozpadł się, w USA trwała wielka debata o kształcie amerykańskiej polityki zagranicznej nie tylko w stosunku do Rosji ale również co do wymiaru globalnego, więc tezy nawołujące do polityki opartej na rywalizacji nie miały już większego sensu. Neokonserwatyści wypowiadali się tylko w przypadku konkretnych spraw np. popierali demokratyczne przemiany w Rosji i interwencję w Iraku w 1991 r. oraz krytykowali nieudolne prowadzenie polityki zagranicznej przez Billa Clintona¹⁵. W 1995 r. Irving Kristol obwieścił śmierć neokonserwatyzmu, rok później w tym samym tonie wtórował mu

12 Jan Tokarski, Neokonserwatyści a polityka…. str. 30-31.

13 Szerzej: David Gergen, Eyewitness to Power. The Essence of Leadership Nixon to Clinton, Simon &

Shuster 2000, str. 149- 210.

14 Szerzej: Jeane Kirkpatrick, Dictatorship and Double Standards ―The Commentary‖, November 1979, Jeane Kirkpatrick, Making War to Keep Peace, New York 2007.

15 Laurie Mylorie, How We Helped Saddam Survive, ―The Commentary‖, July 1991, Richard Pipes, Russia‘s Chance, ―The Commentary‖ March 1992, Joshua Muravchik, Clintonism Abroad, ―The Commentary‖, February 1995.

Norman Podhoretz¹⁶. Nie wszyscy zwolennicy ruchu zgodzili się z tym stwierdzeniem W 1996 r. William Kristol ( syn Irvinga) i Robert Kagan opublikowali na lamach

„Foreign Affairs‖ artykuł proponujący tzw. życzliwą hegemonię USA tzn. opór wobec dyktatorów i wrogich ideologii , wspieranie interesów amerykańskich i zasad liberalnej demokracji oraz udzielania pomocy tym, którzy walczą z negatywnymi objawami.

Autorzy popierali dominację USA jako mocarstwa w stosunkach międzynarodowych, występującego z pozycji kraju, który pokonał „imperium zła‖ i broni demokracji przed niebezpieczeństwem ze strony rouge states ¹⁷. Na kanwie krytyki administracji Clintona Dick Cheney, Richard Perle, Donald Rumsfeld i Paul Wolfowitz, późniejsi współpracownicy George‘a W. Busha, działający w ramach think-tanku Project for a New American Century w 1997 r. przedstawili Billowi Clintonowi deklarację nawołującą do:

 Zwiększenia wydatków na obronę w celu „wypełniania obowiązków wobec świata‖,

 Umacniania więzów z demokratycznymi sojusznikami i sprzeciwiania się wrogim dla USA reżimom,

 Propagowania za granicą wolności politycznej i ekonomicznej,

 Przyjęcia odpowiedzialności za wyjątkową rolę Ameryki w ramach zachowywania i rozszerzania międzynarodowego ładu na świecie¹⁸.

W czasie kadencji George‘a W. Busha nastąpił wielki powrót neocons do Białego Domu. Wiceprezydentem został Dick Cheney, na stanowisko sekretarza stanu powołano Collina Powella, sekretarzem obrony został Donald Rumsfeld. Byli to wypróbowani współpracownicy z czasów rządów ojca obecnego prezydenta. Oprócz tego w skład najbliższych współpracowników weszli członkowie tzw. zespołu „Wulkanów‖, czyli specjalistów do spraw międzynarodowych wspierających Busha. Doradcą ds.

bezpieczeństwa została Condoleeza Rice, była dyrektor ds. ZSRR i Europy Wschodniej

16 Irving Kristol. Neoconservatism…., Norman Podhoretz, Neoconservatism. A Eulogy, ―The Commentary‖ March 1996.

17 William Kristol, Robert Kagan Toward to a Neo-Reaganite Foreign Policy, ―Foreign Affairs‖ Issue 75, nr 4/1996, str. 18-32

18 Statement of Principles, June 3, 1997, Project for a New American Century, http://www.newamericancentury.org/statementofprinciples.htm ( 1.09.2010.)

w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego, zastępcą Rumsfelda został Paul Wolfowitz, wśród doradców znaleźli się również Richard Armitage i Richard Perle¹⁹.

1.2. Krytyczny obraz polityki zagranicznej Billa Clintona w oczach